Chasydyzm [hebr. chasid  pobożny ], nazwa 3 rel. ruchów pietystycznych (pobożnościowych) w judaizmie,
przeważnie o charakterze mistycznym.
1) Antyczny powstał i rozwijał się w II w. p.n.e. w Palestynie;
·ð nawoÅ‚ywaÅ‚ do pobożnoÅ›ci rozumianej jako gorliwe przestrzeganie zasad Prawa (Tora),
·ð wystÄ™powaÅ‚ przeciw hellenizacji Å»ydów;
·ð dużą wagÄ™ przywiÄ…zywaÅ‚ do studiowania i publicznego komentowania Pisma;
·ð ugrupowania chasydzkie funkcjonowaÅ‚y poza gÅ‚. oÅ›rodkiem rel.  ÅšwiÄ…tyniÄ… JerozolimskÄ…
·ð ze Å›rodowiska tego wywodzili siÄ™ m.in. faryzeusze.
2) Nadreński, zw. niemieckim lub aszkenazyjskim, rozwijał się XII - XIII w. gł. w Nadrenii;
·ð byÅ‚ ruchem elitarnym o charakterze etyczno-mistycznym,
·ð nie przybraÅ‚ formy zorganizowanej;
·ð pobożność jako dążenie do indywidualnej doskonaÅ‚oÅ›ci i rel. czystoÅ›ci poprzez skruchÄ™, znajdujÄ…cÄ… wyraz
w ascezie i życiu w ubóstwie;
·ð uważali, że moralne życie oraz czysta miÅ‚ość i bojaz
ń boża są niezbędne do zrozumienia mistycznej
tradycji z okresu talmudycznego, którą starali się kontynuować;
·ð symbolika liter i liczb  gematria podstawÄ… specjalnej praktyki medytacyjnej rozwijajÄ…cej tradycjÄ™
ezoterycznÄ…;
·ð na czele ruchu stali przedstawiciele rodziny Kalonimidów: Juda he-Chasid, autor gÅ‚. dzieÅ‚a tego nurtu
Sefer chasidim [ księga pobożnych ], a po nim Eleazar Ben Juda z Wormacji.
3) Polski, ruch rel.-mistyczno-społ. zrodził się w XVIII w. na terenach pd.-wsch. Rzeczypospolitej (Podole),
objął także Węgry i Rumunię.
Okoliczności powstania
·ð wiąże siÄ™ ze wzrostem egzaltacji rel. po mesjaÅ„skim wystÄ…pieniu Szabetaja Cewiego z XVII w.
(sabataizm),
·ð pojawieniem siÄ™ grup mesjanistów, nazywajÄ…cych siebie  pobożnymi , modlÄ…cych siÄ™ wspólnie,
praktykujących ascezę i studiujących teksty kabalistyczne (kabała), których przywódcami byli nie rabini,
lecz kaznodzieje i nauczyciele,
·ð reakcjÄ… na ciężkie poÅ‚ożenie, w jakim znalez
li się Żydzi po pogromach towarzyszących wojnom kozackim
·ð deportacje w okolice StambuÅ‚u, gdzie zetkneli siÄ™ ze wspólnotami sefardyjskimi i przejęła liczne ich
obyczaje i obrzędy, w szczególności liturgię, którą przyniosła ze sobą, powracając na pocz. XVIII w.
·ð Za inicjatora i twórcÄ™ uważa siÄ™ charyzmatycznego kaznodziejÄ™ Baal Szem Towa, zw. Besztem, który
działał na Podolu. Doktrynę rozwijali następnie Dow Ber z Międzyrzecza, a także Jakub Józef Ben Cewi
ha-Kohen Kac.
Doktryna
·ðKabalistyczna wizja, która Å‚Ä…czy przekonanie o immanentnej obecnoÅ›ci Boga w Å›wiecie z jego
transcendencją (ukryciem się, czy też wygnaniem); Bóg, objawiając się, jednocześnie się ukrywa.
·ð SzczególnÄ… podstawÄ™ doktryny stanowiÅ‚a kabaÅ‚a w interpretacji I. Lurji, gÅ‚oszÄ…cej, iż w Å›wiecie cielesnym,
materialnym, który powstał w wyniku kosm. katastrofy  rozbicia naczyń , są ukryte  boskie iskry ;
·ðzadaniem każdego czÅ‚owieka jest  podnoszenie owych iskier poprzez czyny moralne i rekonstrukcja
(hebr. tikun) pierwotnego, boskiego porządku. Każdy czyn i każde zachowanie ma znaczenie dla tego
zadania.
·ðPobożność polegaÅ‚a na staÅ‚ym  przylgniÄ™ciu (hebr. dewekut) do Boga, nieustannym kontemplowaniu Go,
także podczas wykonywania zwykłych codziennych czynności;
·ðważniejsze od zewn. aktów jest wewn. nastawienie, intencja (hebr. kawana), z jakÄ… siÄ™ je czyni.
·ðmodlitwa o charakterze ekstatycznym, powiÄ…zana ze stanami radosnego uniesienia i zachwytu (hebr.
hitlahawut  entuzjazm );
·ð pogoda ducha i optymizm sÄ… konsekwencjÄ… zespalania siÄ™ z boskÄ… naturÄ….
·ð Z postaciÄ… Baal Szem Towa wiÄ…zaÅ‚o siÄ™ przekonanie, że jest on rzeczywistym poÅ›rednikiem miÄ™dzy niebem
a ziemią, który realizuje wolę Boga na ziemi; stąd się postać cadyka, uważanego za świętego przywódcę
wspólnoty pośrednika pomiędzy nią a Bogiem, przez którego boża chwała rozlewa się na cały świat.
·ðNa literaturÄ™ skÅ‚adajÄ… siÄ™ 3 grupy tekstów:
1) teksty hagiograficzne, opowieści o życiu i nauczaniu wielkich cadyków; najważniejszym jest Sefer
sziwche ha-Beszt [ księga wychwalania Beszta ], która powstała w latach 80. XVIII w., drukiem
ukazała się 1814;
2) literatura homiletyczna, wzorowana na midraszach oraz literaturze moralistycznej (musaryzm);
3) sichot [ rozmowy ], zbiory aforyzmów cadyków, które zostały spisane przez uczniów. Nauka
chasydów stała się z
ródłem inspiracji zarówno dla współcz. żyd. filozofii dialogu (F. Rosenzweig, M.
Buber), jak i myśli teol
Frankiści, żyd. ugrupowanie rel., zał. w poł. XVIII w. przez J. Franka; z czasem nazwa potomków tych,
którzy przyjęli z nim chrzest. Heterodoksyjne
·ð Wywodzili siÄ™ z sabataizmu;
·ð uznali Franka za wcielenie mesjaÅ„skiej duszy;
·ð antynomicznÄ… doktrynÄ™, że mesjasz musi udać siÄ™ na wygnanie, rozumiane jako przyjÄ™cie innej religii
(apostazja), dlatego też wzorem swego przywódcy przyjmowali początkowo (1756) islam, z czasem chrzest
w Kościele katol.; też z
ródłem synkretyzmu religijnego
·ð Ruch rozwijaÅ‚ siÄ™ poczÄ…tkowo (od 1755) na Podolu; we Lwowie 1759 duża ich grupa (ok. 2 tys.) przyjęła
wraz ze swym przywódcą chrzest. Póz
niej centrum ruchu przeniosło się do Warszawy;
·ð Od 1786 oÅ›rodkiem frankizmu staÅ‚ siÄ™ Offenbach k. Frankfurtu nad Menem, gdzie osiadÅ‚ Frank.
·ð Po jego Å›mierci 1791 przywództwo przejęły jego dzieci: Ewa, Roch i Józef; nie wymagali oni już od swoich
zwolenników konwersji na katolicyzm.
·ð Po 1800 ruch osÅ‚abÅ‚, nie speÅ‚niÅ‚o siÄ™ przewidziane na ten rok powtórne wcielenie Franka.
·ð SpoÅ›ród polskich f. ci, którzy pozostali w judaizmie, z czasem przyÅ‚Ä…czyli siÄ™ do gwaÅ‚townie rozwijajÄ…cego
siÄ™ chasydyzmu,
·ð F., którzy pozostali w islamie, zaÅ‚ożyli z czasem wÅ‚asne ugrupowanie i nazwali siebie abrahamitami.
Haskala [hebr.,  oświecenie ], ruch oświec. wśród Żydów,
·ð zrodziÅ‚ siÄ™ w 2. poÅ‚. XVIII w. i trwaÅ‚ do lat 80. XIX w. PowstaÅ‚a w Niemczech, stopniowo kierujÄ…c siÄ™ na
zachód; pod koniec XVIII w. dotarła do Galicji, potem Królestwa Pol., ziem litew. i na Ukrainę.
·ð Za zaÅ‚ożyciela uważa siÄ™ M. Mendelssohna, zw.  ojcem haskali ; drugim z inicjatorów tego ruchu byÅ‚ N.H.
Wessely (Weisel); w Polsce do wybitniejszych działaczy należeli Słonimski i Sztern.
·ð Maskilim (zwolennicy h.) propagowali odrodzenie kult. i spoÅ‚. Å»ydów poprzez uczestnictwo w rozwoju
nauk świeckich, reformie szkolnictwa, zbliżeniu się do kultury krajów osiedlenia. Konsekwencją tych
postulatów:
·ð zmiana tradycyjnego stosunku do religii, towarzyszyÅ‚o temu także powstanie naukowej refleksji nad niÄ…
(Wissenschaft des Judentums), osłabienie pozycji i przestrzegania Halachy, podważenie znaczenia studiów
talmudycznych, osłabienie wiary w wyjątkowy charakter narodu żydowskiego
·ð StworzyÅ‚a ideol. i kulturowÄ… podstawÄ™ dla reformy rel. i powstania judaizmu reformowanego.
·ð idea emancypacji  dążenie do wyjÅ›cia Å»ydów z izolacji i uzyskania przez nich peÅ‚ni praw obywatelskich;
realizacja w częściowej asymilacji społ. i kult., zarówno w sferze życia codziennego, np. przez zachęcanie
do zarzucenia tradycyjnych strojów, jak i w ograniczaniu języka jidysz i zastępowaniu go przez języki
miejscowe (Mendelssohn przeÅ‚ożyÅ‚ na jÄ™zyk niem. BibliÄ™ hebrajskÄ…, a D. Friedländer modlitewnik żyd.).
·ð Modernizacja edukacji, postulowano objÄ™cie Å»ydów częściowo Å›wieckim i nowoczesnym nauczaniem;
tradycyjne szkoły żyd. (cheder, jesziwa) były zastępowane przez nowe (szkiły), które w swych programach
miały nauczanie języków krajów osiedlenia, nauki świeckie (matematykę, geografię, historię, biologię itp.).
Szkoły realizujące ideały h. były zakładane także w Europie Środk. i Wsch. (1813 Tarnopol, 1819
Warszawa).
·ð Maskilim poprzez modernizacjÄ™ wÅ‚asnej kultury zapoczÄ…tkowali ruch asymilacyjny, nie zmierzali jednak do
pełnej akulturacji Żydów; szczególne znaczenie przypisywali kultywowaniu i nauce języka hebrajskiego
·ð wpÅ‚ynęła na rozwój nowoczesnej prasy i literatury żyd. (gÅ‚. w jÄ™zyku hebrajskim), przyczyniÅ‚a siÄ™ także do
upowszechnienia wśród Żydów osiągnięć nauki i kultury eur.
Rozbicie Judaizmu - W XVIII-XIX w. spowodowane ideami żyd. oświecenia, (haskali)
popularność na Zachodzie zdobywały, wprowadzane przez M. Mendelssohna, łączące praktykę j. z nowoż.
racjonalizmem (uznaniu prawa rel. towarzyszyła akceptacja osiągnięć nauki). Z haskali wywodzi się:
Ä…ð J. reformowany - odrzuciÅ‚ wiÄ™kszość przepisów rytualnych (np. przepisy pokarmowe),
skrócił liturgię i wprowadził do niej zrozumiały dla wszystkich język lokalny;
początkowo był niechętny syjonizmowi (wyznawał zasadę, że Żydem jest się tylko prywatnie);
w USA j. reformowany przybiera często postać zaangażowania społ., a nie religijnego.
dopuściła możliwość dziedziczenia żydowskości po ojcu (a nie tylko, jak każe tradycja, po matce).
Ä…ð J. konserwatywny - Próba zÅ‚agodzenia zbyt radykalnych reform rel.
utrzymuje i podkreśla centr. rolę prawa rel. (halacha), ale modyfikuje niektóre przykazania rytualne (np.
dopuszcza udanie siÄ™ samochodem do synagogi w szabat),
nigdy też nie negował ważności języka hebrajskiego dla liturgii (i w ogóle dla j.) oraz roli Ziemi Obiecanej.
- rekonstrukcjonizm - odłam j. konserwatywnego stworzony W USA przez M. Kaplan (1881 1983)
·ð akceptujÄ…c wszystkie osiÄ…gniÄ™cia nauki, próbowaÅ‚, w przeciwieÅ„stwie do innych, opisywać Boga bez
użycia terminów nadprzyrodzonych;
·ð j. okreÅ›laÅ‚ jako ograniczonÄ… cywilizacjÄ™ rel.;
·ð proponowaÅ‚ też porzucenie koncepcji narodu wybranego, ale nie znalazÅ‚o to szerszego uznania.
Oba kierunki zrodziły się w XIX w. w Niemczech (Abraham Geiger, Zachariasz Frankel), obecnie ich gł.
ośrodki znajdują się w USA; egalitarne formy liturgii (bez tradycyjnego rozdzielenia kobiet od mężczyzn) i od
niedawna umożliwiają kobietom pełnienie wszystkich funkcji rel. (w tym także funkcji rabina).
Ä…ð J. ortodoksyjny, kontynuuje j. rabiniczny. Dzieli siÄ™ on na
·ð nurt ultraortodoksyjny (np. chasydzi), który nakazuje zachowanie dawnego ubioru, a także kultywuje
surowe zasady dotyczące stosunków między płciami (chasydzi nie mogą uścisnąć dłoni obcej kobiety, a
nawet nie powinni na nią spoglądać), w obawie przed zagrożeniem, jakie dla religii niesie nowoczesność,
przyjęła formułę:  Wszystko, co nowe, jest zakazane przez Torę (Chatam Sofer, XIX w.)
·ð nurt ortodoksyjny, zapoczÄ…tkowany przez S.R. Hirscha w XIX w., Å‚Ä…czÄ…cy rygoryzm rytualny życia
codziennego z nowoczesnym wykształceniem i pełnym uczestnictwem w życiu społ. i państw.
(powszechny w Izraelu, obecny w USA)..