ŻYCIE WEWN
TRZNE | ZNAKI
niestety, w swoim rozwoju na dzielenie się swoją prawdą, tylko W.E.: Instytucja kozła ofiarnego we współczesnym wydaniu
na strojenie się w piękniejsze wersje siebie samych. może sprzyjać również temu, by uwalniać się od poczucia winy
W.E.: Kozioł ofiarny spełnia też funkcję integrującą. To i nienawiści do siebie. W pradawnym ceremoniale składany
Cień antysemity
wspólny wróg, wobec którego jakaś grupa ludzi ma te same w ofierze prawdziwy kozioł służył jako spowiednik, powiernik
uczucia, podobne myśli. To prymitywny sposób zaspokajania i posłaniec. Ludzie wyszeptywali mu do ucha swoje pragnienia,
potrzeby przynależności i bezpieczeństwa. prośby i grzechy, a potem go zabijali. Wierzyli, że jego dusza
Książka  Strach Jana Tomasza Grossa wzbudziła wiele kontrowersji,
 Jak ten mechanizm działa na planie wewnętrznym? zaniesie je Bogu. Odwrotnie niż obecnie obyczaj ten zakładał
K.M.: Mam w sobie  obcego : jakieś tajemnice, cechy, uświadomienie sobie tego, co duszy kozła było przekazywane.
rozpętała też na nowo dyskusję o antysemityzmie w Polsce. To temat
których nie chcę pokazać, robię coś, czego się wstydzę, boję... Dziś kozioł ofiarny służy raczej pozbyciu się problemu. Przypi-
Nie wiem, co z tym kawałkiem siebie począć, nie rozumiem sujemy mu własne niechciane uczucia, złe myśli, zamiary i czy-
ważki i szeroki, a jednak wiele osób reaguje na niego niechęcią lub
go, fascynuje mnie, ale też boję się tego. Więc robię wszystko, ny, dzięki czemu sami możemy czuć się dobrzy i szlachetni.
oburzeniem. O tym, dlaczego tak ważne jest, by o antysemityzmie
żeby nikt tego we mnie nie zauważył. Czuję, że nie mogę się K.M.: Być po  dobrej stronie i czuć się lepiej.
z tym ujawnić, bo mnie odrzucą. W rezultacie sama odrzucam W.E.: Mamy do kozłów ofiarnych stosunek ambiwalent-
otwarcie rozmawiać, oraz o psychicznym podłożu tego zjawiska
tego  obcego w sobie. Człowiekowi bardzo trudno jest dojść ny: potrzebujemy ich, by czuć się lepszymi i nie musieć się
do poczucia pełni i jedności wewnętrznej. Nie dlatego, że sam zmieniać. Jednocześnie dążymy do tego, by uosobione przez
Katarzyna Miller i Wojciech Eichelberger
tak chciał, tylko że go tak wychowali. nich zło zniknęło z tej ziemi. Bo dopóki  oni istnieją, budzą
mówią Tatianie Cichockiej ZdjęcIA Zosia Zija
 Można się nienawidzić za to, że ma się w sobie coś nasz niepokój. Mogą zdemaskować naszą wielką manipu-
takiego, co nie pasuje do wymaganego obrazka. lację, a poza tym przypominają o tych uczuciach, myślach
i uczynkach, o których chcemy zapomnieć.
 Darujmy dziś sobie kwestie polityczne i porozma-  Czyli kozioł ofiarny to lustro, w którym się przeglą-
wiajmy o antysemityzmie z punktu widzenia psychologii. damy. Dlaczego akurat Żydzi pełnią tę funkcję?
K.M.: Trzeba by przede wszystkim wspomnieć o mecha- W.E.: Bo zawsze byli postrzegani jako bezdomni tułacze,
nizmie kozła ofiarnego. Tak się stało, że Żydzi stali się kozłem a więc obcy. Najłatwiej zrobić ofiarę z obcego. A poza tym
ofiarnym większości świata. Ten mechanizm pojawia się prędzej chrześcijanie obwiniają Żydów o zabicie Chrystusa.
czy póz
niej w każdej grupie, która funkcjonuje w sposób patolo-  Który był Żydem.
giczny, ma nierozliczone problemy. Próbuje więc poradzić sobie W.E.: Zrodzonym z matki Żydówki. Tylko o tym nikt nie
z ciężarem, często nieuświadomionym, przerzucając go na oso- chce pamiętać. Sprzeczności pomiędzy nienawiścią do Żydów
bę albo grupę osób  czyli znajduje sobie kozła ofiarnego, który za zabicie Chrystusa i miłością do Chrystusa Żyda w dojrza-
to poniesie. Mówiąc obrazowo  za kozłem ofiarnym ciągnie się łej psychice pogodzić się nie da. Jednak ludzie mniej dojrzali
odór całego świństwa, które dana grupa popełniła i które ukry- i zintegrowani  a jest ich sporo  radzą sobie z nią, używając
wa. A ma je w sobie każdy człowiek, ma też rodzina, społecz- groz
nego mechanizmu rozszczepienia. Dzięki temu mogą
ność, naród i świat jako całość. Ponieważ ludzie nie postawili, w nich istnieć obok siebie i na zmianę dochodzić do głosu
sprzeczne poglÄ…dy, postawy i uczucia.
Pamiętajmy też o tym, że Chrystus  choć sam pochodził
z królewskiego rodu  był reprezentantem i obrońcą ludzi
ubogich, poniżanych. Bogatych pouczał, pędził ze świątyni,
buntował się przeciwko władzy pieniądza, a biednych wywyż-
szał. Z politycznego punktu widzenia zaangażował się w coś
na kształt pokojowej rewolucji.
K.M.: Tymczasem Kościół oparty na jego naukach stał się
jedną z najbogatszych i najbardziej wpływowych instytucji
na świecie. Trudne do przyjęcia jest to pęknięcie między prze-
kazem Chrystusowym a realiami. Staramy się nie widzieć, że
przedstawiciele Kościoła żyją w kontrze do tego, co głoszą, że
Kościół się bogaci, choć nakazuje ubóstwo. Nic dziwnego, że
częścią składową tego, co wypieramy, jest nasz stosunek do
bogacenia się. Projektujemy więc tę cechę na Żydów. To oni
się bogacą, oni kombinują, im zależy na pieniądzach. Nam
pozornie nie, prawda? Możemy więc w ich osobach otwarcie
Wojciech Eichelberger, Katarzyna Miller potępić lichwę, zarabianie na biednych, zysk...
92 | zwierciadło | cZerwIec cZerwIec | zwierciadło | 93
Ä™ð
Zdjęcia: xxxxxxx
ŻYCIE WEWN
TRZNE | ZNAKI
 Co sprawia, że ktoś wchodzi w rolę kozła ofiarnego? ofiarnym pozwala bowiem na wolne od wyrzutów sumienia K.M.: A
atwiej jest znosić wszystko, co się dzieje, jeśli ktoś K.M.: To też mechanizm psychologiczny: jest poczucie
K.M.: To np., że nie udaje. Pokazuje pewne rzeczy jawnie, wyrażanie nienawiści. Na dodatek cementuje więz
i zmowę jest w jeszcze gorszej sytuacji niż ja. To upodlający, demorali- winy, ale nie można się otwarcie rozliczyć z przeszłością, więc
nie chce znać albo nie zna zasad. No i jest inny. Inność wymaga milczenia oprawców. zujący mechanizm zrodzony ze strachu. Ale bardzo ludzki. należy ją dobić, czyli pozbyć się śladów, niewygodnych świad-
ze strony grupy wysiłku, otwarcia, zrezygnowania z pewnych  Już nie. Gross swoją pierwszą książką o Jedwabnem W.E.: Dla solidaryzujących się z oprawcą, również w ro- ków. Bo to są świadkowie naszej małości. Nie trzeba wiele,
zachowań albo rozszerzenia repertuaru zachowań, tolerancji... przełamał zmowę milczenia. dzinie, pozostaje do rozwiązania problem sumienia. By uspo- by to niewygodne poczucie zmusiło ludzi do działania. Tym
Jesteśmy leniwi. Wolimy obcych odrzucić. Obcość budzi lęk. K.M.: Można zaryzykować stwierdzenie, że w społeczeń- koić sumienie, próbują pocieszać ofiarę, albo zagłuszają je, bardziej że byli zdemoralizowani wojną i tym, że przeżyli eks-
W.E.: Nie przypadkiem antysemityzm pojawia się, gdy stwie, w którym żadna grupa nie jest wykluczona, nie ma zja- przyjmując punkt widzenia oprawcy. Wtedy czują się lepiej. terminację milionów.
jakiś naród doświadcza upokorzenia, przegranej, niewoli, nę- wisk typu homofobia czy antysemityzm. Jest ono zdrowym  A po wojnie? Dlaczego były pogromy? W.E.: Gdy ktoś został pokonany, zraniony, trudno mu mieć
dzy itp. A
atwo się też pleni wśród narodów surowo potrakto- i dojrzałym społeczeństwem. W tym sensie dzięki książkom K.M.: Przede wszystkim wojna to jest coś, co w nas dalej w sobie oparcie. Żeby pójść dalej, musi tę ranę leczyć, a nie uda-
wanych przez historię, takich jak Polacy. Grossa odzyskujemy zdrowie. Bo przecież ludzie, którzy trwa, staramy się o niej zapomnieć, ale w rezultacie znowu sto- wać, że nic się nie stało, i odreagowywać to na innych.
K.M.: I wcale nie jest tak, że tylko najbardziej prymityw- byli świadkami tamtych niechlubnych wydarzeń albo w nich sujemy na sobie manipulację. Żyjemy dobrym życiem, narze- K.M.: A to, co jest w relacjach między Polakami i Żydami
ni ludzie ulegają potrzebie posiadania kozła ofiarnego, a więc uczestniczyli, albo o nich wiedzieli, nie zapomnieli o nich. Tyl- kamy na sprawy zwyczajne. Ale jesteśmy dziećmi ludzi, którzy bolesne jak rana, może się nie zabliz
nić. Trzeba by zbiorowego
i antysemityzmowi. A to próbuje się nam wmawiać. Nie ma ko na zasadzie niepisanej umowy udawaliśmy do tej pory, że nie mieli takiego życia. To nie zostało nazwane, wyczyszczone. wysiłku. Przyznania się, że było, jak było, jest, jak jest, wyba-
znaczenia, czy to są ludzie biedni i niewykształceni, czy in- te fakty nie miały miejsca albo że były czym innym, niż były. Winni nie zostali ukarani. To wszystko nam straszliwie ciąży. czenia sobie, ale przede wszystkim uświadomienia sobie i prze-
teligentni  to sÄ… ludzie upokorzeni, oni potrzebujÄ… znalez
ć Cały naród udawał latami. W.E.: Przeżyliśmy potworne upokorzenie wojenne i ka- życia uczuć z tym związanych  po obu stronach. Bo Żydzi też
kogoś gorszego od siebie albo winnego całej sytuacji. W.E.: Książki Grossa otworzyły drzwi do prawdy. Ale przed tastrofę moralną, jaką był Holokaust. To zostawia ślady. Gdy coś z tego mają, jak każda ofiara. Choćby poczucie wyjątko-
W.E.: Odszczepiona nienawiść popycha ludzi do okrut- nami jeszcze długa droga. To olbrzymi ciężar, który niesiemy. ktoś cię skopie, poniży, upokorzy, ale wyjdziesz z tego cało, wości, bycia narodem wybranym. Tym można sobie wiele zre-
nych zachowań. Umieszczenie swojej ciemnej strony w koz
le K.M.: Skrywamy tajemnice złych czynów, zbrodni. Ale gdy jest w tobie tyle gniewu, lęku i frustracji, że odruchowo szu- kompensować. By uleczyć ten kawałek siebie, Żydzi musieliby
się je ujawni, stają się tym, czym są, pozwalają wy- kasz kogoś, kto się nadaje na ofiarę, by odreagować. To strasz- z tego zrezygnować. Zobaczyć, że w jakiś sposób też mają swój
c
ciągnąć wnioski, odpokutować, wybaczyć, pójść da- ne, ale Żydzi byli łatwym celem. udział w funkcjonowaniu tego mechanizmu przemocy.
Co łączy tych, którzy ulegają
lej. Póki tego nie zrobimy, tkwimy w bezruchu w nie-
uświadomionym przerażeniu i poczuciu winy.
reklama
antysemityzmowi? Wbrew
A świadectwo tego, że byliśmy przesiąknięci
pozorom nie ma znaczenia, czy to
antysemityzmem, możemy znalez
ć choćby w ję-
są ludzie biedni i niewykształceni,
zyku. O kleksie z atramentu mówiło się  żyd  co
uwiecznił Fredro w  Zemście . Żyd, czyli coś brud-
czy inteligentni  to sÄ… ludzie
nego, nieudanego, czarnego. Tak Polacy widzieli Ży-
upokorzeni, oni potrzebujÄ…
dów na podświadomym poziomie. Powtarzaliśmy
znalez
ć kogoś
to bezmyślnie, umacniając ten stereotyp.
 Jest związek między niewinnym żartem czy
gorszego od siebie
atramentowym  żydem a przyzwoleniem na
albo winnego całej
eksterminację milionów?
sytuacji
W.E.: Język udowadnia, że grunt pod to był
przygotowany. A mechanizm jest zawsze taki sam:
dumny naród upokorzony przez najez
dz
ców, rozbi-
ty i złamany, dostaje szansę, by być w psychologicz-
nym sojuszu ze zwycięzcą. Taki chory sojusz daje
okazję do odreagowania agresji, pozwala poczuć
się lepiej. Ten mechanizm działa na poziomie nie-
świadomym i został cynicznie wykorzystany przez
najez
dz
ców w celu dalszej demoralizacji podbitego
narodu. Ten sam mechanizm działa w rodzinach.
Na przykład niedojrzały ojciec czyni ofiarę z jed-
nego ze swoich dzieci, bijąc albo choćby wiecznie
sztorcując dziecko. Wtedy pozostałe dzieci i matka
mają wybór: albo się solidaryzować z ofiarą i nara-
żać na represje, albo próbować zapewnić sobie przy-
chylność oprawcy, poświęcając jednego ze swoich
Tatiana Cichocka na kozła ofiarnego.
94 | zwierciadło | cZerwIec