ZAGADNIENIA MATURALNE Z JĘZYKA POLSKIEGO 1



MATURA 1


Jak rozumiesz
określenie "Bogowie jak ludzie - ludzie jak bogowie"?
Zdaniem tym określa się często bohaterów mitologii i
wywodzącej się z niej literatury. Prezentuje ona bowiem bogów greckich, którzy
są ogromnie podobni do ludzi, mają te same pragnienia i namiętności, rywalizują
o względy Zeusa, zazdroszczą sobie, snują intrygi, dokonują zemsty, kochają i
nienawidzą. Bogów greckich można przekupić, można wpłynąć na ich decyzję. Ludzie
zaś często obdarzeni są boskimi właściwościami, są "powiększani" , przykładem
może być Achilles - pół Bóg który ma tylko jeden słaby punkt w swoim organizmie,
a tym słabym punktem jest pięta. Bogowie pod względem etycznym nie przewyższają
ludzi, nie ma pomiędzy nimi wielkiej różnicy - bogowie są tacy jak ludzie, a
ludzie mogą być tacy jak bogowie.


Wielkości i tragizm
bohaterów "Iliady" Homera.
"Iliada" to księga o Ilonie - tzn. o Troi. Wojna
trwała dziesięć lat, a "Iliada" opisuje 40 dni ostatniego roku. Główne
wydarzenia to:

spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę.

Powrót Achillesa na pole walki po śmierci
przyjaciela Patroklesa, którego zabił Hektor
Pojedynek Achillesa z Hektorem (drugim synem
Priama)
Bohaterowie tragedii znajdują się w sytuacji trudnej,
są uwikłani w konflikt między własnym działaniem a siłami wyższymi: losem,
prawami historii, interesom społecznym, normą moralną, ślepymi prawami natury. O
sytuacji bohaterów tragicznych w literaturze greckiej decydowało przeznaczenie,
los, fatum. Ludzie starożytni wierzyli że każdy byt ma przydzielony przez
odwieczne prawo losu; nad jego przebiegiem czuwały boginie - Mojry (u Homera)
lub rzymskie parki. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny, polega on na
istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób
dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy. Z tragedii
greckiej wywodzi się pojęcie tragizmu. Jest to kategoria estetyczna, czyli
swoista jakość dzieła. Wywołuje tę jakość szczególny sposób konstrukcji losów
bohaterów, usytuowanych w nierozwiązywalnym konflikcie tragicznym - konflikcie
wartości i konieczności. Bohater niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych
intencji, sprowadza na siebie zgubę - śmierć lub klęskę. Ton i klimat "Iliady"
jest podniosły, heroiczny, najwyższą wartością jest męstwo i waleczność. Epopeja
ta jest tragiczna, od początku są znane przyszłe wypadki: wiadomo że zginą
Hektor i Achilles, że Troja padnie. Bohaterowie spod Troi są wyidealizowani,
wyolbrzymieni - są herosami i pół bogami. Obok "powiększonych ludzi" występują
jakby "pomniejszeni bogowie": rządzą oni światem, decydują o losach ludzkich,
ale biorą udział w bitwie jak ludzie i odnoszą w niej rany. Nad bogami panuje
Mojra - przeznaczenie - która działa za ich pośrednictwem i jest wyrazem
niezmiennego porządku świata. O wielkości bohaterów w "Iliadzie" świadczy fakt
że w wojnie trojańskiej brali udział zarówno ludzie jak i Bogowie.


Podaj cechy eposu na
przykładzie "Iliady".
Epos to główny gatunek epiki do czasu powstania
powieści. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje
legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej
społeczności. W przypadku "Iliady" tłem jest wojna Trojańska, natomiast
bohaterowie legendarni to np. Achilles, Agamemnon, Parys, Helena, a także
bogowie greccy. Źródłem eposu są mity i podania, "Iliada" np. wywodzi się z mitu
o jabłku niezgody.
Cechy gatunkowe eposu:

Inwokacja - apostrofa umieszczana we wstępie
utworu skierowana do Bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W "Iliadzie"
autor zwraca się do Muzy (bogini), która poddaje pieśń śpiewakom: "Gniew,
bogini, opiewaj Ahilla, syna Peleusa"
Równoległość dwóch płaszczyzn: świata bogów i
świata ludzi. W "Iliadzie" fabuła przebiega w świecie bogów ( bogowie walczą
po dwóch stronach wrogów w wojnie Trojańskiej, np. Atena decyduje o
zwycięstwie Achillesa nad Hektroem i w świecie ludzi i ludzkich uczuć -
dowodem jest np. miłość Parysa do Heleny.
Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w
inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec
wydarzeń
Wydarzenia opisane są stylem podniosłym i
petetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w
sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.
Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i
sytuacji (realizm szczegółów). Wspaniałym przykładem realizacji tego punktu
jest opis tarczy Achillesa. Homer opisuje nie tylko kolejne działania
wykonawcy Hefajstosa, lecz obrazy przedstawione w płaskorzeźbie. Są one
opisane tak że można je z łatwością odtworzyć. Jest to dziesięć scen - obrazów
z życia pokojowego. Znajdujemy wyobrażenie ziemi, nieba, morza, dwóch miast i
życia w tym mieście - śluby, uczty, właśnie handlujących itp.
Opisy scen batalistycznych - sceną taką jest np.
pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy.

Porównania homeryckie - jest to porównanie,
którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną epizodyczną
scenkę. Przykładem może być porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do
walki orła i gołębicy, umieszczone w pieśni 22 p.t. "Pojedynek"
Epizodyczność akcji. Epizod to odstępstwo od toku
głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, nie związanego
z główną fabułą, przykładem może być opis tarczy Achillesa.
Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr.
Heksametr - to wers który składa się z 6 stóp metrycznych: daktyli lub
spondejów (heks = 6)


Archetyp tułacza na
przykładzie "Odysei" Homera
Odyseja powstała w pierwszej połowie VIII w. p.n.e.
Jej bohaterem jest Odyseusz, król wyspy Itaki, uczestnik wyprawy pod Troje,
jeden z najdzielniejszych i najroztropniejszych wodzów greckich. Prześladowany
przez Posejdona błąkał się przez dziesięć lat po morzu, doznał wielu przygód,
m.in. w kraju cyklopów, przygodę z Eolem, bogiem wiatrów, wędrówkę po Hadesie,
gdzie zstąpił jako jedyny śmiertelnik. Także jako jedyny przetrwał śpiew syren,
siedem lat przeżył u nimfy Kalipso, zanim dotarł do domu do czekającej wiernie
Penelopy, dzięki opiece bogini Pallas Atena.Archetyp oznacza prototyp tak
więc główny bohater "Odysei" stał się wzorem tułacza dla wielu późniejszych
pisarzy. Wergiliusz w "Eneidzie" łączy w ramach jednolitej opowieści fabularnej
różne elementy typowe dla obu epopei Homera. Obraz przygód Eneasza w czasie
tułaczki po morzach i londach jest wzorowany na Odysei, obraz działań wojennych
- na Iliadzie. Eneasz po ucieczce z płonącej Troi wraz z ojcem, żoną, synem i
grupą towarzyszy po kilkuletniej wędrówce przybywa do Itaki, gdzie zakłada
kolonię, od której mieli pochodzić Rzymianie. Archetypy. W mitach zostały
utworzone pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań np. czułość matki (Demeter),
zbuntowanego wobec bogów spłecznika (Prometeusz), czy marzyciela (Ikar). Nauka
traktuje te pierwowzory jako archetypy, czyli pradawne niezmienne wyobrażenia,
które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.


Główne prądy, szkoły
filozoficzne i filozofowie starożytności.
Filozofia - znaczy dosłownie "miłość mądrości".
Pierwotnie w Grecji filozofia tak właśnie była rozumiana - jako mądrość w ogóle,
wiedza, wykształcenie. Pierwsi filozofowie byli najczęściej
nauczycielami.
Główne prądy filozoficzne starożytności.Cynizm -
szkoła filozoficzna (V/IV w. p.n.e. do IV w. n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty
jako życia zgodnego z naturą, ideą mędrca kierującego się tylko rozumem nie
uznającego żadnych ogólne obowiązujących wartości, norm, praw i
autorytetów.Epikureizm - jest tworem Epikura(przełom III i II w. p.n.e.);
uważał on, że celem człowieka jest szczęście, które utożsamiali z przyjemnością,
przeciwstawił je nieszczęściu, powstającemu w wyniku doznawania cierpienia;
wiedząc, że życie jest krótkie, Epikur uważał, że należy z niego korzystać, póki
trwa (carpe diem); drogą do szczęścia, a raczej środkami do jego osiągnięcia,
stanowiły cnota i rozum; Epikur nie negował istnienia bogów, ale twierdził, że
nie mogą one w żaden sposób ingerować w życie ludzi, tak więc człowiek uwolniony
od przesądów religijnych, powinien realizować swe szczęście na ziemi prowadząc
życie mądre, sprawiedliwe i cnotliwe, to przyczyniało się do szczęścia ogółu;
wszystko więc opierało się na używaniu życia i koncentracji na dobrach
doczesnych, ale ważny również umiar, gdyż zbyt usilne uganianie się za
przyjemnością może jednak wywołać cierpienie.Stoicyzm - prezentuje zupełnie
inne podejście do życia: za najwyższe szczęście uznaje cnotę oraz wolność i
niezależność (dlatego izolacja, żeby inni nie mieli na nas wpływu) także od
pragnień i emocji; ponieważ człowiek nie ma wpływu na wiele zjawisk
zewnętrznych, powinien się od nich uniezależnić przez ścisłe panowanie nad sobą
i swoimi uczuciami oraz nie kierować się w życiu uczuciami, tylko rozumem; dobra
doczesne nie dają szczęścia, dlatego człowiek nie powinien się do nich
przywiązywać; Sceptycyzm - doktryna filozoficzna polegająca na ograniczeniu
się do obserwowaniu i powstrzymywaniu się od oceniania i wypowiadania się; w
antyku polega głównie na wątpieniu w rzeczywistość świata zewnętrznego przy
jednoczesnej wierze w świat duchowy i istnienie Boga; jest też sceptycyzm
nowożytny, polegający na wierze tylko w rzeczywistość zmysłową i jednoczesnej
niewierze w Boga;
Najwięksi filozofowie starożytności. Sokrates -
(468 - 399 p.n.e.) głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny. Utożsamiał dobro,
szczęście, cnotę z prawdą. Ideałem dla Sokratesa była doskonałość osobista,
racjonalizm i intelektualizm etyczny czyli utożsamianie szczęścia, dobra i cnoty
z wiedzą o tym co dobre i złe. Wierzył w istnienie absolutnego dobra i
prawdę.Platon - (427 - 347 p.n.e.) uczeń Sokratesa, twórca pierwszego
systemu idealizmu obiektywnego zwanego platonizmem. Platon uznawał dualizm
świata: świat idei (Idealny) - niedostępny zmysłom i świat materialny. Najwyższą
funkcję poznawczą miała dusza obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach. Pisma: Uczta,
Państwo, Prawda.Arystoteles - (384 - 322 p.n.e.) odrzucał postanowienie
świata idei. Idee pojęcie ogólne, istnieją w rzeczach, tworzących formę, która
decyduje o tym czym dana rzecz jest. Są one nie jako siłą sprawczą powodującą
wszelki ruch, działanie i stawanie się świata materialistycznego. Początek
wszystkiemu dała czysta forma, doskonała myśl, demiurg (idealna siła twórcza)
zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych.
Stworzył naukę o państwie. Uważał że najwyższym dobrem jest szczęście jednostki,
jego gwarantem powinno być państwo, którego obowiązkiem jest liczyć się z
potrzebami obywateli. Jest autorem Poetyki.Cyceron - (106 - 43 p.n.e.)
rzymski mówca, filozof, konsul i radca stanu. Pisał mowy rządowe i polityczne,
pisma retoryczne (sztuka wymowy), rozprawy filozoficzne.Marek Aureliusz -
(121 - 180 n.e.) cesarz rzymski i filozof, pisał rozprawy filozoficzne np.
rozmyślania. Szerzył filozofię stoicką.Seneka - (I w. n.e.) rzymski poeta,
filozof i retoryk, wychowawca Nerona. Pisał w duchu późnego
stoicyzmu.


Cechy dramatu
antycznego (budowa i kompozycja)
Tragedia starożytna podzielona była na następujące
części:

prologos - aktor wygłaszał zapowiedź
tragedii
parados - wejście chóru na scenę
epejsodion - czyli epizod, część akcji
stasimon - komentarz chóru
epejsodion - kolejne wydarzenie
stasimon - komentarz chóru
eksodus - wyjście chóru
Cechy dramatu antycznego:Zasada trzech
jedności:

jedność czasu (wydarzenia rozgrywają się w ciągu
24h)
jedność miejsca (wydarzenia rozgrywają się w tym
samym miejscu)
jedność akcji (wydarzenia w dramacie dotyczą tylko
jednego wątku)
Ograniczona liczba aktorów (ilość osób występujących
jednocześnie na scenie nie przekraczała 3) Brak scen zbiorowych a o wydarzeniach
z udziałem wielu osób donosi posłaniec. Występowanie chóru (zapowiadał
pojawienie się bohaterów, komentował wydarzenia na scenie, w pieśniach
lirycznych wypowiadał refleksje i wykonywał odpowiednie figury
taneczne).
Trójdzielność kompozycji :

Prolog - wprowadzał w sytuację dramatu,
przedstawiał bohaterów i zapoznawał z tematem utworu (stanowił ekspozycję
kończącą się węzłem dramatycznym, tj. wydarzeniem rozpoczynającym akcję

Rozwinięcie akcji - druga część obejmująca kilka
epejzodionów podzielonych stasimonami i szczytowym punktem była perypetia
stanowiąca przełom w akcji dramatycznej, kończąca się katastrofą - klęską
bohatera
Epilog - wyjaśniająca, dopowiadająca część
dramatu, skierowana do publiczności


Tragiczna wizja świata
i losu ludzkiego w "Antygonie" Sofoklesa.

jest to sytuacja w jakiej autor stawia postacie
utworu, w której osoba ta musi wybierać między dwiema równorzędnymi racjami, z
których, w tragedii, obie prowadzą do domyślnej katastrofy, jednocześnie nie
ma możliwości odsunięcia decyzji na później;
w "Antygonie" zaprezentowany jest konflikt między
prawem boskim (nakazem chowania zmarłych) a prawem państwowym (Kreon zabronił
pochować Polinejkesa, bo jest on zdrajcą ojczyzny); Sofokles wykazując swoje
zdanie co do władzy absolutnej, powoduje, że Antygona wybiera prawo boskie
jako nadrzędne nad prawem ziemskim i skazuje się ona tym samym na śmierć (to
już nie jest zgodne z prawem boskim), poza tym kieruje się miłością do brata;

Kreon kieruje się prawem równym dla wszystkich:
dla tego skazuje Polinejkesa; o swoim błędzie orientuje się dopiero, gdy jest
już za późno;
Każdy został jakoś ukarany za swoje winy: karą dla
Antygony jest śmierć, ale ostatecznie zwycięża ona ideologicznie; karą dla
Kreona jest samobójstwo Antygony i jego syna; Polinejkes odpokutował swoje
przez niepochowanie;


"Sposób na życie"
według Horacego
Horacy był najsławniejszym poetą Rzymu. W swoich
carminach (pieśniach) wyznawał Horacy filozofię umiaru oraz złotego środka -
czyli z obu nurtów, stoicyzmu i epikureizmu brał to, co wydawało mu się cenne.
Propaguje on hasło "carpe diem" (chwytaj dzień). Wg Horacego trzeba cieszyć się
tym co jest, wartością w życiu jest rozum, zdrowie, łagodna starość, pisze o tym
w utworze: "O co poeta prosi Apollina?". Exegi monumentum - oznacza: "stawiam
sobie pomnik". Tak zaczyna się oda, która podejmuje temat nieśmiertelności poety
i poezji. Twórczość, poezja, dzieło życia daje poecie sławę i nieśmiertelność.
"Non omnis moriar" - "nie wszytek umrę" - bo pozostanie po mnie sława i poezja -
Horacy zwraca uwagę na dwoistą naturę poety: śmiertelną i nieśmiertelną. Według
Horacego należy tak w życiu postępować aby zostawić po sobie pamiątkę. A w
trakcie życia należy korzystać z wszelakich uciech i przyjemności (carpe
diem).


Porównaj kosmologię
biblijną i mitologiczną.
- między kosmogoniami mitologiczną i biblijną pojawia
się wiele znaczących różnic, wynikających z absolutnie różnych podstaw tych
religii:- Biblia opiera się na stworzeniu całego świata przez jednego Boga,
który w ciągu siedmiu (a właściwie 6) dni stworzył całokształt ziemskiego
świata: oddzielił najpierw przeciwieństwa takie jak światłość i ciemność, Niebo
i Ziemię oraz wodę i suchy ląd; potem urozmaicił ziemię tworząc wszelakie życie
na niej oprócz człowieka; potem zajął się również tą kwestią: stworzył człowieka
na podobieństwo swoje i uczynił go władcą ziemi; co chwilę, w całej Genesis
pojawia się stwierdzenie, podkreślające, że to, co robi Bóg jest dobre;-
kosmogonia mitologiczna ściśle wiąże się z teogonią wszystkich Bogów; wszystko
zaczęło się od Chaosu, który miał być pramaterią wszystkiego; z niego wyłoniła
się pierwsza para bogów: Uranos i Gaja (Niebo i Ziemia); z tego związku rodziły
się tytani, cyklopi i sturęcy - przerażające postacie, które, poza najmłodszym
Kronosem Uranos postanowił zgładzić w głębi tartaru; Kronos nie zamierzał się
wcale odwdzięczyć i raniąc ojca zrzucił go z tronu władcy świata, a sam wraz z
Reą zasiadł na nim; uważając na przepowiednię, że podobnie jak on ojca, tak jego
syn pozbawi go tronu, tak więc połykał wszystkie dzieci, jednak Zeus został
uratowany przez Reę; wykorzystując podręczny zestaw darów od kozy, która go
wykarmiła, pokonał ojca i wyciągnął z czeluści jego żołądka wszystkich swoich
braci i siostry; oni zajęli ważne miejsca w mitologii greckiej: Zeus był
wszechwładcą wraz z żoną i siostrą Herą, która jednocześnie była opiekunką
małżeństw i położnic; Posejdon stał się władcą mórz; Hades rządził podziemiem,
światem umarłych wraz z Persefoną (Korą), córką Demeter, która z kolei była
boginią roli i urodzaju (stąd pory roku); Hestia została boginią ogniska
domowego


Dlaczego człowiek
współczesny powinien znać biblię nie tylko ze względów
religijnych.
Przede wszystkim dlatego że jest ona źródłem tematów,
motywów i wartości podejmowanych we współczesnej sztuce. Człowiek współczesny
który nie zna biblii, nie tylko nie rozumie szeregu lektur powstałych w
przeciągu naszej ery, lecz także nie pojmuje wielu dzieł sztuki współczesnej.
Biblia jest źródłem myśli filozoficznej i religijnej, jest księgą mądrości a
oprócz tego prezentuje ludzkie wzory i postawy, które są w literaturze
przywoływane, oceniane, pochwalane lub krytykowane. Okazuje się, że biblijne
motywy fabularne bywają wciąż aktualne, współczesne dzieła nawet filmy podejmują
je wciąż na nowo. Biblia jest także źródłem stylizacji językowej, współcześni
twórcy przyswajają sobie gatunki biblijne, słownictwo, język czy rytm. Aby umieć
rozpoznać podobne zabiegi trzeba choć w niewielkiej mierze znać
biblię.


Omów główne gatunki
literackie w Biblii.
Biblia jest zbiorem różnych gatunków literackich, są
to psalmy, przypowieści, pieśni, eposy, poematy, nowele, dialogi filozoficzne,
listy, hymny, modlitwy aforyzmy itd.
Główniejsze gatunki to:Psalm - jest to
utwór biblijny, poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym. Ośrodkiem
wypowiedzi w psalmach jest Bóg - odbiorca próśb, podziękowań pochwał. Psalmy
zbudowane są z wersetów. Werset - to całość treściowa zbudowana z 2 lub 3
członów. Te człony to powtórzenia przeciwstawienia lub uzupełnienia. Wyróżniamy
psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, krakowskie, patryiotyczno-religijne i
mądrościowe.Przypowieść - jest utwór narracyjny w którym
przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same lecz
jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Oznacza to, że
prosta uboga fabuła jest tylko ilustracją, obrazkiem, który ukazuje głębsze
uniwersalne treści. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga aby przejść od
jej znaczenia dosłownego do ukrytego.


Wskaż w Biblii i w
literaturze antyku nieprzemijalne postawy ludzkie, przykłady uniwersalnych
wartości i wiecznie aktualnych motywów.
Zarówno w mitologii jak w biblii utrwalono
najstarsze, najdawniejsze wzory postaw i zachowań ludzkich ukazane w
perspektywie uniwersalnej tzn. ponadczasowej.
W mitologii:Hektor - bohater spod
Troi, symbol męstwa i waleczności rycerskiej;Penelopa - symbol małżeńskiej
wierności;Odyseusz - uosobienie "wiecznego wędrowca" którym jest każdy z
nas, a także symbol przebiegłości, sprytu;Ikar - personifikuje postawę
każdego fantasty i marzyciela. Jego tęsknotę do lotu ponad poziom;Prometeusz
- w powszechnej świadomości funkcjonuje jako szlachetny dobroczyńca ludzkości,
który z miłości do ludzi wznosi bunt przeciw bogom (postawa prometejska,
prometeizm - motywy podejmowane przez literaturę różnych epok);Tyrteusz
- symbol wojownika o wolność ojczyzny w lit. Tyrteizm, poezja tyrtejska
tzn. wzywająca do czynu w obronie wolności np. Polska poezja romantyczna, poezja
okresu II WŚ.
W Biblii:Hiob - uniwersalny znak
niezawinionego cierpienia i godności człowieka w zmaganiach z okrutnym
losem;Salomon-symbol żywej mądrości;[ miłosierny samarytanin , syn
marnotrawny , dobry pasterz ] - biblijne przypowieści (parabole) ukazują
zachowanie i cechy ludzkie z perspektywy uniwersalnej.Do dziś są używane
wyrażenia z mitologii i biblii określające często motywy postępowania
ludzkiego:
W mitologii:Pięta Achillesa
-określenie słabej strony człowieka;Puszka Pandory - źródło wszelkich
nieszczęść i kłopotówKoń Trojański - (był to wymysł Odyseusza, wodza grec.
Dzięki sprytowi i mądrości zdobył miasto). Odtąd określenie Koń Trojański
oznacza podstępny, niebezpieczny dar który w rzeczywistości przynosi
zgubę;Nić Ariadny - oznacza sposób na wyjście z trudnej sytuacji, pomoc w
wybrnięciu z zawiłych tarapatów;Stajnia Augiasza - oznacza miejsce
szczególnie zabrudzone i trudne do przywrócenia porządku;Paniczny strach -
oznacza m.in. przerażenie ludzi zerwanych ze snu.Węzeł gordyjski - rozciąć
węzeł gordyjski, oznacza rozwiązać trudny i bardzo zagmatwany problem w sposób
gwałtowny, prosty i bez kompromisowy;
W biblii:jabłko Adama - oznacza
chrząstkę w krtani (w medycynie)żona Lota - symbol ciekawości kobiecej.
Obraca się za siebie podczas wyprowadzenia z ginącego miasta i zostaje
zamieniona w słup soli.Sodoma i Gomora - oznacza miejsca gdzie odbywają się
rzeczy wstrętne i niemoralne (gniazdo rozpusty);Wieża Babel - zamęt i
bałagan. Zbiorowisko ludzi o różnych językach;Patriarcha - słowo to oznacza
praojciec, założyciel rodowy;Miska soczewicy - oznacza oddać coś bezcennego
za rzecz o małej wartości.


Na czym polegał
średniowieczny uniwersalizm ?
Średniowiecze - terminem tym określa się epokę
historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Nazwy
tej używano już w XVI w. Ówczesna, feudalna Europa tworzyła swoistą jedność,
wspólnotę religijną, chrześcijańską i nadrzędną władzę kościoła,
reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy
Europejscy z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i
uznawali władzę kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który
kształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Uniwersalne
postawy filozofii i kultury chrześcijańskiej ukształtowały się właśnie w okresie
średniowiecza. Znaczną rolę odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza.

Augustynizm - doktryna
filozoficzno-teologiczna św. Augustyna (4/5w) , głosząca między innymi
teocentryzm, wprowadzająca do filozofii chrześcijańskiej teologicznie
zinterpretowaną platońską teorię idei. Św. Augustyn wprowadził dualizm - podział
na państwo boże i świat doczesny. Celem egzystencji jest dążność do osiągnięcia
państwa Bożego. Świat doczesny to etap przejściowy, który jest tylko
przygotowaniem, próbą przed uzyskaniem wiecznego zbawienia lub potępienia. W
nawiązaniu do poglądów Św. Augustyna w średniowieczu rozwinęła się
scholastyka - jest to nauka próbująca rozumowo udowodnić dogmaty wiary.
Tomizm - to system teologiczno-filozoficzny stworzony przez św.
Tomasza z Akwenu w XIII w stanowiący jedną z filozoficznych postaw religijnych,
moralnych i społecznych katolicyzmu. Św. Tomasz zastąpił dualistyczną doktrynę
Św. Augustyna gradualizmem (stopniowanie) mówił o hierarchicznej strukturze
wszechświata. Tomizm kładł nacisk na problemy etyki. Dążenie do cnoty to znaczy
umiejętności rozumowania, przezorności, działania zgodnego z własnym sumieniem.
Za 2 główne źródła poznania uznał św. Tomasz objawienie zawarte w piśmie św.
rozum ludzki. Widział pierwiastku intelektualnym najwyższą wartość człowieka, bo
dzięki niemu może on poznawać boga i siebie. Człowiek został stworzony na
podobieństwo Boga.Franciszkanizm - to program, wiary radosnej
prostej, płynącej, wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości
poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa. Św. Franciszek
z Asyżu zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym
okrucieństwa.Uniwersalizm czyli jedność epoki polegał na tym, że
państwa Europy były podporządkowane jednej władzy kościelnej i świeckiej. W
całej Europie dominował kościół, wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo
papieża. Z kolei władzę świecką sprawował cesarz - władca Cesarstwa Rzymskiego,
Narodu Niemieckiego wyrosłego na gruzach imperium rzymskiego. W konsekwencji
urzędowym językiem państw europejskich była łacina, a poszczególne państwa
dopiero zaczynały się wyodrębniać. Fakty te spowodowały iż Europa była
uniwersalną całością - uniwersalizm.


Ideał ewangeliczny
miłości w "Kwiatkach Św. Franciszka"
"Kwiatki Św. Franciszka" to zbiór opowieści o Św.
Franciszku z Asyżu, o jego życiu i nauce pokazanych przez anonimowego autora.
Oto główne zręby nauki Św. Franciszka.Idea miłości - miłość jest
podstawą wiary. Jest to miłość do każdej istoty żywej jako dziecka Bożego. Jest
to miłość do "brata - ciała" i dlatego wyklucza udręczenie, umartwianie
cielesne. Jest to też miłość do chorych i cierpiących, miłość pełna poświęceń,
które widać w opowieści o Franciszku i trędowatym. Miłość rozdawana jest
otaczającemu światu. W tym ujęciu miłością do Boga - jego
stwórcy.Radość - wyrazem radości, pojęcia kluczowego filozofii św.
Franciszka jest "Pieśń słoneczna". Radość wynikająca z faktu istnienia, z piękna
świata z miłości, postu, z trudu pracy i zwykłych obowiązków. Radości takiej
uczy Franciszek swoich braci, przypominając mękę Chrystusa.Ubóstwo -
Franciszek chce być ubogi aby być wolnym. Rezygnacja z dóbr materialnych ma być
nie dla pokuty lecz dla jedności z ubogimi, dla pokonania chciwości, dla idei,
że człowiek jest wolny i szczęśliwy tylko wtedy gdy posiada tyle ile jest mu
niezbędne do życia.


Najważniejsze zabytki
piśmiennictwa polskiego.
- język polski jest dość młody, zwłaszcza w piśmie
(ok. 700 lat), ale nawet tak krótki czas zatarł wiele śladów polskiej
literatury, ostało się tylko kilka bardzo sędziwych pism:- Bogurodzica
stanowi bardziej zapis języka, niż zabytek piśmiennictwa, gdyż jak się uważa,
została spisana dopiero w kilkadziesiąt lat od powstania (punkt 3)- w XIV i
XV wieku pojawiają się dwa zbiory kazań, jedne Świętokrzyskie, których papier
zistał ponownie wykorzystany na okładkę innego rękopisu; zostały one odnalezione
kilka wieków później w bibliotece petersburskiej; te kazania skierowane były
raczej do ludzi bardziej wykształconych; drugi zbiór adresowany bardziej do
ludzi prostych, zwany jest gnieźnieńskimi; oba te zbiory stanowią cenne źródło
informacji o rozwoju języka polskiego- jest również druga pieśń religijna,
porównywana z "Bogurodzicą" - "Lament świętokrzyski", która opowiada o użalaniu
się Matki Boskiej pod krzyżem umęczonego Chrystusa;- są także dwa psałterze:
floriański i puławski oraz większy utwór, tzn. Biblia królowej Zofii;-
trzeba jeszcze wspomnieć o pojawiających się nazwach geograficznych terenów
polskich, pochodzące z IX wieku i występujących w tekstach łacińskich ("Geograf
Bawarski" który opisuje średniowieczną Europę; "Dagome index" które jest
oddaniem Państwa Polskiego pod opiekę Kościoła; Kroniki Thietmara, które opisują
wojny polsko-niemieckie); ważnym zabytkiem jest też pierwsze całe zdanie po
polsku z Księgi Henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru;


"Bogurodzica" -
najdawniejszy polski tekst poetyczny i zabytek językowy.
- "Bogurodzica" jest polską pieśnią
narodowo-religijną, pierwszą tego rodzaju w języku polskim; jest anonimowa;
przez długi czas miała charakter hymnu narodowego, i takiż zachowała aż do XVI
wieku; nieznany autor wykazał się swoim talentem i umiejętnością poetycką w
najstarszej części utworu, tzn. w pierwszych 2 zwrotkach, która uznawana jest za
arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej;- poza charakterem hymnu, jest to
także modlitwa, co wynika ze znaczenia powtarzających się słów Kyrielejson, co
jest odpowiednikiem polskiego "Panie, zmiłuj się" oraz zwroty do Matki
Boskiej;- zwrotki kolejne posiadają różną tematykę; pierwsza jest apostrofą
do Matki Boskiej i polega na skierowaniu się do niej przez wiele różnych
określeń; w drugiej pojawiają się prośby do osoby z pierwszej, o zwrócenie
uwagi, natchnienie myśli, wysłuchanie modlitwy (co jest dość typowe we wstępie
do każdego utworu, z tym, że odwołania zwykle były do Boga); potem pojawiają się
bardziej konkretne prośby: o pobożne życia, otrzymanie łask, życie wieczne;-
ze względu na czas powstania, tzn. w czasie rodzenia się pisanego języka
polskiego, jest to bardzo ważny dokument historii języka, głownie jeżeli chodzi
o strukturę zdania oraz archaizmy: sławiena, Gospodzin, zwolena, spuści,
przebyt; ciekawe i znamienne jest, że następne części utworu są młodsze i mogą
stanowić podstawę do wnioskowania o ewolucji słownictwa i struktur zdaniowych
(choć te, ze względy na poetycki charakter mogą być zakłócone);


Wyjaśnij pojęcie
literatury parentycznej. Zaprezentuj wzorce osobowe utrwalone na kartach
literatury średniowiecznej.
W średniowieczu istniały wzorce osobowe świeckie
(rycerza doskonałego i mądrego wład-cy) oraz religijne (asceci i święci).
Dzieła, które konstruowały i propagowały wzory osobowe nazywane są
parenetycznymi. Ideał rycerza zawarty jest w "Pieśni o Rolandzie". Opowiada
ona o bitwie baskijskich gó-rali (pogan) z oddziałami Karola Wielkiego w wąwozie
Ronceval. Rycerze ariengardy zginęli. Dokonano tu apoteozy śmierci hrabiego
Rolanda - przyrównanie do męki Chrystusa, duszę poległego nieśli do Raju
aniołowie. Roland jest wzorem rycerza ponieważ myśli o władcy, ojczyźnie,
najbliższych. Ochraniał miecz, był waleczny (zatrąbił w róg, gdy pomoc była
nie-zbędna), honorowy, nie odczuwał strachu. Umierał jak chrześcijanin - modlił
się, bił w pierś, dokonał rachunku sumienia, podał prawą rękawicę św.
Gabrielowi). Postać Rolanda urosła do rangi wzniosłego piękna rycerskiego życia.
Utwory ukazujące bohaterskie czyny nazywane są "chansons de geste". Wzorzec
dobrego władcy prezentował Gall Anonim w "Kronice polskiej". Utwór ma cha-rakter
historiograficzny (dziejopisarski) i panegiryczny (wysławiający). Trzy "Księgi"
opisują dzieje Polski od panowania księcia Popiela do Bolesława Krzywoustego
(XII w.). "O żałosnej śmierci sławnego Bolesława" ukazuje radość i dostatek,
jakie panowały za czasów Chrobrego. Wraz z jego śmiercią "złoty wiek zmienił się
w ołowiany". "Pieśń o śmierci Bolesława" czci jego męstwo, sławę i moc. Ukazuje
żal narodu po stracie władcy. "Zaczyna się księga trzecia dziejów Bolesława III"
to utwór, który przedstawia oblężenie Głogowa przez Niemców i bój wojsk
Krzywoustego z wojskami cesarza Henryka IV. Autor sławi potęgę militarną
Polaków. Talent taktyczny Krzywoustego sprawił, iż Niemcy zaprzestali atak na
miasto. W "Legendzie o św. Aleksym" przedstawiony został ideał ascety.
Główny bohater, syn Eu-famijana, księcia rzymskiego, rozdał swe bogactwa i
wybrał dolę tułacza i żebraka. Zrządze-niem Opatrzności wrócił do rodzinnego
domu, lecz nie został tam rozpoznany. 16 lat spędził w pokucie i umartwianiu, w
komórce pod schodami. Żywił się resztkami, które wyrzucała na niego służba. Gdy
umarł, dzwony kościelne zaczęły same bić. Aleksy prowadził ascezę, czyli surowy,
wstrzemięźliwy tryb życia, zmierzający przez wyrzeczenie się przyjemności i
umar-twianie do doskonalenia się w cnocie. Ascetę uważano za bojownika z
własnymi namiętno-ściami. Przykładem ascety jest również św. Szymon Słupnik.
Spędził 27 lat życia na słupie, na któ-rym umieszczona była cela. Utwory z
tradycji wschodniej charakteryzowały się kultem abso-lutnej ascezy posuniętej do
samozniszczenia. Asceza franciszkańska negowała takie praktyki. Również z
postawą św. Szymona polemizuje Stanisław Grochowiak. Porównuje wybujałą ascezę z
niezawinionym, niechcianym cierpieniem - chłopaka skazanego na śmierć oraz
dziewczyny, na której popełniono gwałt.


Przedstaw najważniejsze
motywy i tematy literatury średniowiecznej.
Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej
jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i
społeczne. W średniowieczu pisano głównie z myślą o tym, aby opracowywana
"materia" służyła wyraźnie określonym celom: zbudowaniu moralnemu, wychowaniu i
pouczaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, przechowaniu
pamięci o uznanych za ważne zdarzeniach oraz ludziach. Tym tłumaczy się silne
nasycenie wypowiedzi literackich "przykładami" (egzemplami), skłonność do
kontemplacji, rozważań


Wymień najważniejsze
utwory epiki rycerskiej
Eposy rycerskie, nazwane także poematami
epickimi."Chanoons de geste" dosłownie znaczy "pieśń o czynach", były to
średniowieczne poematy epickie. Gatunek ten opowiada o czynach bohaterskich z
epoki Karola Wielkiego. Przykładem chanoons de geste jest "Pieśń o Rolandzie".
Do eposu rycerskiego należą także romanse rycerskie i miłosne. Słynny cykl
francuski to podania: "O Królu Arturze i rycerząch Okrągłego stołu", "Dzieje
Tristana i Izoldy", niemiecka - "Pieśń o Nibelnngach", hiszpańska - "Pieśń o
Cydzie".
"PIEŚŃ O
ROLANDZIE"Ma przejrzystą kompozycję
trójdzielną. Wstęp to przygotowanie zasadzki przez zdrajcę Ganeleona.
Rozwinięcie akcji przedstawia bohaterską walkę i śmierć Rolanda oraz jego
towarzyszy. Zakończenie ukazuje zemstę Karola Wielkiego na Saracenach za śmierć
siostrzeńca. Roland był rycerzem Karola Wielkiego i w 778 wziął udział w
wyprawie do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Duma i średniowieczne poczucie
honoru nakazywały mu samodzielność działania. Mimo trudnej sytuacji nie wezwał
pomocy, a tym samym naraził swoich rycerzy na śmierć. Zginęli wszyscy łączne z
nim, ale honor średniowiecznego rycerza został obroniony
"Dzieje Tristany i Izolda"Opisuje on
historię Tristana, wysłanego po Izoldę, przeznaczoną na małżonkę króla Marka;
jednak służąca Bargien przez omyłkę daje Tristanowi i Izoldzie napój miłosny,
przeznaczony oryginalnie dla Marka i Izoldy; resztę powieści stanowi opis
przygód dozgonnej i ślepej miłości tych dwojga; w obliczu miłości, wszelkie inne
sprawy tracą na ważności; wszystko, po wielu przygodach kończy się pomyślnie:
król Marek okazuje się dobroczyńcą i po śmierci kochanków umożliwia i wieczny
wspólny spoczynek; w tym utworze, kochanek jest zakochany tragicznie, to znaczy
nigdy nie może poślubić ukochanego, ze względu na okoliczności, ale małżeństwo z
przymusu z inną osobą, nie zmienia uczucia; nie mogąc żyć ze sobą, nie szczędzą
wysiłków, aby spotykać przy każdej okazji; koniec jest również tragiczny: tu
Tristan został wygnany i poślubia inną Izolda; śmiertelni ranny, prosi o
ostatnie widzenie z ukochaną, co udaje się, ale zazdrosna żona Tristana,
doprowadza go do śmierci, zanim zobaczy się z ukochaną; gdy przybywa Izolda,
Tristan już nie żyje i ona również umiera;


"Lament świętokrzyski"-
arcydzieło liryki średniowiecznej
Cykl tzw. pieśni łysogórskich powstał w
połowie XV w. "Lament świętokrzyski" to liryczny monolog Marii stojącej pod
krzyżem. Anonimowemu autorowi udało się niezwykle sugestywnie przedstawić
cierpienie matki opłakującej syna. Bo też Maria nie jest w "Lamencie" boska, ale
ludzka, po ludzku podatna na zwątpienia, współczująca i głęboko nieszczęśliwa.
Nie ma w tej pieśni nadziei zmartwychwstania ani wizji pośmiertnego triumfu
Chrystusa. Historia święta przyjmuje tu wyraz bliski każdemu
człowiekowi.


Motyw śmierci i miłości
przenikający "Wielki testament" Franciszka Villona.
Franciszek Villon to francuski poeta jesieni
średniowiecza tworzący pod koniec w XV. Był on studentem i mistrzem paryskiego
uniwersytetu, al. Ze względu na swój temperament i hulaszczy tryb życia, nie
mógł znaleźć sobie miejsca w uporządkowanym świcie. W końcu został zawodowym
przestępcą, członkiem zbrodniczej organizacji, więźniem skazanym na śmierć. Po
cudownym uniknięciu śmierci schorowany Villon pisze "Wielki testament", którym
żegna się ze światem, prowadzi rozrachunek życia. Świat Villona to Paryż ludzi
ubogich, tęskniących za lepszym życiem. Nie ma tu miejsca na heroizm,
pompatyczne rycerskie gesty, sztuczną, dworską miłość. Poeta zafascynowany jest
przemijalnością i nieuchronnością śmierci. Średniowiecze sławiło tzw. sztukę
dobrego umierania, ponieważ była ona przepustką do lepszego świata, wyzwoleniem
duszy z kajdan doczesności. W sztuce tego okresu panuje motyw tańca śmierci
(dance makabre). Śmierć bowiem nie uznaje żadnej hierarchii, jest nieprzekupnym
i nieuchronnym końcem każdego człowieka- w jednym rzędzie stawia króla, biskupa
i żebraka.


Średniowieczna wizja
Boga, świata i człowieka
Bóg- jest miarą wszechrzeczy, stoi w centrum
wszechświata (teocentryzm), świat jest jego dziełem, człowiek zaś powinien do
niego dążyć. Bóg jest wszechmocny i doskonały, dał człowiekowi ziemię, aby przez
życie na niej sławił stwórcę.Człowiek- życie doczesne uważa za stadium
przejściowe, myśli o śmierci i zbawieniu. Całe istnienie doczesne skupia się na
dostąpieniu łaski Bożej i przejściu po śmierci do raju. Osiągnąć to można przez
wyzbycie się namiętności, bogactwa, wszelkich uciech i radości tego świata- idea
ascezy, umartwianie się i cierpienie drogą do Boga. Można także przez prostą
wiarę w dobro Stwórcy i każdego człowieka (franciszkanizm). Wreszcie trzecim
sposobem poznania Boga i dostąpienia do niego jest rozum (Św. Tomasz), którym
można poznać świat i samego Stwórcę. Rozum i myślenie ma wielką siłę.Świat-
jest doskonały i harmoniczny, Bóg stoi w jego centrum wyznaczając wszelki
kierunki. Poznać go można przy pomocy zmysłów i rozumu.


Przedstaw główne prądy
renesansu
Humanizm- jest to uzmysłowienie sobie wartości
własnej, jedynej, ludzkiej osobowości. Potrzeba poznania i formowania
indywidualnej osobowości poddała program zarówno studiowania siebie, swoich
wewnętrznych przeżyć jak i kształcenia się na światowych zdobyczach i wzorach
ludzkiego ducha, najpełniej objawionych w starożytnej wiedzy o człowieku, czyli
w antycznej filozofii, literaturze i sztuce. Jeżeli w dobie średniowiecza
kultura zorientowana była na Boba i sprawy pozaziemskie (zbawienie, potępienie),
to w Europie XV i XVI w miarą wszechrzeczy jest człowiek i jego ziemski świat.
Tę nową postawę streszczało hasło, które humaniści zaczerpnęli z komedii
rzymskiego pisarza Terencjusza- "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest
mi obce". Humaniści: Erazm z Rotterdamu, Leonardo da Vinci, Jan Kochanowski.
Reformacja- ruch religijny, społeczny i polityczny w Europie
XVI w.; doprowadził do rozłamu w Kościele zachodnim i do utworzenia
nowych wyznań chrześcijańskich; reformacja rozpoczęła się w 1517 wystąpieniem
Marcina Lutra przeciw sprzedaży odpustów i zmaterializowaniu duchowieństwa;
w swoich założeniach postulowała moralną odnowę Kościoła przez powrót do
wiary i praktyk wczesnego chrześcijaństwa (stąd duża rola Biblii);
w niektórych krajach spowodowała radykalne ruchy społeczne. Równocześnie
jednak reformacja sprzyjała rozwojowi kultur narodowych, zwłaszcza języków
i literatur narodowych. Luteranizm- do zbawienia prowadzi wyłącznie wiara,
a nie kupowane odpusty. Kalwinizm- mówił, że Bóg z góry przeznaczył człowieka do
zbawienia lub potępienia niezależnie od jego starań. W Polsce powstał zakon
Braci Polskich (arianie), która miał ogromny wpływ na rozwój oświaty i języka
polskiego- arianie stworzyli polską gramatykę i słownik polsko- łaciński.
Antropocentryzm- pogląd, wg którego człowiek jest centrum
i celem Wszechświata, a także ześrodkowanie badań filozoficznych na
problematyce człowieka.Irenizm- pochwała pokoju, przeciwstawianie się
wszelkim waśniom, wojnom i kłótniom. Erazm z Rotterdamu głosił, że człowiek jest
z natury dobry, zło zaś pochodzi z niewiedzy. W Polsce wyznawcą irenizmu był
min. Jan Frycz Modrzewski, który w księdze "O wojnie" (pochodzącej z traktatu "O
poprawie rzeczpospolitej"), potępia wojny zbrodnicze, usprawiedliwia zaś
obronne.


"Dekameron" Boccaccia
jako "pierwsza komedia ludzka"
"Dekameron" (z gr. deka- dziesięć i hemera- dzień) to
największe dzieło Giovanniego Boccaccio(1313-1375) zawierające 100 nowel
opowiedzianych przez 7 białogłów i trzech młodzieńców. Ramą utworu są przymusowe
wakacje, które na wsi spędza świetne florenckie towarzystwo. Aby uprzyjemnić
sobie czas wypoczynku (kiedy w mieście szaleje zaraza- 1348) co dzień
każdy z nich opowiada jedną nowelę. Często są to opowiadania barwne, z nutką
pikanterii o śmiałych obyczajowo, z życia wziętych historiach. Boccaccio z
niezrównaną plastyką maluje ludzkie charaktery, opisuje zwyczaje swoich czasów,
snuje zręczne intrygi. Świat "Dekameronu" to ziemskie, doczesne, ludzkie
przyjemności i przykrości, świat, w którym wielką rolę odgrywają kobiety
przewyższające mężczyzn sprytem i żądzą swobodnego życia. Po raz pierwszy na
taką skalę utwór literacki nie opisuje bogów czy świętych, ale daje wzorce do
naśladowania i potępia haniebne uczynki przy pomocy humoru i scenek z życia
zwykłych ludzi.


Na czym polega teoria
"sokoła" na przykładzie noweli z "Dekameronu"
Nowela- utwór o zwartej akcji, jednowątkowy.
Centralny motyw, często umieszczany w tytule, pojawia się potem w każdej fazie
fabuły. W noweli występuje mała ilość postaci oraz redukcja opisu, komentarzy i
charakterystyki.Tytułowy sokół z noweli Boccaccia to jedyny ptak jaki ostał
się szlachcicowi i który jest dla owego szlachcica źródłem utrzymania. Niegdyś
będąc bogatym, Federigo zakochał się w pięknej Monnie, urządzał dla niej uczty,
kupował drogie prezenty i w ten sposób roztrwonił swój majątek, a ukochana nawet
na niego nie spojrzała. Federigo zamieszkał w starym domu ze swoim sokołem i
pewnego razu w tych samych okolicach zjawiła się Monna z synkiem. Synek owy
wkrótce ciężko zachorował i zapragnął mieć tego pięknego ptaka jako że tylko on
mógł przynieść mu ukojenie. Monna porzuciła dumę i widząc coraz większą słabość
syna wybrała się z prośbą do Federiga. Ten zupełnie zaskoczony niespodziewaną
wizyta chciał ukochaną ugościć najlepszym daniem i zabił sokoła. Kiedy Monna
wyznała po co naprawdę przyszła Federigo opowiedział jej o losach ptaka. W kilka
dni potem syn Monny zmarł, ale ona przejęta ofiarnością młodzieńca i widząc jak
wielką do niej żywi miłość poślubiła Federiga. Teoria sokoła to takie właśnie
poświęcenie najcenniejszej rzeczy jaką się ma.


"Boska komedia" Dantego
"pomostem" pomiędzy średniowieczem a renesansem
"Boska komedia" Dante Alighieri (1265-1321) to
ogromny poemat, podzielona na trzy części historia duchowej przemiany człowieka,
przedstawiona w formie fantastycznej wędrówki po zaświatach, wyobrażonych
zgodnie z religijnymi koncepcjami epoki. Te trzy części to Piekło, Czyściec i
Niebo. Po każdej z nich bohatera oprowadza przewodnik- I i II Wergiliusz, III-
ukochana Dantego, Beatrycze."Boska komedia" uważana jest za literacką
syntezę średniowiecznej kultury, a zarazem za dzieło zapowiadające już nowa
epokę- renesans. Podporządkowanej religii wizji świata towarzyszy bowiem w tym
utworze nowożytny indywidualizm i krytycyzm. Dante nie pisze poematu o królu
świętym czy rycerzu, lecz o sobie i swoich uczuciach, problemach, sympatiach i
nienawiściach. Autor umieszcza w utworze krytykę swoich wrogów i rozpatruje
aktualności zaistniałe we Florencji, z której został wygnany. Średniowieczna
jest filozoficzna warstwa dzieła: Bóg umieszczony w centrum świata jako
najwyższa wartość, szczęście i cel. Ze średniowieczem doskonale koresponduje
wymowa alegoryczna (np. Wergiliusz symbolizuje mądrość), a także tak lubiana w
tej epoce magia liczb (33 kręgi, 9 pieśni, 3 części). Ma jednak to dzieło cechy
renesansowe: napisane jest w języku ojczystym, odwołuje się do tradycji
antycznych, ukazuje świat uporządkowany, harmonijny, symetryczny. Ukazana podróż
jest osobistym przeżyciem Dantego. Głównym przesłaniem utworu jest miłość, która
jest siłą kosmiczną, uniwersalną, człowiek kochający dzieło Boże zmierza do
swojego Stwórcy


Obywatel i państwo jako
problem publicystyki XVI w. (Frycz- Modrzewski, Skarga)
Publicystyka- jest to dział piśmiennictwa,
który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo,
dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmowali
aktualności opisując je w różnych formach: felietonach, szkicach, recenzjach lub
artykułach. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, a początki jej
umieszczane są w renesansie. Najwybitniejsi przedstawiciele XVI w publicystyki
to: Andrzej Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej" (traktat)
reprezentującego tzw. publicystykę społeczną oraz ks. Piotr Skarga autor "Kazań
sejmowych" reprezentujących tzw. publicystykę religijną. A. Frycz
Modrzewski (1503- 1572) jako pierwszy w Europie rozpropagował pojęcie
demokracji. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa analizując
najważniejsze dziedziny życia społecznego. Traktat składał się z 5 ksiąg- "O
obyczajach", "O prawach", "O wojnie", O Kościele" i "O szkole". Modrzewski
zawarł w nich wiele rewolucyjnych myśli i rozwiązań i przekonywał, że równość
jest jedną z najważniejszych wartości. Wszyscy powinni być sądzeni jednym prawem
bez względu na stan czy pochodzenie. Modrzewski każe kłaść nacisk na edukację i
dbanie o swoją przyszłość. Kościół był dla Modrzewskiego źródłem cennych prawd
moralnych i obyczajów, ale powinien on być opodatkowany i pieniądze te miałyby
iść na szkolnictwo, a Kościół powinien być podporządkowany państwu. W księdze "O
wojnie" przedstawia jej bezsens i okrucieństwo, jest ireistą- czyli wyznawcą
pokoju, przeciwnikiem wszelkich waśni. Modrzewski ceni pracę ,a nie lubi
rozrywek, tańców i zabaw. Pieniądze przeznaczane na zbytek dóbr szlacheckich
mogłyby uzdrowić polskie szkolnictwo. Obywatel dla Frycza to humanista, człowiek
wykształcony i pracowity, pamiętający o Rzeczypospolitej, moralny i prawy.
Piotr Skarga (1536-1612) był wspaniałym mówcą i pisarzem. Swoje
kazania miał wygłosić na obradach sejmu, który został jednak zerwany. W swoim
dziele widział Polskę jako jeden organizm, który składa się ze zgodnie ze sobą
współdziałających członów. Władza opierać się miała na silnej monarchii
posłusznej Kościołowi. Skarga opisał 6 chorób nękających Rzeczpospolitą:
nieżyczliwość ludzka, niezgoda i kłótnie sąsiedzkie, naruszanie religii
katolickiej i wada heretyckiej zarazy, dostojności królewskiej i władzy
osłabienie, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złości jawne. Człowiek według
Skargi powinien przede wszystkim kochać boga i bliźnich, bo miłość ma cechę
scalającą i może naprawić ojczyznę. Życie przynosi ze sobą bogactwa i zbytki,
których trzeba używać w sposób prawy.


Alegoria ojczyzny jako
tonącego okrętu w "Kazaniach sejmowych" P. Skargi.
Kazanie- rodzaj religijnego przemówienia,
głoszonego przez kapłana podczas Mszy Św., stałych lub okolicznościowych świąt.
W przypadku Piotra Skargi "Kazania" stały się utworem literackim, lecz spełniają
także wszelkie wymogi prawidłowego przemówienia:- posiadają obrazowe,
docierające do wyobraźni odbiorcy przykłady, pytania retoryczne, liczne
apostrofy i taki dobór argumentów, by przekonać do swoich prawd,"Kazania
sejmowe" zawierają sugestywny obraz upadku Rzeczypospolitej trawionej licznymi
chorobami, są to: nieżyczliwość ludzka, niezgoda i kłótnie sąsiedzkie,
naruszanie religii katolickiej i wada heretyckiej zarazy, dostojności
królewskiej i władzy osłabienie, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złości jawne.
Polskę Skarga porównał do tonącego okrętu czyli w przypadku braku zmiany kazał
przygotowywać się na niechybny upadek narodu i całego państwa. Ratunek widział w
silnej władzy królewskiej podległej Kościołowi. Na tym tonącym okręcie ludzie
zamiast pomagać sobie nawzajem, ratować się miłością, łapią tylko co swoje
przyciskają do piersi bogactwa i myślą, że się uratują nic nie robiąc. Ah jakże
się mylą... okręt ten trzeba łatać, wodę zeń wylewać i porzucać zbytki by go
ratować, a jeśli nie, to wszyscy na nim poginiemy.


Ocena społeczeństwa
polskiego zawarta w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami Panem Wójtem a
Plebanem" M. Reja
Mikołaj Rej (1505-1569)- znamy
dwa obrazy tego poety- poczciwego i spokojnego filozofa oraz żarłoka i pijaka
lubującego się w głośnych ucztach i używającego życia z rozmachem. "Krótka
rozpraw..." została wydana w 1543 roku pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek.
Satyra ta porusza konflikt stanowy i piętnuje wady duchowieństwa oraz szlachty.
Autor występuje w obronie chłopa, obciążonego świadczeniami na rzecz szlachty i
kleru. Utwór ma formę dialogu, gdyż w tamtych czasach szukano prawdy w zderzeniu
różnych relacji, w prezentacji rozmaitych sposobów widzenia świata.

duchowieństwu zarzuca- świecki tryb życia,
zaniedbywanie obowiązków, chciwość w ściąganiu dziesięciny, wykorzystywanie
religii do własnych celów, utrzymywanie wiernych w przekonaniu, że zbawienie
wieczne zależy od wysokości składanych ofiar
szlachcie wytyka: prywatę, egoizm, pychę,
posłom- brak uczuć patriotycznych, pogoń za korzyściami materialnymi. Tylko
Wójt pozostaje poza autentyczną krytyką- jest zwycięski w rozmowie, zawsze zaś
przegrany w życiu.


Szlachecki model
szczęścia w "Żywocie człowieka poczciwego" Reja
"Żywot..." jest wielką pochwałą wsi i życia
wiejskiego. Rej zaleca spokojne życie na wsi, w otoczeniu natury. Życie
szlachcica upływa wśród zajęć gospodarskich, odmiennych w każdej porze roku,
pogodnej atmosferze rodziny, w zgodzie z sąsiadami. Poczciwy ziemianin wiedzie
pogodne życie- nie boi się starości ani śmierci, a człowiekiem poczciwym w
rozumieniu pisarza jest ten, kto pokój czyni na ziemi i nie krzywdzi innych.
Filozofie szlacheckiego modelu szczęścia to:

stoicyzm- spokój, umiar, cnotliwe życie zgodnie z
naturą i rozumem
epikureizm- czerpanie z rozrywek, korzystanie z
dobrodziejstw wsi, wielką przyjemnością jest życie zapobiegliwego,
gospodarnego człowieka poczciwego.
"Żywot..." daje obraz wykształconego szlachcica
przysposobionego do życia w szlacheckiej Rzeczypospolitej. Życie podlega porom
roku, jak i okresom życia- młodości, dojrzałości i starości. Księga w drobnych
szczegółach daje rady co do stroju, sprzętów, zajęć, wychowania, dobru małżonki
i wszystkich spraw dotyczących człowieka poczciwego.


Postawa wobec życia
człowieka renesansu w świetle "Fraszek" Kochanowskiego
Fraszka- krótki utwór, najczęściej pisany
wierszem o charakterze humorystyczno- satyrycznym, zwięzły, zwarty o
zaskakującej poincie, będący odmianą epigramatu
Podział fraszek ze względu na
treść:

refleksyjne- "O żywocie ludzkim", "Na lipę", "Na
zdrowie"
autobiograficzne
o miłości- "Do Hanny", "O miłości"
fraszki- żarty- "Raki"
piętnujące wady ówczesnego duchowieństwa- "O
kapelanie", "O kaznodziei"
obrazujące życie dworskie- "Na Konrada", "O
doktorze Hiszpanie"
"Fraszki" Kochanowskiego miały jak najbardziej
renesansowy charakter- widać w nich zainteresowanie człowiekiem, jego
problemami, przeżyciami wewnętrznymi, cechami charakteru i osobowością, stanowią
sumę renesansowej mądrości życia, pochwała uciech przeplata się z marzeniami
ożyciu stałym i spokojnym, radość życia oparta jest o stateczność i mądrość,
poczucie humoru, optymizm, wiarę w efekty pracy i wszechstronny rozwój
człowieka. Fraszki nawiązują do filozofii stoickiej i horacjańskiego carpe diem,
dostrzegają uroki życia zgodnie z naturą i wrażliwość na piękno. Autor w swoich
utworach przedstawia nam postawę wobec życia człowieka renesansu- żywota
spokojnego i mądrego (o czy już pisałem). Na innych przykładach pokazuje jak być
nie powinno, ośmiesza niektóre postawy (pijak, hultaj, lekkoduch).


Świat wartości
wyłaniający się z "Pieśni" Kochanowskiego
Pieśń- podzielony na strofy utwór liryczny o
poważnej zwykle tematyce.
Nowe pojmowanie Boga w świetle hymnu "Czego chcesz
od nas Panie..."

świat jest konstrukcją idealnie harmonijną i
piękną, a każdy jego szczegół pełni określoną i użyteczną rolę
Bóg jest budowniczym świata, jego piękno tkwi w
najdrobniejszych elementach stworzonego dzieła i on porusza tym zdumiewającym
mechanizmem
Człowiek wobec stworzonego przez Boga świata
zachwycony i kontempluje jego uroki. Wielbi Stwórcę, którego istnienie
przenika cały wszechświat. Jest wdzięczny za to, że może korzystać z tak
hojnych darów, oddaje więc hołd i liczy na opiekę Boga. W przeciwieństwie do
średniowiecznych tekstów, Kochanowski nie przypomina o śmierci, o życiu
pozagrobowym, lecz głosi radość życia. Pragnie, żeby człowiek dążył do
poznania tego, co go otacza, żeby piękny świat uczynił go szczęśliwym.

Humanistyczna pełnia życia i postawa stoicka w
pieśniach Kochanowskiego

"Miło szaleć kiedy czas po temu..." -
Horacjańskie carpe diem. Kochanowski ceni poczucie humoru w wesołym
towarzystwie, przy stole biesiadnym. Zachęca do szukania szczęścia na ziemi, a
nie w życiu pozagrobowym
"Chcemy sobie być radzi..." - Radość życia
musi być oparta o stateczność i mądrość. Poeta pochwala wesołą kompanię,
humor, ale zaleca pogodę ducha, zachowanie godności w znoszeniu problemów,
trudności, przeciwności losu
"Nie porzucaj nadzieje..." - Poeta opiewa
urodę świata, radość życia, chwali aktywną, twórczą postawę człowieka. Zna ona
zmienności losu i kaprysy fortuny, w każdej sytuacji jednak zaleca zachowanie
dystansu i pogody ducha
"Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony..."
- Należy żyć godnie, przestrzegać wartości moralnych i zarazem dbać o to, by
życie było ciekawe, by niosło ze sobą radość i szczęście. Poeta chwali dążenie
do poznania świata i do tworzenia piękna. Kochanowski docenia wartość swojej
twórczości. Jest szczęśliwy, że został obdarzony talentem poetyckim i może dać
ludziom radość. Na wzór Horacego poeta wierzy w moc i trwałość swojej poezji,
odczuwa dumę, że jest artystą.


Treść i alegoryczność
"Odprawy posłów greckich" Kochanowskiego
Dramat ten nawiązuje do mitu o wojnie trojańskiej.
Oto królewicz Aleksander, by zaspokoić swoją namiętność do Heleny, zaraża swój
kraj na niebezpieczeństwo wojny. A dzieje się to przy milczącym przyzwoleniu
króla Priama oraz zgodzie przekupionej i lekkomyślnej rady trojańskiej, która
jest zresztą zadziwiająco podobna do polskiego sejmu. Jedynie Antenor,
uosobienie mądrości i cnót obywatelskich, przeciwstawia się Aleksandrowi
uważając, że Helenę należy zwrócić Grekom. Jego racja zostaje odrzucona, a
greccy posłowie odprawieni z niczym (taki jest sens tytułu utworu). Mimo to
Antenor pozostaje lojalnym obywatelem, który poddaje się woli większości i nadal
służy swojej ojczyźnie. Właśnie ta decyzja czyni zeń bohatera tragicznego,.
Antenor bowiem weźmie udział w niesprawiedliwej wojnie, która musi skończyć się
klęską Trojan. W roku 1578 w Ujazdowie wystawiono "Odprawę..." z
okazji zaślubin czołowego polityka ówczesnej Polski Jana Zamoyskiego.
Zaszczycili ją swoją obecnością najwyżsi dostojnicy państwowi i król Stefan
Batory. Czasy były niespokojne, szykowano się do wojny z carem Iwanem Groźnym.
Tragedia zawierała liczne aluzje do sytuacji Polski. Dlatego też końcowe zdanie
bohatera utworu, Antenora ("Radźmy jako kogo bić; lepiej niż go czekać"), uznano
za zachętę do działań wojennych.


Związek "Odprawy..." z
tragedią grecką





Dramat
antyczny
"Odprawa posłów
greckich"

1. Jedność czasu,
miejsca i akcji
1. Jedność czasu,
miejsca i akcji. Autor pierwszy próbował przeszczepić na grunt polski
tragedię antyczną. Nie chciał uchylić zasadom.

2. Ograniczona liczba
aktorów, brak scen zbiorowych
2. Ograniczona liczba
aktorów. Obrady sejmu relacjonuje Helenie, wysłany przez Aleksandra poseł,
ponieważ autor unikał scen zbiorowych

3. Występują aktorzy i
chór, czyli epejzodia przeplatają się ze stasimonami
3. Poprawnie zbudowana
tragedia klasyczna. Tekst jest podzielony na wystąpienia aktorów i chóru.
Chór pełni rolę taką jak w dramacie antycznym: zapowiada, komentuje,
uzupełnia wypowiedzi aktorów, stwarza nastrój

4. Akcja postępowała
stopniowo, aż do nieuchronnego, tragicznego końca
4. Wypowiedzi postaci
nie służą potęgowaniu napięcia, bo już na wstępie dowiemy się jaką
odpowiedź otrzymali posłowie

5. O tragizmie postaci
decydował fakt, że wybór jakiego musiał dokonać bohater zawsze był
tragiczny
5. W "Odprawie..."
można było uniknąć tragedii. Posłowie mogli zwrócić Helenę mężowi i
wówczas nie doszłoby do wojny. Wybrali jednak drogę z tragicznymi
następstwami, bo Troja została zburzona. Istniała więc możliwość
wyboru.

6. Bohaterowie tragedii
uwikłani byli w sytuacje bez wyjścia (śmierć, konflikt sumienia)
6. bohaterowie nie byli
uwikłani w sytuację bez wyjścia. Mieli wyjście, aby uniknąć katastrofy. W
"Antygonie" tragedia następuje w utworze, śmierć Antygony, Hejmona,
Eurydyki, a w "Odprawie..." nikt nie ginie, ale zapowiedziana tragedia
nastąpi. Będzie jeszcze większa, bo zginie Troja (proroctwo
Kasandry)

7. O losach
starożytnych bohaterów decydowali bogowie lub przeznaczenie
7. W tragedii
Kochanowskiego bohaterowie sami dyskutują i podejmują decyzje. Troja musi
zginąć, bo zgubę szykuje jej własne społeczeństwo. To przekupni posłowie
za pozostawieniem Heleny, nie kierowali się troską o bezpieczeństwo
kraju

8. Cechą tragedii
antycznej było oczyszczenie- katharsis
8. Dialogi i monologi
są bezrymowe. Wiersz biały


Topos "wsi spokojnej,
wsi wesołej" w twórczości renesansowej
Topos- są to stałe obrazy i motywy istniejące
w literaturze europejskiej, będące świadectwem ciągłości tradycji w kulturze
śródziemnomorskiej."Pieśń Świętojańska o Sobótce" jest to utwór
szczęśliwie łączący elementy ludowego obrzędu (który odbywał się w najkrótszą
noc w roku) z antyczną tradycją poezji sielankowej (gatunek literatury
obejmujący utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków,
mające postać lirycznego monologu, najczęściej przeplecionego opisem lub
dialogiem). W 12 pieśniach śpiewanych przez przybrane odświętnie panny wygłasza
Kochanowski pochwałę wiejskiego, spokojnego życia, uroków miłości małżeńskiej i
cudownej mocy śpiewu , czyli poezji. Czarnolas staje się tu cudowną krainą
Arkadią- marzeniem wszystkich poetów. Arkadia- według Wergiliusza kraina
prostoty i szczęścia."Żywot człowieka poczciwego"- wieś jest the
best.


Kryzys światopoglądu
humanistycznego w "Trenach" Kochanowskiego
Tren- gatunek poezji żałobnej ukształtowany w
starożytnej Grecji przez Symonidesa. Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal
z powodu czyjejś śmierci, napisana "na cześć" zmarłego, rozpamiętująca jego
chwalebne czyny, zalety i zasługi. Tren miał ścisły układ wewnętrzny:

pochwała cnót i zalet zmarłego
wielkość poniesionej straty
demonstracja żalu
pocieszenie
napomnienie- pouczenie
W "Trenach" (1580) (I - XIX) napisanych po
śmierci córki Urszuli, renesansowy obraz świata i humanistyczna filozofia
człowieka stają się pustymi formułami, z których poeta drwi boleśnie, bo
przecież są to prawdy, którym poświęcił całe życie. Wykracza też Kochanowski
poza normy klasycznej sztuki poetyckiej. Tren starożytni łączyli z dostojnymi
osobami- królami, mędrcami, bohaterami, cykl czarnoleski zostaje zaś poświęcony
dziecku. Nieklasyczny jest też styl "trenów". Wszechobecny niepokój, jakby
poszukiwanie słów, śmiałe przerzutnie- wszystko to zapowiada wyraźnie rychły
zmierzch renesansowego klasycyzmu.Kochanowski jest w "Trenach"
bezkompromisowy. Światem cierpienia i rozpaczy, światem, w którym nie istnieje
naturalny porządek i ojcowie muszą grzebać swoje dzieci, nie może rządzić dobry
Bóg z "Hymnu". To raczej jakaś ciemna, tajemnicza siła (los, fatum), której obcy
jest jakikolwiek porządek moralny. Humanistyczna pasja zdobywania wiedzy,
służenia "poczciwej sławie" jest śmieszna. Mędrca bowiem może w każdej chwili
spotkać taki sam los jak głupca- cierpienie i śmierć. Humanizm "trenów" jest
trudny, można nawet powiedzieć: tragiczny. Poeta ratuje rozumną harmonię świata
, ratuje sennym, być może oszukańczym, majakiem (w "Trenie XIX" we śnie ukazuje
mu się matka, trzymająca na ręku Urszulkę). Konkluzja "Trenów" ocala
humanistyczny porządek świata- ludzkie sprawy należy znosić po ludzku, z
godnością, wierząc, że wszystkim rządzi wszechmocny Bóg. "Treny" zapowiadają już
barokową wizję świata, w której wiedzę zastępuje wiara, a godność człowieka-
pokora
Tren I- inwokacja, kolejne opisują smutek żal i
bólTren XI- bunt przeciwko biegowi życiaTren XII- charakterystyka
Urszuli, refleksje filozoficzne Tren XVIII- modlitwaTren XIX- pogodzenie
się z losem


Kochanowski jako twórca
renesansowy, typowy humanista i poeta doctus(uczony)

Pozostawił bogatą spuściznę literacką (elegia,
sonety, fraszki, satyry, pieśni, dramaty i treny)
Dzieła K. posiadają rangę ogólnoświatową
Stworzył on cudną poezję polską, która stała się
wzorem dla przyszłych poetów
Stworzył ideał człowieka, obywatela, wzywał do
przyjęcia postawy patriotycznej
Wzbogacił obrazy poetyckie przez zastosowanie
epitetów, porównań etc. Zaczerpniętych głównie z antyku, udoskonalił wiersz
polski nadając mu klasyczną formę posiadającą równą liczbę zgłosek i rymy
żeńskie
Posiadał gruntowne wykształcenie nabyte na
zachodzie


"Żeńcy" Szymona
Szymonowica jako nietypowa sielanka.
SIELANKA- bukolika, ekloga, idylla, pastorałka,
pogodny utwór, często o tematyce miłosnej, przedstawiający uroki życia
wiejskiego; ukształtowana w starożytności (Teokryt, Wergiliusz), pełnię
rozwoju osiągnęła w sentymentalizmie F. Karpiński, Arkadia-
mityczna kraina wiecznej wiosny i łagodnych cierpień miłosnych, zaludniona przez
pasterzy poetów; wyraża odwieczne marzenie człowieka o szczęśliwym życiu w
zgodzie z naturą.Zagłębiając się w treść utworu naszą jaźń przenika
wrażenie, iż "Żeńcy" nie stanowią klasycznej sielanki, zważywszy na fakt iż
żywot bohaterów (chłopi) zakłócany jest przez okrutnego właściciela ziemskiego,
bezustannie znęcającego się nad pragnącymi spokoju wieśniakami.


Wzór dworzanina w
twórczości Górnickiego("Dworzanin Polski")
Górnicki w swej twórczości wymaga od dworzanina cech
następujących:

ma być dzielnym rycerzem, który dzięki sprawności
fizycznej wygrywa w turniejach
mężny w boju
dowcipny i elegancki w towarzystwie dam
wykształcony (starożytnść i współczesność)
wrażliwy, rozumny, obdarzony zakorzenionym
poczuciem prawa i sprawiedliwości
Istotne dla G. Jest aby dworzanin posiadał
szlachectwo jakoby duchowe, a nie powierzchowną ogładę towarzyską.


Literackie wzorce
osobowe w polskim renesansie

Ideał szlachcica- ziemianina- M. Rej "Żywot
człowieka..." J. Kochanowski "Pieśń Świętojańska o..."
Ideał człowieka- obywatela- J. Kochanowski
"Odprawa posłów greckich", "O cnocie" "O dobrej sprawie"
Ideał człeka renesansu- Kochanowski treny,
fraszki, pieśni
Ideał dworzanina


Wizja człowieka i
świata w sonetach M. Sępa- Szarzyńskiego
SONET- układ stroficzny stanowiący samodzielny
utwór, złożony z 2 strof 4-wersowych, zwykle opisowo-narracyjnych, i 2
tercyn o charakterze liryczno-refleksyjnym; powstał we Włoszech (Dante,
F. Petrarca), wprowadzony do Polski przez J. Kochanowskiego, uprawiany
m.in. przez A. Mickiewicza, A. Asnyka.Człowiek- istota
godna, szlachetna i silna choćby przez sam trud walki z własną słabością. Z
drugiej zaś strony (bardziej barokowej) samotny i słaby pełen trwogi wynikającej
ze zmienności i znikomości doczesnego świata. Świat- cały wszechświat
przenika gorączkowy ruch zarówno w sferze gwiazd i planet jak i we wnętrzu
ludzkiej duszy. Jedynym stałym punktem w niej jest Bóg paradoksalny, nieruchomy
poruszyciel wszechrzeczy.


Gatunki literackie
odrodzenia
DIALOG, lit. fragment utworu
literackiego, także cały utwór literacki, filozoficzny, publicystyczny itp.
w formie rozmowy postaci fikcyjnych lub rzeczywistych.SIELANKA-
bukolika, ekloga, idylla, pastorałka, pogodny utwór, często o tematyce
miłosnej, przedstawiający uroki życia wiejskiego; ukształtowana
w starożytności (Teokryt, Wergiliusz), pełnię rozwoju osiągnęła
w sentymentalizmie F. KarpińskiFraszka- krótki utwór,
najczęściej pisany wierszem o charakterze humorystyczno- satyrycznym, zwięzły,
zwarty o zaskakującej poincie, będący odmianą epigramatuPieśń-
podzielony na strofy utwór liryczny o poważnej zwykle tematyceTren-
gatunek poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji przez Symonidesa.
Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana
"na cześć" zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zalety i zasługi. Tren
miał ścisły układ wewnętrzny:

pochwała cnót i zalet zmarłego
wielkość poniesionej straty
demonstracja żalu
pocieszenie
napomnienie- pouczenie


Rola ambicji w życiu
człowieka na przykładzie "Makbeta"
Ambicję przyrównać można do monety- ma dwie strony.
Jedną z nich jest strona kreatywna dopingująca działanie istoty ludzkiej, drugą
destrukcyjna prowadząca nawet do samozniszczenia. Widać to na przykładzie
nieszczęsnego Makbeta. Jako młody rycerz króla Duncana dzięki odwadze,
lojalności i ambicji ma szansę na zdobycie czołowych pozycji w państwie. Po
spotkaniu jednak z gronem czarownic, gdy w jego umyśle zapala się wizja
szybkiego awansu zasilana przez elektrownię Lady Makbet, wkracza on na drogę,
która się kończy w sposób wiadomy. Ideał (makbet) sięgnął bruku kurna.



Problem
sprawiedliwości, winy i kary w "Makbecie"
Jak powszechnie wiadomo sprawiedliwość zawsze
zwycięża przykładowo Lady Makbet w pomieszaniu popełnia samobójstwo, Makbet
zostaje zwyciężony. Oprócz podanych przykładów kary namacalnej mamy do czynienia
także z jej sferą metafizyczną tj. wszechogarniająca samotność bohaterów od
czasu popełnienia pierwszej zbrodni, ich obłąkanie i rozpad związku
małżeńskiego. Główną winą bohaterów jest jak wiadomo chora ambicja,
nieumiarkowanie utrata wiary w sens istnienia. Z win innych polecamy Granata i
Tura na murach.


Cechy dramatu
szekspirowskiego

Zerwanie z zasadą 3 jedności
Sceny zbiorowe
Bohater dynamiczny (zmienny)
Bohaterowie sami decydują o swoim losie
Brak ciągłości akcji (kilka punktów
kulminacyjnych)
Akty dzielą się na sceny, dialogi, monologi

Przyroda stwarza nastrój, wpływa na psychikę
bohaterów


Czym charakteryzował
się polski sarmatyzm
Mit sarmacki wywodzi się z przekonania szlachty
polskiej o jej rodowodzie od starożytnych Sarmatów- dzielnych, walecznych,
szlachetnych, którzy nad Wisłę przybyli znad Wołgi, tu się osiedlili i dali
początek polskiemu rycerstwu. Cechami jej założycieli i twórców są:

niechęć wobec obcych wzorców
zapatrzenie na własną tradycję
głoszenie wolności jednostki szlacheckiej łącznie
z liberum veto
wyznawanie religii katolickiej, jej obrona często
popadająca w nietolerancję i dewocje


Miejsce pamiętników
Chryzostoma Paska w lit. polskiej
PAMIĘTNIK- lit. opowiadanie z pewnym
dystansem czasowym o wydarzeniach, w których autor występował jako
uczestnik bądź naoczny świadek.Rodzaje:
-diariusze(pisane codziennie)-zapisy
gawędziarskie(gawędy, opowieści)-raptularze(kroniki rodzinne)
Pamiętniki Chryzostoma paska są najświetniejszym tego
typu dziełem barokowym, kapitalnym dokumentem poglądów i przekonań przeciętnego
polskiego szlachcica - sarmaty tej epoki. Wywarły duży wpływ na póżniejszą lit.
polską (Trylogia H.Sienkiewicza).


Udowodnij, że Wacław
Potocki był patriotą
Wacław Potocki był przedstawicielem baroku
sarmackiego, jego postawa patriotyczna ujawnia się poprzez postulaty
patriotyczne zawarte we fraszkach "Nierządem Polska stoi" , "Pospolite ruszenie"
, "Zbytki polskie". U Potockiego najsilniej wyraził się związek z krajem,wiele
jego utworów stanowi ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia narodu. Miał
silne poczucie społecznej odpowiedzialności, pojmując ją jako slużbę
upowszechniania "przykładów cnoty".


Przedstaw rodzaje
komizmu na przykładzie "Świętoszka".
Rodzaje komizmu:

Komizm postaci - wyposażenie wszystkich lub
niektórych postaci w cechy charakteru wywołujące śmiech odbiorcy;
Komizm sytuacyjny - konstruowanie sytuacji
zabawnych lub ośmieszających;
Komizm słowny - dowcip językowy.


Udowodnij, że polskie
oświecenie ucząc bawiło.
Jest to generalna zasada oświecenia; literatura
oświeceniowa idealnie wręcz łączy dydaktyzm z rozrywką; stosowano to głównie w
celu większego dotarcia do czytelnika, czego dowodem jest "Powrót Posła"
Niemcewicza, który był w pewnym momencie swoistym bestsellerem;Satyry w
sposób groteskowy miały ośmieszyć ujemne cechy społeczeństwa polskiego tego
okresu, niektóre satyry są do dziś aktualne i czytywane nie tylko w
szkolePoematy heroikomiczne były w większym stopniu rozrywką niż edukacją,
przy użyciu pastiżu poematów heroicznych starały się krytykować przywary różnych
warstw społecznych, co udawało się zwykle bardzo dobrze, jednak wzbudzało burzę
wokół tych utworów, którą niektórzy potrafili wykorzystać aby przekazać jeszcze
więcej prawd o świecie;


Co to jest bajka i
satyra? Omów ich rodzaje.
Bajka: jest podstawowym gatunkiem literatury
dydaktycznej; znana już w starożytności (Ezop); jest utworem z pogranicza epiki
i liryki (wierszowana, ale zwykle zawiera narrację); cechuje się alegorycznością
(motyw o domyślnych, ukrytych cechach), widać to na przykładzie bajek
Krasickiego: bohaterami są zwykle zwierzęta, o stałych i oczywistych cechach; są
dwa rodzaje bajek: epigramatyczna i narracyjna (dłuższa z fabułą); ważnymi
cechami są: zwięzłość, prostota, również języka, zawiera łatwe do zapamiętanie
przesłanie, przedstawione wprost w morale, albo ukryte w treści; bajka jest
gatunkiem realistycznym, bez fantastyki i rzeczy nadprzyrodzonych; zawierają
treści uniwersalne, aktualne przez stulecia i zwykle dotyczące spraw
międzyludzkich;Satyra: również dydaktyczny, wierszowany, tym razem wprost
pokazujący to, co krytykuje; krytyka polega na ośmieszaniu przez wyolbrzymienie,
koncentrację śmiesznych sytuacji, karykaturę; zwykle krytykuje ludzkie wady,
przywary, obyczaje;
Rodzaje satyr ze względu na treść:-s.
społeczno-obyczajowe;-s. polityczne;-s. literackie.
Rodzaje satyr ze względu na sposób przedstawiania
treści:-monolog- bezpośrednia wypowiedź;-monolog skierowany do kogoś,
wzięty w cudzysłów;-satyra dialogowa.


Jakie wady
społeczeństwa polskiego krytykował I. Krasicki w bajkach i
satyrach?
Krasicki często zajmuje się krytyką zachowań
szlachty; najwyraźniej widać to w jego satyrach. Krytykuje wiele aspektów
sprawy: marnotrawstwo, lenistwo, hazard, lekkomyślność, zachwycenie
czudzoziemszczyzną, konserwatyzm szlachecki (w tym sarmatyzm), no i oczywiście
zachowania takie jak pijaństwo;"Żona modna" krytykuje wzorce zachodnie, modę
i zepsucie; jest to satyra o formie dialogu; mąż żony modnej opowiada o niej
swojemu znajomemu; on, wychowany według tradycyjnych zasad moralnych, oburza się
na widok tego, co wyrabia jego żona: jest rozrzutna, strasznie dba o to, aby być
jak najbardziej w zgodzie z francuską modą, na wieś jedzie więc w angielskiej
karecie na resorach, do której żona ładuje całe zapasy różnych dziwnych
przedmiotów, które zajmują tyle miejsca, że pan Piotr nie może znaleźć tegoż dla
siebie; także skrytykowała starą oddaną służbę; skrytykowała wystrój skromnego
szlacheckiego dworku i wprowadziła natychmiast w życie co wymyśliła i dworek
zamienił się w pałac z wręcz groteskowym wyposażeniem; na balach organizowanych
przez żonę pan Piotr musi harować jakby był służbą, po fajerwerkach sam musi
gasić płonącą stodołę; jednak nie szkoda nam go, gdyż ożenił się tylko z powodu
owych 4 wsi w posagu, które i tak nie wystarczają na pokrycie zachcianek żony;
przysłowie - próżny żal po szkodzie;"Do króla" jest bezpośrednio krytyką
króla z punktu widzenia ciemnej masy szlachty, a w rzeczywistości pochwałą
króla, jego zalet i krytyką ciemnoty szlachty; z tych zaleto-wad Krasiński
wymienia: polskie pochodzenie króla, opiekę nad artystami, nowe metody
rządzenia, jego poglądy, wiek itp."Świat zepsuty" jest jakby szybkim
zasygnalizowaniem ogólnej tematyki satyr, bowiem wymienia w nich autor wiele
ujemnych cech szlachty obok siebie: bezprawie, zajmowanie się pomnażaniem
własnych majątków za wszelką cenę, egoizm szlachecki, no i oczywiście brak
troski o losy Polski; na koniec poeta przywołuje znany już motyw Polski jako
tonącego okrętu, który każdy musi ratować lub zginąć razem z nim;


Krytyka wychowania
młodego człowieka na przykładzie pierwszej polskiej powieści.
Jest oczywiście i pierwsza polska nowożytna powieść
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", opisująca historię polskiego szlachcica,
który wychowywał się w sarmackiej atmosferze, edukował się krótko w szkole
jezuickiej, z której niewiele skorzystał, wyjechał w świat; początkowo podróżuje
ze swoim guwernerem, który edukuje go w stronę zabaw towarzyskich i miłosnych;
potem już bez niego; popada w długi i ucieka do Indonezji, statek jednak rozbija
się i Mikołaj ląduje na wyspie Nipu, gdzie wysłuchuje wykładów mędrca wyspy
(Xaoo) o społeczeństwie wielce utopijnym, ale jak wspaniale urządzonym;
ostatecznie, po wielu perypetiach, wraca do kraju i we własnym gospodarstwie
stara się wprowadzić w życie co usłyszał; wykład Xaoo ma być pouczeniem, jaką
drogę należy wybrać w życiu;


Co to jest poemat
heroikomiczny?
Poemat heroikomiczny jest parodią poematu
heroicznego;: polega na parodiowaniu poematu heroicznego przez skontrastowanie
podniosłego języka (jak w oryginale) z przyziemną tematyką; podobnie jak
wzorzec, zawierają często opisy heroicznych bitew, ale są one również parodią
("Monahomachia"); wspaniałe opisy rekwizytów jak w poematach; często występuje
humor sytuacyjny, dowcip językowy spowodowały, że z nich wyrosły przysłowia
("prawdziwa cnota, krytyk się nie boi"); dzięki temu wszystkiemu, często
zdobywały popularność;Poematem heroikomicznym jest "Monahomachia"; jest to
taki utwór, który parodiuje poematy epickie; dowcip polega zwykle na używaniu
podniosłego, patetycznego języka do opisu zdarzeń błahych, przyziemnych;
opowiada o rywalizacji zakonów (polegającej na jedzeniu i piciu), które
postanowiły przygotować uczoną dysputę, do której nie stało im niestety rozumu i
zaczęła się wielka bijatyka na wszystko, co postało w ręku; jednak gdy wniesiono
puchar pełen alkoholu, walki natychmiast ustały i zapanowała zgoda; ideą całości
jest więc krytyka zakonów żebraczych na prowincji (stolica ziemiaństwa to
malutka wioska); krytykuje ich pijaństwo, lenistwo, głupotę i niechęć do
nauki;


Klasztory w krzywym
zwierciadle.
Źródła komizmu - rozbierzność między potocznym
wyobrażeniem rzeczywistości, a jej obrazem w utworzeChwyty retoryczne -
inwokacja, pytania retoryczne, apostrofy, porównania homeryckie,
uosobienia
- poemat heroikomiczny jest parodią poematu
heroicznego; jest oparty na wzorcu we wszystkich swoich aspektach poza jednym -
tematyką (tu: walka w ręcz między zakonami); śmieszność utworu polega na
połączeniu podniosłego języka z banalną wręcz tematyką; jest oparty na antycznej
parodii "Iliady" - "Batrahomachii"; śmieszność jest również uzyskiwana poprzez
kontrast między pozycją bohaterów (duchowieństwo) a ich zachowaniem
(pijatyki);Jest to ostra satyra wymierzona przeciwko ciemnocie, zacofaniu i
zachowaniu mnichów; pokazuje upadek moralny, obżarstwo i pijaństwo; Krasicki
stosuje niewybredne słownictwo: święty próżniaka, wielebne głupstwo;Ksiądz
przeor postanawia, że odbędzie się dysputa między zwaśnionymi zakonami; jednak z
braku innych argumentów, mnisi sięgają po ciężkie księgi i rozpoczynają niezłą
bijatykę; wszystkie zmagania cały czas opisane są podniosłym
stylem;Rozwiązanie walki następuje, gdy wniesiony zostaje dzban pełen wina,
który dawał pewność wielkiej pijatyki, co mnisi stawiali ponad
bijatykę;Idealnie pokazane zostają wszystkie przywary kleru, które Krasicki
jako duchowny dobrze znał; oczywiście dla poprawienia efektu tu i ówdzie co
nieco po wyolbrzymiał;
 


Pieda
Jacek
Naleze do systemu BannerPower
POWRÓT DO
SPISU