Kojder Andrzej „Co to jest teoria naznaczania społecznego?”

(w „Studia socjologiczne nr 3”)

Zbigniew Welcz „Powstanie i rozwój teorii naznaczania społecznego”

w „Studia socjologiczne nr 3”

Podstawowe założenia i twierdzenia koncepcji naznaczania społecznego.

Koncepcję naznaczania społecznego nazywa się też „podejściem reakcji społecznej”, „interakcjonizmem”, „nową szkołą chicagowską”, „teorią stygmatyzacji”, „teorią etykietowania”. Związana jest z teorią symbolicznegi interakcjonizmu, a więc nawiązuje m.in. do G. Meada. Ta teoria nie jest paradygmatem, ponieważ istnieje wiele teorii zachowań dewiacyjnych. Za paradygmat można ją uznać w znaczeniu Mertona, jako uporządkowany zbiór pojęć, założeń i problemów odnoszących się do wyróżnionej klasy zjawisk.

H. S. Becker doszedł do wniosku, że to grupy społeczne tworzą dewiację przez ustanawianie reguł, których pogwałcenie jest istotą dewiacji, tworząc z dewiantów outsiderów. Z tego punktu widzenia, dewiacja jest konsekwencją stosowania przez inne osoby reguł i sankcji w stosunku do „przestępcy”. Dewiant to osoba z etykietką. Punktem wyjścia teorii naznaczania (labelingu) społecznego jest to, że dopóki nie znamy reakcji społeczeństwa na dane zachowanie, dopóty nie wiemy czy jest ono dewiacyjne.

Podstawowe założenia tej teorii Ch. E. Frazier ujął w postaci 3 stwierdzeń:

1. Zachowanie dewiacyjne jest spowodowane zaakceptowaniem przez jednostkę negatywnych naznaczeń, które są częścią naturalnych procesów zróżnicowań grupowych

2. Tym bardziej się utrwala, im silniejsze są negatywne reakcje społeczne, z którymi się spotyka

3. Zmiana zachowania dewianta na konformistyczne może nastąpić przez odwrócenie procesu negatywnej reakcji społecznej albo przez wolicjonalną decyzję dewianta.

Dewiacja w tej koncepcji ma charakter relatywny, zachowaniu dewiacyjnemu nie przysługuje żaden atrybut, czynnikiem decydującym jest społeczny kontekst zachowania, jego interpretacja w świadomości innych ludzi. Naznaczenie kogoś może mieć charakter prywatny lub publiczny, może być werbalne lub behawioralne. Reakcja może być pozytywna, neutralna lub negatywna.

Na sposób traktowania dewiantów wpływają takie czynniki jak:

• cechy dewianta (wiek, płeć, zamożność, wygląd)

• cechy osób reagujących na zachowanie dewiacyjne (ich liczba, role społeczne)

• cechy osób pokrzywdzonych czynem dewiacyjnym

• cechy społecznego audytorium, „widowni” tego zachowania

• cechy społeczności, do której należy dewiant (stopień tolerancji)

• zmienne sytuacyjne (miejsce popełnienia czynu)

• charakter zachowania dewiacyjnego

Przyczyny utrwalania zachowań dewiacyjnych:

• naznaczenie prowadzi do zmiany społecznej tożsamości dewianta, prowadzi do internalizacji wzorców dewiacyjnych

• naznaczenie powoduje przewartościowanie kosztów i korzyści, blokując dostęp do legalnych sposobów zaspakajania potrzeb

• naznaczenie lokuje dewianta w takich środowiskach (np. subkulturach), gdzie wzorem są zachowania i wartości niezgodne z regułami normatywnymi

Czynniki warunkujące zachowania dewiacyjne:

1. socjalizacyjne, obejmujące 3 grupy teorii: teorię przekazu kulturowego, konfliktu kultur i anomii

2. kontroli społecznej

3. reakcji społecznej

Prekursorzy i kontynuatorzy koncepcji naznaczania społecznego.

PREKURSORZY

Koncepcja naznaczania społecznego w formie skonkretyzowanej pojawiła się w literaturze socjologicznej na początku lat 60-tych. Jak każda teoria miała jednak też swoich prekursorów, którzy kilkadziesiąt lat wcześniej nakreślili jej kontury.

Za najwybitniejszego prekursora tej koncepcji uważa się kryminologa

Franka Tannenbauma.

W 1938 r. w książce „Crime and Community” dowodził, że zachowania przestępcze są rezultatem konfliktu między grupą a szerszą społecznością, do której ona należy. Jednostkowe przystosowanie do standardów grupowych jest odbierane przez resztę społeczeństwa jako jako świadectwo nieprzystosowania społecznego. Z punktu widzenia społeczności jednostka, która zwykle czyni źle jest zła. Człowiek zaś w procesie racjonalizacji określonych bodźców samoidentyfikuje się, staje się zły, bo jest definiowany jako zły i nie wierzy, iż jest dobry. Mechanizm etykietowania (tagging) odgrywa decydującą rolę w utrwalaniu zachowań przestępczych. Izolacja ludzi napiętnowanych sprzyja zrzeszaniu się w grupy przestępcze. Następuje „dramatyzacja zła”, już nie tylko czyn jest zły, ale złą jest cała jednostka, zmianie ulega również jej tożsamość, głównym czynnikiem utrwalania dewiacyjnych wzorów i tożsamości jest etykietowanie.

Proces tworzenia przestępcy jest procesem: etykietowania, definiowania, segregowania, opisywania, podkreślania, czynienia świadomym i samoświadomym; staje się procesem stymulowania, sugerowania, podkreślania i ewokowania wielu cech, które są oskarżające.

Idee Tannenbauma zaowocowały w pracach: E. M. Lemerta, J. I. Kitsue i H. S. Beckera.

Edwin M. Lemert w 1951 r. w swojej pracy na temat patologii społecznej rozróżnił dwa rodzaje dewiacji: pierwotną i wtórną. Za źródła dewiacji uznawał wzory społeczne i kulturowe.

Dewiacja pierwotna to zachowanie niezgodne ze społecznie uznawanymi normami, różne formy negatywnych reakcji społecznych powodują, że jednostka zaczyna akceptować obraz własnej osoby jako dewianta.

Dewiacja wtórna prowadzi przez następujące stadia:

1. 
   pierwotna dewiacja wywołuje karzące reakcje społeczne

2. to pogłębia dalszą pierwotną dewiację

3. to powoduje jeszcze surowsze kary i większą izolację dewianta

4. w dewiancie wzmaga się nienawiść do tych, którzy stosują kary

5. następuje formalna stygmatyzacja dewianta

6. to nasila zachowania dewiacyjne

7. cały proces prowadzi do względnej akceptacji dewiacyjnego statusu społecznego i przystosowania się do roli dewianta

Lemert wskazuje także, że kontrola społeczna rodzi zjawiska patologii społecznej.

John I. Kitsue ujmuje dewiację jako proces, polegający na tym, że członkowie określonych grup społecznych, zbiorowości lub społeczeństwa interpretują dane zachowania jako dewiacyjne.

KONTYNUATORZY

Howard S. Becker, w 1963 roku wydał książkę pt. ”Outsiders”, jest on głównm reprezentantem teorii naznaczania społecznego. Zdaniem badacza większość ludzi odczuwa pokusę pogwałcenia reguł normatywnych, jest to prawdopodobne:

• gdy jednostka niewiele posiada

• gdy została uprzednio naznaczona

• gdy nie jest związana z konwencjonalnym światem wartości społecznych

• gdy jest zmuszona, i we własnych oczach znajduje usprawiedliwienie

Kryterium czy nastąpiła dewiacja:

• to jak ludzi na nie reagują

• zgodność lub niezgodność zachowania z odpowiadającą mu normą

Ze skrzyżowania tych kryteriów uzyskuje się 3 rodzaje zachowań dewiacyjnych:

1. pozorna dewiacja - zachowanie zgodne z normą, ale postrzegane (naznaczone) jako dewiacyjne

2. ukryta dewiacja - zachowanie niezgodne z regulującymi je normami, ale nie naznaczone jako zachowanie dewiacyjne

3. czysta dewiacja - zachowanie zarówno niezgodne z odpowiednimi normami, jak i naznaczone jak dewiacyjne

W tym układzie konformizm to postrzegani zgodności zachowania z normą, gdy taka zgodność rzeczywiście zachodzi.

W ujęciu Beckera interakcjonistyczna teoria dewiacji jest teorią konstruowania znaczeń i definicji moralnych.

Mechanizm uogólniania naznaczania dewiacyjnego przez Becker`a nazywany „master status”, spycha jednostkę na margines życia zbiorowego, więc tam gdzie zachowania dewiacyjne są akceptowane i nagradzane (podobnie jak w schemacie wtórnej dewiacji Lemerta).

Kształtowanie się „tożsamości dewiacyjnej” Becker pojmuje jako proces ciągły przechodzący przez 4 stadia:

1. 
   wytworzenie się sytuacji społecznej dostępności zachowania dewiacyjnego

2. pierwszy, inicjujący czyn dewiacyjny

3. kontynuowanie zachowań dewiacyjnych pod wpływem negatywnych naznaczeń

4. ukształtowanie się tożsamości dewiacyjnej (afiliacja z grupą dewiacyjną i zerwanie więzi z konwencjonalnym światem)

Erving Goffman, to kolejny przedstawiciel nurtu naznaczania społecznego. Wg Goffmana źródłem zachowań dewiacyjnych są determinanty sytuacyjne, kulturowe, osobowościowe oraz stresy psychiczne. Dewiacja to dla niego niezdolność spełniania przepisów pewnych ról ze względu na warunki fizyczne lub społęczne. Społecznym początkiemkariery dewianta jest reakcja społeczna. Wejście do instytucji totalnej (np. więzienie) mającej na celu zmianę tożsamości, odbywa się przez „ceremonię degradacji”

Herold Garfinkl, z jego artykułu pochodzi określenie „ceremonia degradacji”, definiowana przez niego jako działalność komunikacyjna, w której następuje obniżenie społecznej tożsamości aktora w hierarchii typów społecznych.

Thomas J. Schieff (antypsychiatra) zajmuje się przede wszystkim dewiacjami psychicznymi. Twierdzi, że każdy człowiek zachowuje się czasami z różnych powodów, niezgodnie z normami społecznymi. Dopiero jednak, gdy dewiacyjne zachowanie jednostki staje się sprawą publiczną, zwiększa się prawdopodobieństwo, że zostanie ono utrwalone.

Zachowania dewiacyjne mają różne przyczyny, każdy w dzieciństwie uczy się stereotypowych wizerunków różnych przejawów dewiacji. Za odgrywanie stereotypowej roli dewiant otrzymuje nagrody. Uznanie kogoś za dewianta jest polega na negocjacji definicji. Zależy to od czynników takich jak: widoczność dewiacji, poziom tolerancji środowiska. Dewiacyjne naznaczenie skłania dewianta do akceptacji przypisywanego mu statusu. Reakcja społeczna produkuje chroników i recydywistów.

Richard Quinney, w opublikowanej w 1970 r. książce pt. „Social reality of crime”, zajmuje się głównie przestępczością, ale w nurcie teorii naznaczania społecznego. Quinney uważa, że świat społeczny jest taki jakim widzą go ludzie.

Kai Erikson twierdzi, że dewiacja jest normalnym tworem instytucji społecznych. Definiowanie dewiantów jest stronnicze. „Ceremonia degradacji” ma charakter zasadniczo nieodwracalny.

Robert Emerson łączy pojęcie instytucjonalne z ujęciem reakcji społecznej, przedstawia sądy, które oficjalnie naznaczają nieletnich przestępców.

Nieporozumienia interpretacyjne i krytyka koncepcji.

Zarzuty ze strony oponentów:

• Teoria naznaczania społecznego jest amorficznym zbiorem postulatów, domniemań i słabo potwierdzonych ustaleń

• Ciągle boryka się z kłopotami terminologicznymi

• R. Alvarez: krytyka za brak specyfikacji zmiennych (wyraźnie sformułowanych stwierdzeń, logicznej przejrzystości)

• P. K. Mannig: krytyka unikania precyzji pojęciowej

• A. C. Meade: twierdzi, że ta orientacja jest sflaczała i bezkrytyczna

• T. J. Schieff pisał artykuły broniąc założeń koncepcji, ciągle toczą się gorące polemiki na ten temat, Schieff jednak przyznaje, że ta teoria posiada wiele niedociągnięć, szczególnie, że nazywa się ją teorią (zbiorem logicznie powiązanych twierdzeń), a teorią ona nie jest, jest to tylko podejście, orientacja, szkoła.

• J. Kwaśniewski zwraca uwagę, na to że brakuje w tej teorii wyodrębnienia pozytywnych form dewiacji

• M Mankoff uważa, że teoretycy labelingu zajmowali się głównie typowymi sankcjami, takimi jak ostracyzm i traktowali je jako wystarczające warunki dewiacji (a fałszerz?)

• M. Łoś uważa, że ta koncepcja ma charakter ahistoryczny, deterministyczny (bez uwzględnienia woli jednostki) i ogólnikowy

1

---