• PRAWO SPADKOWE

• ZASADY OGÓLNE

1. Pojęcie ogólne prawa spadkowego

• Pojęcie dziedziczenia i spadku_________________________________________________

Starorzymskie prawo spadkowe - odmiana rodzinnego.

S u i h e r e d e s - dziedzice własnego domostwa. Razem prowadzili dalej wspólnotę rodzinną ( c o n s o r t i u m ), jako współdziedzice o równych prawach.

XII Tablic - każdy z uczestników wspólnoty rodzinnej może się domagać jej podziału za pomocą legis actio per arbitri postulationem. By zapobiec nieracjonalnym podziałom - pojawiły się pierwsze testamenty.

HEREDITAS NIHIL ALIUD EST,

QUAM SUCCESSIO IN UNIVERSUM IUS QUOD DEFUNCTUS HABUERIT.

(dziedziczenie jest niczym innym jak wejściem w ogólna sytuacje prawną jaką miał zmarły)

dziedziczenie - wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno-majątkowych po zmarłym. Niemożliwe było dziedziczenie „ex re certa” - poszczególnych przedmiotów. Zakazane i nieważne były „umowy spadkowe” (np. „umowy o przeżycie”)

spadek ( h e r e d i t a s ) - wszystkie stosunki majątkowe po zmarłej osobie, także długi, wierzytelności, prawa rzeczowe, mancipium, władza nad niewolnikami.

dziedzic ( h e r e s ) - osoba, która wchodzi w te stosunki

spadkodawca ( d e f u n c t u s ) - osoba zmarła

• HERES IN POENAM NON SUCCEDIT

(dziedzic nie otrzymuje kary w spadku)

dziedzic nie odpowiadał za:

• zobowiązania wynikające z actiones vindicatium spirantes

• skargi penalne

na dziedzica przechodzą natomiast:

• osobiste zobowiązania spadkodawcy, jeśli zostały doprowadzone do litis contestatio

• zobowiązania wynikłe z deliktu przechodzą:

• przed litis contestatio -

• na spadkobierców dłużnika - do wysokości wzbogacenia

(QUANTUM LOCUPLETIOR FACTUM EST),

• na spadkobierców wierzyciela - w całości

• po litis contestatio - skargi przechodzą na każdego wierzyciela w całości

dziedziczenie - następstwo ogólne ( s u c c e s i o u n i v e r s a l i s )

Odbywa się jednym aktem ( u n o a c t u ) z strony dziedzica - aktem nabycia spadku, zwykle przez a d i r e h e r e d i t a t e m - dziedzic oświadcza, że przyjmuje spadek.

A d i t i o - nabycie spadku

Przez nabycie spadku, dziedzic staje się ipso iure właścicielem ruchomości i nieruchomości spadkodawcy, przejmuje jego ewentualne wierzytelności i długi.

Dziedziców mogło być kilku ( c o h e r e d e s ) - każdy z nich dziedziczył w pewnej części i stawał się w zakresie swojej części ogólnym następcą.

• Wymogi dziedziczenia________________________________________________________

Do dziedziczenia prawo rzymskie wymagało:

1. śmierci osoby fizycznej

• VIVENTIS NULLA HEREDITAS

(żyjący nie może być spadkodawcą - dziedziczy się tylko po zmarłym)

2. zdolności majątkowej po stronie zmarłego

nie można było dziedziczyć po niewolnikach i dzieciach

wyjątek:

• jeśli dzieci miały peculium castrense lub quasi castrense - dziedziczenie było możliwe

• po niewolniku publicznym można było dziedziczyć do połowy jego peculium

• Powołanie do spadku_________________________________________________________

Powołanie do spadku (delatio hereditatis)

Dotyczyło heres extraneus, bonorum possessora.

Oznaczało tylko możność nabycia spadku. Osoba powołana do spadku stawała się dziedzicem dopiero po objęciu spadku, bądź też z chwilą śmierci spadkodawcy.

Chwila powołania do spadku - d e l a t i o

Chwila nabycia spadku - a c q u i s i t i o h e r e d i t a t i s

Dziedzic mógł być powołany do spadku:

1. na podstawie woli samego spadkodawcy - w drodze testamentu sporządzonego przez spadkodawcę

 dziedziczenie testamentowe (secundum tabulas)

uprawnienie sporządzania testamentu - wynikało z prawa naczelnika domu (pater familias) do swobodnego rozporządzania własnym majątkiem, także na wypadek śmierci.

XII Tablic: UTI LEGASSIT, ITA IUS ESTO

(jak rozporządził majątkiem, tak niech będzie prawem)

2. na podstawie przepisu prawa

1. w razie braku objawienia woli spadkodawcy - dziedziczenie bez testamentu, z ustawy

 dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)

2. wbrew woli spadkodawcy, gdy mimo ważnego testamentu następowało dziedziczenie ustawowe

 dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas)

Służyło ochronie naturalnych uprawnień najbliższych członków rodziny.

• Nabycie spadku - skutki sukcesji uniwersalnej___________________________________

Nabycie spadku następowało:

1. dla dziedziców pozostających pod władzą spadkodawcy na podstawie powołania do spadku z chwilą zgonu spadkodawcy - z mocy samego prawa (ipso iure)

• tzw. dziedzice konieczni (heredes sui et necessarii) - nabywali spadek nawet wbrew swojej woli

2. dla wszystkich innych dziedziców - na podstawie oświadczenia woli - w drodze aditio hereditatis. Ofertę spadku mogli oni przyjąć lub odrzucić.

• tzw. heredes extranei sive voluntarii

Skutek tego, że sukcesja uniwersalna obejmuje wszystkie stosunki majątkowe spadkodawcy:

• spadek zlewa się z majątkiem dziedzica

• dziedzic w zasadzie dopowiada także własnym majątkiem za długi spadkowe

• stosunki majątkowe między dziedzicem a spadkodawcą wygasają w drodze confusio.

• spadek może przechodzić w drodze następstwa ogólnego na kilka osób - współdziedziców (coheredes)

zasady wynikające ze ścisłego przeprowadzenia sukcesji uniwersalnej:

1) Nikt nie może rozporządzać majątkiem częściowo w formie testamentu

• NEMO PRO PARTE TESTATUS, PRO PARTE INTESTATUS DECEDERE POTEST

(nikt nie może umrzeć częściowo z testamentem i częściowo bez testamentu)

zasada ta nie miała zastosowania przy:

• testamencie żołnierza (testamentum militis)

• actio ad supplendam legitimam - powództwo o uzupełnienie części obowiązkowej - zochowku

konsekwencje powyższej zasady:

• jeśli pozostawiono dziedzicom część spadku, a resztą nie rozporządzono to przypadała ona także dziedzicom testamentowym w wysokości stosownej do ich udziału.

• Jeśli jeden z współdziedziców nie przyjmował spadku - jego część dzielono między pozostałych

2) Kto raz został dziedzicem, jest nim na zawsze

Nabycie spadku nie może nastąpić pod pewnym warunkiem rozwiązującym lub terminem.

• SEMEL HERES, SEMPER HERES

(raz spadkobierca, zawsze spadkobierca)

• nie obowiązywało to przy testamencie żołnierza

2. Dziedziczenie wedle prawa cywilnego i pretorskiego

• Hereditas___________________________________________________________________

• Właściwe dla systemu spadkowego i u s c i v i l e

(systemy spadkowe ius civile i prawa pretorskiego zmieszały się dopiero w kodyfikacji justyniańskiej)

dziedziczenie wedle prawa cywilnego - h e r e d i t a s

dziedzic - h e r e s

istotne cechy: ścisły formalizm, absolutne uwzględnianie woli spadkodawcy

• hereditas było możliwe tylko w przypadku krewnych agnacyjnych

• przyjęcie hereditas - akt prywatny

• objęcie hereditas nie było obarczone terminem

• przy dziedziczeniu ab intestato (beztestamentowym ustawowym) uwzględniano zasadę:

• IN LEGITIMIS HEREDITATIBUS SUCCESSIO NON EST

Jeśli raz powołano do spadku dziedziców ustawowych a ci nie objęli spadku, spadek stawał się spadkiem wakującym.

• dla ochrony dziedzica służyło powództwo h e r e d i t a t i s p e t i t i o

• na dziedzica przechodziły długi i wierzytelności

Bonorum possessio___________________________________________________________

• dziedziczenie wedle prawa pretorskiego - b o n o r u m p o s s e s s i o

• dziedzic pretorski - b o n o r u m p o s s e s o r

• zachowanie naturalnego prawa spadkobrania pewnej części spadku przez najbliższych krewnych

• z testamentu, z ustawy, przeciw testamentowi

3 funkcje bonorum possessio w stosunku do hereditas:

1. pomocnicza

2. uzupełniająca

3. korygująca

bonorum possessio rozwinęła się w późnej republice. Z biegiem czasu zaczęła służyć do tego, by zmodyfikować istniejące dziedziczenie prawa cywilnego.

W tym zakresie wyróżniano trzy grupy bonorum possessio:

• bonorum possessio c o n t r a t a b u l a s

Pretorskie prawo dziedziczenia koniecznego, udzielanego przez edykt, wbrew postanowieniom testamentu.

Udzielane bliskim krewnym spadkodawcy, którzy w testamencie nie byli ustanowieni dziedzicami ani nie zostali wydziedziczeni  sui heredes, filii emancipati (którzy w wyniku capitis deminutio nie byli już sui heredes)

• bonorum possessio s e c u n d u m t a b u l a s

Pretorskie dziedziczenie na podstawie testamentu udzielone dziedzicowi ustawionemu w testamencie jeśli żaden z dziedziców powołanych contra tabulas nie może albo nie chce przyjąć spadku.

Można było w tym przypadku uwzględnić tzw. testamentum non iure factum - testament nie sporządzony wedle przepisów ius civile ale zaopatrzony siedmioma pieczęciami (5 swiadków, familiae emptora i libripensa)

• bonorum possessio a b i n t e s t a t o

Pretorskie dziedziczenie beztestamentowe.

Zachodziło jeśli nie było testamentu uznanego przez ius civile ani też przez prawo pretorskie.

Bonorum possessio mogło posiadać często skutek tylko relatywny, względny w stosunku do dziedziczenia wedle ius civile.

• B o n o r u m p o s s e s s i o c u m r e - zachodziła wówczas, gdy dziedzic prawa pretorskiego w rzeczywistości otrzymał spadek - jeśli jego uprawnienie do spadku było silniejsze niż uprawnienie do spadku dziedzica cywilnego.

(np. emancypowany syn mógł dziedziczyć wówczas przed bratem)

• bonorum possesio supplendi

• corrigendi iuris civilis gratia

• B o n o r u m p o s s e s s i o s i n e r e - gdy bonorum possessor musiał wydać spadek dziedzicowi prawa cywilnego.

• bonorum possessio iuris civilis adiuvandi gratia - pretor udzielał bonorum possessio zawsze temu, kto był powołany według prawa cywilnego do spadku i chronił jego posiadanie.

• dla bonorum possessora i przeciw niemu pretor udzielał a c t i o n e s f i c t i c a e

Przyznawanie bonorum possessio cum re/sine re (W. Litewski)

1. Pretor rozpoznaje bonorum possessora, uznaje go za heres

• jeśli jest nim faktycznie  otrzymuje bonorum possessio cum re

• jeśli nim nie jest  bonorum possessio sine re

2. jeśli brakowało spadkobiercy prawa cywilnego

 bonorum possessio cum re

3. Heres wnosił hereditatis petitio przeciwko bonorum possessorowi.

Bonorum possessora chroniło:

• exceptio doli

• denegatio actionis

 bonorum possessio cum re

• Bonorum possessio edictalis

• na podstawie edyktu pretora, potem także uchwał Senatu, konstytucji cesarskich

• niepotrzebne było wstępne rozpoznanie sprawy przez pretora

• Bonorum possessio decretalis

• oparta na dekrecie pretora - możliwa była poza sytuacjami ujętymi w edykcie, wymagane było wcześniejsze rozpoznanie przez pretora.

PODSTAWY DZIEDZICZENIA

3. Dziedziczenie testamentowe

• Pojęcie i treść testamentu_____________________________________________________

T e s t a m e n t - jednostronne, odwołalne w przepisanej formie rozporządzenie ostatniej woli ustanawiające dziedzica. Nazwą tą określa się także dokument, w którym oświadczenie to jest spisane.

K o d y c y l (codicilli libri) - każde rozporządzenie ostatniej woli, ale nie ustanawiające dziedzica

Przy sporządzaniu testamentu niemożliwe było zastępstwo

Testament jest do śmierci odwołalny:

AMBULATORIA EST VOLUNTAS TESTATORIS USQUE AD MORTEM.

(wola testatora jest zmienna aż do śmierci)

AMBULATORIA ENIM EST VOLUNTAS DEFUNCITI

USQUE AD VITAE SUPREMUM EXITUM.

(wola spadkodawcy aż do jego śmierci winna pozostać nieskrępowana)

istota testamentu - ustanowienie dziedzica

SINE HEREDIS INSTITUTIONE NIHIL IN TESTAMENTO SCRIPTUM VALET

(jeśli ustanowienie dziedzica jest nieważne - cały testament jest nieważny)

jeśli oprócz ustanowienia dziedzica były inne rozporządzenia - mogły one pozostać ważne jako kodycyl.

Przepisy formalne dotyczące testamentu:

• ustanowienie dziedzica po łacinie w uroczystych słowach (od Teodozjusza II możliwe było korzystanie z języka greckiego)

• ustanowienie dziedzica winno być dokonane na początku testamentu, jeśli było później - wszystkie postanowienia przed nim były nieważne

• wola testatora co do dziedzica musiała być wyraźnie oznaczona

CONSILIUM TESTANTIS CERTUM DEBET ESSE

Możliwe było jednak użycie dowolnych sposobów na oznaczenie dziedzica

• ustanowienie dziedzica winno być wypływem woli testatora

• ustanowienie dziedzica nie mogło się odnosić do osoby nieoznaczonej - persona incerta

przy tłumaczeniu należało zwracać uwagę na wolę testatora. Wątpliwości rozstrzygano na korzyść utrzymania testamentu (favor testamenti). Nieważność ustanowienia dziedzica powodowała nieważność całego testamentu.

Zdolność do sporządzania testamentu___________________________________________

Zdolność do sporządzania testamentu - t e s t a m e n t i f a c t i o a c t i v a

1. tylko obywatele rzymscy sui iuris lub Latynowie.

Także filius familias (w zakresie peculium castrense i quasi castrense) oraz

Servus publicus populi Romani (niewolnik publiczny) - do połowy peculium.

2. testamenti factio activa musiał mieć testator w momencie sporządzania testamentu i w momencie śmierci - pomiędzy tymi mementami mógł ją czasowo utracić.

Zdolność dziedzica ustanowionego w testamencie do dziedzczenia___________________

Zdolność dziedzica ustanowionego w testamencie do dziedziczenia -

T e s t a m e n t I f a c t i o p a s s i v a

1. obywatel rzymski, sui iuris bądź pozostający pod patria potestas

2. nasciturus może być ustanowiony dziedzicem w testamencie

3. Justynian zezwolił na ustanowienie dziedzicem cudzego pogrobowca - postumus alienus (wcześniej pretor udzielał mu bonorum possessio)

4. Osoba prawna nie mogła być dziedzicem z wyjątkiem:

• państwa (Populus Romanus)

• gmin miejskich (municipia)

• zakładów dobroczynnych (piae causae)

te osoby prawne uzyskiwały pretorską bonorum possessio secundum tabulas, musiały istnieć w momencie sporządzenia testamentu

• za Justyniana jeśli niewolnik otrzymał spadek - był automatycznie wyzwolony

• cudzy niewolnik - spadek mu zapisany otrzymywał jego pan

• lex Voconia - kobiety nie mogły dziedziczyć po najbogatszej klasie obywateli

• spadkobiercami nie mogły być osoby nieoznaczone (np. ten kto pierwszy przyjdzie na mój pogrzeb)

Formy testamentu_wedle prawa cywilnego (ius civile)_____________________________

1. Testamentum c o m i t i i s c a l a t i s

W okresie pokoju, wobec zgromadzenia ludowego

Przed zgromadzeniem kurialnym odbywającym się w Rzymie dwa razy do roku pod przewodnictwem najwyższego kapłana.

Forma publicznego stwierdzenia, wywołanie ustawy ludowej zmieniającej w konkretnym przypadku zasadę dziedziczenia ustawowego (ab intestato).

Powołany do spadku - dziedzic, obejmował rodzinne i sakralnoprawne stanowisko spadkodawcy

2. testamentum i n p r o c i n c t u

żołnierze, podczas wojny - in expeditione

Ustne oświadczenie woli żołnierza przed zebraniem wojska rzymskiego.

Forma ta zanikła za Sulli.

3. testamentum p e r a e s e t l i b r a m (mancypacyjny)

czynnośc, przy ktrórej korzystano ze spiżu i wagowego z wagą.

Testament składał się z dwóch części:

• mancypacji

• nunkupacji

Testator za życia przenosił całą swą własność przy pomocy mancipatio w obecności 5 świadków i libripensa na osobę familiae emptora, który występował w zastępstwie dziedzica.

FAMILIAE EMPTOR HEREDIS LOCUM OBTINEBAT

(familiae emptor zajmuje miejsce spadkobiercy)

Za życia testatora majątek należał do niego (nie trzeba było przenosić posiadania przy mancipatio).

Po śmierci testatora, familiae emptor rozporządzał jego majątkiem w sposób mu wcześniej wskazany w ustnej nuncupatio.

Rozporządzenia zawarte w nuncupatio często spisywano - w celach dowodowych. Ustna nuncupatio ograniczała się wtedy do oświadczenie przez testatora, że sporządzony testament zawiera jego ostatnią wolę.

Dokument musiał być opieczętowany i podpisany przez testatora świadków, familiae emptora i libripensa.

4. testamentum n u n c u p a t i v u m - prawo poklasyczne (rodzaj per aes et libram)

ustna forma testamentu

testator w związku z mancipatio familiae oświadczał ustnie rozporządzenie ostatniej woli wobec siedmiu świadków. Świadkowie często spisywali to dla zapamiętania - powstawał wówczas testamentum nuncupativum in scripturam redactum.

Formy testamentu prawa pretorskiego__________________________________________

Testamentum i u r e p r a e t o r i o f a c t u m

Jednostronne oświadczenie ostatniej woli w dokumencie okazanym siedmiu świadkom i przez nich opieczętowanym. (testamentus septem signis signatum)

Zerwanie z formalnością mancipatio, pisemność

Pretor w edykcie przyrzekał każdemu udzielić bonorum secundum tabulas, gdy przedłoży mu dokument opieczętowany przez siedmiu świadków, w którym okaziciel testamentu jest uznawany dziedzicem.

Czasem była to jednak bonorum possessio sine re - np. gdy istniał dziedzic prawa cywilnego powołany do dziedziczenia ustawowego, który miał wówczas pierwszeństwo

Od Antonina Piusa przyznano jednak bonorum possessorowi zarzut exceptio doli  była to więc faktycznie bonorum possessio cum re.

Formy testamentu w prawie poklasycznym i Justyniańskim________________________

Testament prywatne i publiczne

TESTAMENTY PRYWATNE

(zwykłe, nadzwyczajne  uprzywilejowane, kwalifikowane)

Testament prywatne sporządzano ustnie lub pisemnie wobec siedmiu świadków.

Co do świadków wymagano by byli oni t e s t e s:

1. i d o n e i - posiadający ku temu kwalifikacje - obywatel rzymski lub Latyn, dojrzały, posiadający testamenti factio;

nie mógł być świadkiem głuchy, niemy, krewny testatora;

pisarz mógł być świadkiem

2. r o g a t i - wyraźnie powołani do testamentu

3. v o l u n t a r i - występujący dobrowolnie

akt sporządzenia tekstu - musiał być bez przerwy ( u n o c o n t e x t u )

przy sporządzaniu na piśmie - musiał być przedstawiony świadkom przez testatora, podpisany i opieczętowany. Świadkowie niekoniecznie musieli znać treść testamentu.

rodzaje testamentów prywatnych zwyczajnych:

• testamentum t r i p e r t i t u m

forma łączyła w sobie zasady prawa cywilnego, pretorskiego i rozporządzeń cesarskich

wprowadził Teodozjusz II - 439 r. n.e.

Testator pokazywał siedmiu świadkom napisane rozporządzenie ostatniej woli, po czym podpisywał je sam a potem świadkowie. Jeśli nie umiał pisać podpisywał ósmy świadek.

• testament h o l o g r a f i c z n y (per holographam scripturam) - własnoręczny pisemny

wprowadził Walentynian III w 446 r. n.e.

Testator sam własnoręcznie spisywał treść dokumentu co w nim sam zaznaczał. Sam podpisywał dokument, nie trzeba było świadków.

• testamenty u s t n e (per nuncupationem, sine scriptura)

nadal we wschodniej części cesarstwa - Teodozjusz II do ich ważności wymagał 7 świadków.

Testamenty prywatne nadzwyczajne (uprzywilejowane i kwalifikowane)

Uprzywilejowane:

• testamentum p e s t i s t e m p o r e c o n d i t u m

testament sporządzony w czasie epidemii

świadkowie mogli podpisywać jeden po drugim - nie jednocześnie

• testamentum p a r e n t i s i n t e r l i b e r o s

gdy ojciec ustalał spadkobiercami swoich descendentów - wystarczało tylko 2 świadków (ustnie), pisemnie - wystarczał dokument napisany i datowany własnoręcznie przez testatora.

Czymś innym było „divisio inter liberos” - podział majątku pomiędzy dziećmi dokonany przez ojca - uważany był za kodycyl.

• testamentum r u r i c o n d i t u m

testament sporządzony na wsi przy udziale pięciu świadków, którzy go podpisywali

• testamentum m i l i t i s

Przywilej cesarza Trajana - każde nieformalne pisemne lub ustne oświadczenie ostatniej woli żołnierza posiadało skuteczność prawną. Za Justyniana - tylko in expeditione.

Szczególne cechy:

• brak zachowku

• dopuszczalność równoczesnego dziedziczenia ab intestato i ex testamento

• wiele testamentów mogło pozostać ważnych jednocześnie.

Kwalifikowane:

• testament niewidomego

podpisywany przez miejscowego urzędnika, tabulariusza oraz siedmiu świadków. (w razie braku tabulariusza - ośmiu swiadków)

• testament głuchoniemego

musiał być cały napisany przez testatora

TESTAMENTY PUBLICZNE

Wymagały współudziału czynnika publicznego.

• testamentum p r i n c i p i o b l a t u m

testator oddawał cesarzowi spisane w dokumencie rozporządzenie ostatniej woli

• testamentum a p u d a c t a c o n d i t i u m

oświadczenie woli podane do protokołu władz miejskich lub sądowych

Inne formy_________________________________________________________________

• testamentum parentum inter liberos

Przysporzenie wstepnych dla zstępnych - pisemne ale nie w formie testamentu

• tzw. divisio parentis inter liberos

Zarządzenie działowe uwzględniane przy podziale spadku - polegało na przysporzeniu poszczególnych przedmiotów konkretnym osobom bez zmiany wysokości ich działów.

Ustanowienie spadkobiercy_(heredis institutio)___________________________________

Początkowo było niezbędne (nie u Justyniana)

Musiało nastąpić na początku testamentu (jeśli tak nie było wszystkie zapisy przed ustanowieniem dziedzica były nieważne)

Wymagano języka łacińskiego (od Sewerów dopuszczono także Grecki)

Nie można było ustanowić spadkobierców do poszczególnych przedmiotów (ex re certa)

Powołanie dziedzica do spadku_________________________________________________

Powołanie do spadku - rozciąga się na cały spadek, nawet wtedy, gdy dziedzic miałby być ustanowiony dziedzicem tylko pewnej kwoty spadkowej lub pewnej rzeczy. (ustanowienie dziedzica ex certa re)

Jeśli dziedzic obok spadku miał jeszcze zyskać pewną oznaczoną rzecz to uważano go za jej legatariusza (zapisobiercę)

Z zapisu mogło też wynikać, że spadkobierca może uzyskać tylko jedna określoną rzecz - resztę zaś ma wydać innym osobom obdarzonym jako fideikomis.

Współdziedzice______________________________________________________________

Testator mógł ustanowić kilku dziedziców a każdego z nich do oznaczonej rzeczy. Uważano ich za coheredes, jak gdyby nie było mowy o poszczególnych przedmiotach.

Udziały współdziedziców - niepodzielna wspólność spadkowa (communio)

Współdziedzic mógł być w równej części albo w nierównej (jeśli nie określono - przyjmowane, że w równej)

Każdy współdziedzic był w stosunku do swego działu spadkowego współwłaścicielem, wierzycielem, dłużnikiem.

I u s a d c r e s c e n d i - jeśli testator nie wyczerpał spadku, część wolna przyrastała proporcjonalnie działom współdziedziców.

Jeśli natomiast rozporządził ponad wartość - następowało proporcjonalne zmniejszenie (decrescit)

Warunek, termin, polecenie w ustanawianiu dziedzica_____________________________

Warunek zawieszający - był dozwolony w przypadku ustanawiania dziedzica. Dziedzic otrzymywał spadek z chwilą ziszczenia się warunku (musiał w owej chwili posiadać factio passiva)

Warunek mógł się ziścić za życia testatora. Jeśli testator domaga się ziszczenia warunku po jego śmierci, ziszczenie się musi się powtórzyć.

Przy ustanawianiu dziedzica pod warunkiem zawieszającym:

• pretor dawał mu bonorum possessio pendente condicione secundum tabulas

dziedzic musiał się jednak zobowiązać do zwrócenia spadku w razie nieziszczenia się warunków i ewentualnie dać swoich ręczycieli.

Warunek rozwiązujący - niemożliwy (SEMEL HERES, SEMPER HERES)

Termin zawieszający lub rozwiązujący przy ustanowieniu dziedzica - czynność nieważna

Później - termin nieważny, czynność ważna

Wyjątek - testamentum militis - dopuszczał dołożenie terminu

Kaptatoryjne ustanowienie dziedzica - ustanowienie dziedzica pod warunkiem, że on zrobi to samo z testatorem. (rodzaj „umowy o przeżycie”)  nieważne

• Wyjątek - testamentum recirprocum

Dopuszczony w V w. n.e. na zachodzie na podstawie przywileju cesarza - korzystano z niego zwłaszcza między małżonkami.

Polecenie przy ustanawianiu dziedzica - nabycie spadku następowało niezależnie od wykonania polecenia. Jedynie zainteresowani mogli na drodze prawnej wymóc dokonanie polecenia przez spadkobiercę.

Podstawienie i jego rodzaje____________________________________________________

Podstawienie (substitutio heredis) - szczególny wypadek ustanowienia dziedzica pod warunkiem zawieszającym. Polegało na tym, że testator postanawiał w testamencie, że w razie gdyby ustanowiony dziedzic nie był w stanie lub nie chciał nabyć spadku, miał ten spadek nabyć dziedzic podstawiony.

Dziedzica podstawionego obowiązywały te same wymogi co dziedzica ustanowionego pod warunkiem zawieszającym. Miał te same prawa, ciążyły na nim te same wymogi.

Musiał mieć testamenti factio passiva

SUBSTITUS SUBSTITUTIO EST SUBSTITUS INSTITUTIO

(substytut substytuta jest także substytutem dziedzica ustanowionego)

identyczne było stanowisko prawne każdego następnego dziedzica podstawionego

Substytucja gaśnie z chwilą, gdy dziedzic ustanowiony nabędzie spadek.

Szczególne rodzaje podstawienia:

• S u b s t i t u t i o p u p i l l a r i s - podstawienie przez ojca swemu niedojrzałemu dziecku dziedzica na wypadek gdyby dziecko odziedziczywszy majątek po ojcu zmarło przed uzyskaniem dojrzałości (pubertas)

Gasło z chwilą uzyskania przez dziecko dojrzałości.

Substytucję pupilarną mógł ustanowić ojciec po rozporządzeniu własnym spadkiem. „Jeden testament - dwa spadki”

Substytucja taka upadała wraz z testamentem ojca, gdyż była tylko jego częścią.

Gdyby dziecko umarło - substytut pupilarny musiał objąć cały spadek - tzn. po ojcu i po dziecku.

Sprawy tego typu dotyczyła słynna Causa Curiana z 92 r. p.n.e.

• S u b s t i t u t i o q u a s i p u p i l l a r i s (substitutio ad exemplum pupillaris substitutionis)

ojciec podstawiał dojrzałemu dziecku, ale choremu umysłowo dziedzica na wypadek, gdyby dziecko zmarło przed odzyskaniem zdrowia.

Ojciec musiał pozostawić dziecku część obowiązkową (tzw. legitymę)

Podstawiona mogła być tylko osoba bliskiego pokrewieństwa

• S u b s t y t u c j a f i d e i k o m i s a r y c z n a

postanowienie w drodze fideikomisu, że spadek po oznaczonym czasie lub po śmierci ustanowionego dziedzica ma przejść na inne osoby.

Są to jedyne przypadki ustanowienia przez testatora spadkobiercy dla osoby trzeciej.

Nieważność testamentu_______________________________________________________

Testament od początku nieważny nie naruszał sporządzonych dawniej testamentów

Testament był od samego początku nieważny gdy:

• nie był on sporządzony w formie przewidzianej prawem (testamentum non iure factum)

• testator lub dziedzic nie posiadali testamenti factio w momencie sporządzania

• ustanowienie dziedzica jest nieważne

• testator pominie syna znajdującego się pod władzą ojcowską

Unieważnienie testamentu_____________________________________________________

Unieważnienie - ex post rumpitur testamentum przez:

• urodzenie się dziedzica ustawowego

POSTUMUS RUMPIT TESTAMENTUM

(pogrobowiec powoduje unieważnienie testamentu)

• capitis deminutio testatora - jeśli testator stał się niewolnikiem lub peregrynem. Taki testament zwano testamentum irritum.

Podczas niewoli wojennej - testament pozostawał ważny na mocy fictio legis Corneliae.

Jeśli przed śmiercią po wcześniejszym capitis deminutio testator odzyskał caput to za zgodą pretora testament mógł być ponownie ważny.

• fakt, że żaden z ustanowionych w testamencie dziedziców spadku nie nabędzie (tzw. testamentum desertum)

Odwołanie testamentu________________________________________________________

Odwołanie testamentu mogło nastąpić przez objaw woli testatora sprzeciwiającego się ważności istniejącego testamentu.

Odwołanie następowało:

• przez późniejsze sporządzenie nowego ważnego testamentu

NEMO CUM DUOBUS TESTAMENTIS DECEDERE POTEST.

(nikt nie może umrzeć z dwoma testamentami)

jeśli dziedzic z nowego testamentu nie nabędzie spadku to mimo to, nie następi dziedziczenie z dawnego testamentu.

Jesliby spadkodawca sporządził jednocześnie dwa testamenty pretor obydwu udzielał bonorum possessio secundum tabulas.

• przez zniszczenie dokumentu (przy bonorum possessio secundum tabulas trzeba było pokazać dokument)

• poprzez tzw. testamentum imperfectum - testament nieukończony jeśli:

• testator powoływał w nim do dziedziczenia dziedziców ustawowych

• istnienie nowego niedokończonego testamentu potwierdzało 5 świadków

• za Justyniana - 10-letni testament mógł być odwołany wobec trzech świadków lub do protokołu władzy państwowej

Otwarcie testamentu_________________________________________________________

Pierwotnie - akt prawa prywatnego

Od Augusta (lex Iulia de vicesima hereditatum, 5 r. n.e.) - podatek 5% od rozporządzeń spadkowych, otwarcie spadku staje się aktem publicznym i odbywało się przed władzą podatkową. (także w prawie justyniańskim)

Po otwarciu - każdy kto miał w tym prawny interes mógł zajrzeć do aktu. Przy uniemożliwieniu tego przez osoby trzecie - domagać się można było wglądu przy pomocy interdyktu de tabulis exhibendis.

Wykonanie testamentu_______________________________________________________

Spoczywało w rękach dziedzica

Dysponował on powództwem o wydanie spadku - h e r e d i t a s p e t i t i o

4. Dziedziczenie beztestamentowe

Zasady ogólne dziedziczenia beztestamentowego__________________________________

Dziedziczenie beztestamentowe (hereditas legitima lub też bonorum possessio ab intestato)

Zachodziło wówczas, gdy spadkodawca umarł nie pozostawiając testamentu lub też gdy testament stracił moc wiążącą z jakiegoś powodu.

• wiąże się ściśle z prawem rodzinnym

• początkowo opierało się na agnacji (prawo cywilne), potem też na kognacji (prawo pretorskie) by ostatecznie oprzeć się tylko na kognacji (prawo justyniańskie)

• mogło nastąpić tylko po osobie ze zdolnością majątkową  było niemożliwe po niewolniku, peregrynach i pierwotnie także po osobie pod patria potestas.

• dziedzicem ustawowym mogła być także osoba poczęta, jeszcze nie narodzona (nasciturus)

• dziedzicem ustawowym nie mogła być osoba prawna

prawo cywilne:

IN HEREDITATIBUS LEGITIMUS SUCCESSIONI LOCUS NON EST

(przy dziedziczeniach prawa cywilnego nie ma miejsca dla następstwa)

gdy bliższy krewny nie mógł lub nie chciał przyjąć spadku nie przekazywano go dalszym krewnym, nastepowało:

• u s u c a p i o p r o h e r e d e (zasiedzenie jako spadkobierca)

• s p a d k o b r a n i e p r e t o r s k i e

• o d d a n i e s p a d k u w i e r z y c i e l o m celem zaspokojenia pretensji

prawo pretorskie i justyniańskie:

SUCCESIO ORDINUM ET GRADUUM

Podział krewnych na klasy - osoby złączone pochodzeniem od tego samego przodka

Klasa bliższa (o ile znajdowały się w niej osoby uprawnione do dziedziczenia) zawsze wykluczała klasę dalszą  successio ordinum

Wewnątrz każdej klasy krewny bliższy wykluczał zawsze krewnego dalszego  successio graduum

Dziedziczenie beztestamentowe wedle prawa cywilnego____________________________

Pierwotnie - automatyczne dziedziczenie beztestamentowe wszystkich osób in potestate lub in manu, które po śmierci spadkodawcy stawały się sui iuris. (osoby quodammdo domini)

XII Tablic - spadek beztestamentowo dziedziczył dziedzic własny - heres suus.

Gdy powołano kilku sui heres - każdy był powołany do całego spadku  spadek przechodził jako niepodzielna część na współdziedziców.

Współdziedzice gospodarowali spadkiem bez realnego podziału (consortium).

Każdy ze współdziedziców mógł domagać się podziału spadku w drodze powództwa actio familiae herciscundae ( w post. legisakcyjnym - actio per arbitri postulationem)

Gdy sui heres zmarli przed ojcem rodziny - ich dział przechodził na agnatów.

Trzy klasy dziedziców w prawie c y w i l n y m (od XII Tablic)

1. sui - osoby, które znajdowały się przed śmiercią ojca pod władzą ojcowską a przez śmierć stawały się własnowolnymi - sui iuris.

• Synowie, córki, zona (w razie conventio in manum), dzieci po zmarłym synu

Tzw. heredes domestici - nabywają spadek przez sam fakt powołania, bez aktu przejęcia spadku.

Jeżeli byli powołani sui heredes kilku stopni (np. rodzice, ich dzieci itp.) - podział na szczepy (stirpes).

(dzieci i uxor in manu tworzyli szczepy z jednakowym udziałem spadkowym - jeżeli dziecko-spadkobierca zmarło - reprezentowali je jego descendenci  było to tzw. prawo reprezentacji.)

2. proximus agnatus - najbliższy agnat. Boczny krewny agnacyjny pozostający ze spadkodawcą w najbliższym stopniu pokrewieństwa

• brat, siostra, syn emancypowany

podział wedle głów - in capita (system stopni)

• po emancypowanym synu bez dzieci - dziedziczy parens manumissor

• wyzwoleniec - dziedziczył po nim patron albo potomstwo patrona

• Lex Voconia - 169 r. p.n.e.  kobiety mogą dziedziczyć tylko po bracie i siostrze, mogą być obdażane zapisami do wysokości połowy spadku.

3. Gentiles - osoby należące do tego samego rodu. Ci, którzy mieli wspólnego przodka i nosili to samo nazwisko rodowe. Uprawnienia gentylów zanikły z początkiem cesarstwa.

Dziedziczenie beztestamentowe wedle prawa pretorskiego__________________________

Bonorum possessio ab intestato - dziedziczenie beztestamentowe wedle prawa pretorskiego

Dopuszczano także krewnych kognicyjnych - c o g n a t i

Podział na cztery klasy - każda klasa miała inny termin do wniesienia wniosku o bonorum possessio.

Cztery klasy:

1. na podstawie edyktu u n d e l i b e r i

wszyscy krewni zstępni (descendentes) - bez względu na to, czy byli sui, czy nie.

Dziedziczył syn emancypowany

• descendenci tego samego stopnia - dziedziczenie wedle głów - i n c a p i t a

• dziedzice po zmarłym uprzednio ojcu (wnukowie spadkodawcy)  podział in stirpes

• jeżeli występował syn emancypowany i jego dzieci, narodzone przed emancypacją, a więc będące pod władzą dziadka  dzielono się po ½ między ojca a dzieci działem spadkowym

2. na podstawie edyktu u n d e l e g i t i m i

dziedziczyły wszystkie osoby uprawnione do spadkobrania wedle ius civile (sui, proximus agnatus, gentiles). Potem także uwzględniano S.C. Tertullianum i S.C. Orfitianum

3. na podstawie edyktu u n d e c o g n a t i

wszyscy krewni kognacyjni do VI stopnia (VII stopnia - prawnukowie rodzeństwa)

• krewni bliższego stopnia wykluczali krewnych dalszego stopnia

• krewni tego samego stopnia - dziedziczyli in capita

4. na podstawie edyktu u n d e v i r e t u x o r

dziedziczyli po sobie małżonkowie

uxor in manu - w 2 klasie (jako filia familias)

s u c c e s i o o r d i n u m - klasa poprzednia wykluczała następną

s u c c e s s i o g r a d u m - w jednej klasie krewny bliższy wykluczał dalszego

Reformy za czasów cesarstwa__________________________________________________

1. S.C. Tertullianum - matka z trojgiem dzieci (ius liberorum) lub wyzwolenica z czworgiem dzieci bez względu na okoliczności dziedziczyła po swoich dzieciach  przeszła do 2 klasy jako heres legitimi

2. od czasów Marka Aureliusza - dzieci mogły dziedziczyć po matce na mocy S.C. Orphitianum  przeszły do 2 klasy jako heredes legitimi

Dziedziczenie beztestamentowe wedle prawa justyniańskiego_______________________

Jednolity system dziedziczenia beztestamentowego - likwidacja dualizmu pomiędzy hereditas i bonorum possessio.

Odróżniano za Justyniana dziedziczenie beztestamentowe zwyczajne i niezwyczajne

Dziedziczenie zwyczajne - cztery klasy:

1. descendenci spadkodawcy - bliższy wstępny wykluczał swoich własnych descendentów.

Jeżeli żyje więcej krewnych zstępnych tego samego stopnia i niektórzy powołani bliższego zaś nie żyją  następuje podział na szczepy

Szczep - poszczególny descendent spadkodawcy i jego potomstwo

Prawo reprezentacji - zmarłego najbliższego descendenta reprezentują jego dzieci - dziedziczą jego dział szczepowy po równo

2. krewni wstępni (ascendenti), rodzeństwo rodzone, dzieci pierwszego stopnia rodzeństwa rodzonego

• jeżeli żyli wszyscy dziedzice - podział według głów - in capita

• dzieci uprzednio zmarłego rodzeństwa otrzymywały ich dział

3. rodzeństwo przyrodnie i ich potomstwo (prawo reprezentacji)

4. wszyscy krewni kognicyjni boczni bez ograniczenia stopnia bliższości

• bliższy stopień pokrewieństwa wykluczał dalszy

• podział zawsze in capita

Dziedziczenie nadzwyczajne (określone, nadzwyczajne przypadki)

1. u b o g a w d o w a

jeśli nie odzyskała po śmierci męża posagu - dziedziczyła ¼ spadku po mężu, nie więcej jednak niż 100 funtów złota i nie więcej niż każde z dzieci (jeśli je miała).

2. L i b e r i n a t u r a l e s

Dzieci nieślubne dostawały wraz z matką 1/5 spadku po ojcu nieślubnym jeżeli uznał on dzieci za swoje i nie pozostawił jednocześnie żony i dzieci ślubnych.

3. Q u a r t a d i v i P i i (quarta Antonina)

Czwarta cześć spadku należała się osobie niedojrzałej arogowanej i wyzwolonej bez słusznego powodu przed dojściem do dojrzałości.

Gdy nie było dziedziców testamentowych ani ustawowych  spadek przypadał skarbowi państwa (fiscus). Poduchownych dziedziczył kościół, po żołnierzach jednostka wojskowa.

Spadek bezdziedziczny (bona vacantia, caducum)_________________________________

Gdy taki spadek był obciążony długami - przeprowadzano egzekucyjne postępowanie konkursowe

Od Lex Iulia de maritandis ordinibus - spadek bezdziedziczny przypadał aerarium (od Karakalli - fiscusowi)

Wydania spadku państwu dochodzono przez:

• V i n d i c a t i o c a d u c o r u m

Skarb państwa musiał wykonać wszystkie zapisy i wyzwolenia.

Zawsze wyzwolenia i zapisy obciążające spadek pozostawały ważne - tak samo było w wypadku jeśli tylko jedna część spadku przepadła - przypisane do niej zapisy i wyzwolenia też były ważne.

W prawie poklasycznym istniał szereg związków wykluczających fiscus:

• jednostka wojskowa

• rada miejska

• korporacja

• kościół

5. Dziedziczenie przeciwtestamentowe

Informacje ogólne___________________________________________________________

Dziedziczenie przeciwtestamentowe (lub dziedziczenie konieczne) - rodzaj dziedziczenia, polegający na powołaniu do spadku wbrew istniejącemu testamentowi pewnych osób najbliższych testatorowi.

Prawo spadkowe dawało niektórym bliskim krewnym spadkodawcy uprawnienie do uwzględnienia ich w jakikolwiek sposób w testamencie.

Cel: ochrona pierwotnego prawa najbliższych krewnych do dziedziczenia

Rozróżniano:

• f o r m a l n e prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego

• m a t e r i a l n e prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego

1. Formalne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego

Nakładało na spadkodawcę obowiązek obdarowania majątkiem spadkowym niektórych osób z rodziny lub wyraźnego wydziedziczenia pod groźbą nieważności testamentu

SUI HEREDES AUT INSTITUENDI SUNT AUT EXHEREDANDI

(dziedzice winni być albo ustanowieni albo wydziedziczeni)

• wydziedziczenie mogło być z dowolnej przyczyny

• ustanowienie wystarczało choćby odnosiło się do małej części spadku

2. Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego

Miało na celu zachowanie pewnej części spadku (tzw. zachowka) dla pewnych osób z rodziny uprawnionych do tegoż zachowku (ukształtowało się to na podstawie praktyki sądu centumwiralnego)

System formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego__________________________

W ius civile do dziedziczenia przeciwtestamentowego uprawnieni byli sui heredes:

1. S u i - osoby znajdujące się pod władzą ojcowską w momencie sporządzania testamentu

• sui heredes mógł być wydziedziczony albo ustanowiony dziedzicem (patrz - zasada wyżej)

• wydziedziczenie:

• w słowach uroczystych

• syn - imiennie (jeśli w ogóle pominięto syna - testament był nieważny)

• inni - mogli być wydziedziczeni zbiorowo (np. „wszystkich innych wydziedziczam”)

• jeśli pominięto córkę (także wnuków, żonę in manu, innych sui) - otrzymywała taki sam dział jak inni suus (jeśli osobami ustanowionymi byli suus) albo połowę spadku (jeśli pozostałymi osobami ustanowionymi byli nie sui lecz personae extraneae)

2. S u i p o s t u m i - pogrobowcy

jeśli po sporządzeniu testamentu urodziło się spadkodawcy dziecko lub też adoptował kogoś  testament stawał się nieważny

POSTUMUS RUMPIT TESTAMENTUM

(pogrobowiec niweczy testament)

by zapobiec tej ewentualności spadkodawca mógł z góry ustanowić pogrobowców dziedzicami lub też ich wydziedziczyć

Pretorska bonorum possessio contra tabulas_____________________________________

Pretor rozszerzył krąg osób uprawnionych do formalnego dziedziczenia beztestamentowego

Udzielał prawa od dziedziczenia:

• wszystkim osobom powołanym z edyktu u n d e l i b e r i

• patrona i ojca wyzwalającego ( p a r e n s m a n u m i s s o r )

Według prawa pretorskiego pominięcie dziedzica koniecznego nie powodowało nieważności testamentu. Pretor pominiętemu udzielał działu spadkowego według ustawy pozostawiając inne zapisy w mocy.

Materialne dziedziczenie przeciwtestamentowe___________________________________

Inaczej - tzw. prawo do zachowku (części ustawowej - legitima, debita portio)

Rozwinęło się w praktyce sądu centumwiralnego

Przyjmowano, że spadkodawca, który sporządził testament z pominięciem najbliższych musiał działać pod wpływem zaburzenia umysłowego  na tej podstawie retorzy uzasadniali obalenie testamentu.

Osoby powołane do dziedziczenia ustawowego musiały otrzymać swą część ustawową - tzw. zachowek

Powództwo, jakie przysługiwało pokrzywdzonemu w tej sprawie -

querela inofficiosi testamenti.

• powództwo wnosił krewny uprawniony do zachowku w razie jego pominięcia w testamencie (do 5 lat)

• powództwo to było subsydiarne - dopuszczalne gdy nie było już żadnego innego środka

• wysokość zachowku wyznaczał początkowo sąd centumwiralny, potem przyjęto, że pars legitima powinna wynosić przynajmniej ¼ działu ustawowego (lex Falcidia - 40 r. p.n.e.)

• do zachowku włączano wszystko co uprawniony do niego otrzymał na podstawie spadku a także zapisu lub darowizny na wypadek śmierci.

Początkowo rozstrzygał sąd centumwiralny, jego praktyka zaliczała do kręgu osób uprawnionych do zachowku:

• descendenci (w razie ich braku - ascendenci)

• rodzeństwo rodzone oraz bracia i siostry z jednego ojca

(jeżeli przed nimi dano pierwszeństwo osobie dotkniętej niesławą - persona turpis)

Querela inofficiosae donationis / querela inofficiosae dotis__________________________

Dziedzic przeciwtestamentowy mógł przez querela inofficiosae donationis / dotis unieważnić darowizny dokonane przez testatora za jego życia. Mógł też unieważnić ustanowienie posagu o tyle ile było konieczne ażeby uzyskał swój zachowek, jeśli spadek na to nie wystarczał.

querela inofficiosae donationis - skarga z powodu darowizny sprzecznej z powinnością.

querela inofficiosae dotis - skarga z powodu posagu sprzecznego z powinnością

Gdyby uprawniony do zachowku był pokrzywdzony - do dopełnienia zachowku służyła mu actio ad supplendam legitimam (skarga o uzupełnienie zachowku)

Odebranie zachowku przez wydziedziczenie______________________________________

W wyjątkowych przypadkach

• e x h e r e d a t i o b o n a m e n t e - spadkodawcę w imieniu dziedzica przeciwtestamentowego wydziedziczał go w testamencie (najczęściej zachodziło to wówczas, gdy dziedzic przeciwtestamentowy był umysłowo chory, był marnotrawca lub był nadmiernie zadłużony).

• dochody z jego części zachowku tylko na bieżące utrzymanie (można było w ten sposób uwolnić dziedzica od zobowiązań spadkowych i zaopatrzyć go np. w drodze zapisu)

• e x h e r e d a t i o n o t a e c a u s a - wydziedziczenie uprawnionego do zachowku na mocy decyzji sądu (np. gdy dopuścił się on przestępstwa)

Justyniańskie dziedziczenie przeciwtestamentowe_________________________________

Powołane były następujące osoby:

• descendenci i ascendenci (połączenie formalnego i materialnego dziedziczenia przeciwtestamentowego)

• rodzeństwo spadkodawcy, jeśli przed nim dano pierwszeństwo jakiejś persona turpis.

Zachowek dla descendentów:

• 1/3 działu ustawowego, jeżeli testator pozostawił najwyżej 4 dzieci

• 1/2 działu ustawowego, jeśli pozostawionych dzieci było więcej niż 4.

14 przyczyn wydziedziczenia descendentów (Nov. 115)

• targnięcie się na życie wstępnego

• denuncjacja o popełnieniu przestepstwa z wyj. zdrady stanu

• powstrzymywanie od sporządzania testamentu

• zaniedbywanie w czasie choroby umysłowej

• ciężka obraza

• fałszywa denuncjacja, z której testator poniósł szkodę

• złe prowadzenie się

(...)

uprawniony do zachowku, który nic nie dostał mógł w drodze querela inofficiosi testamenti obalić testament - następowało dziedziczenie ustawowe, w którym otrzymywał swój dział w całości.

Jeśli uprawniony otrzymał dzial spadkowy mniejszy od zachowku przysługiwało mu actio ad supplendam legitimam.

(łamało to zasadę „nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest”)

NABYCIE SPADKU

6. Sposoby nabycia spadku

Ogólne przesłanki nabycia spadku - niemożność nabycia spadku____________________

Nabycie może nastąpić tylko przez osobę powołaną (wyjątek - usucapio pro herede)

Powołanie do spadku - osobiste prawo powołanego, nie przechodziło na jego dziedziców, było nieodwołalne („semel heres, semper heres”)

Dziedzice konieczni - heres necessarii  nabywali spadek ipso iure przez samo powołanie

Dziedzice dobrowolni - heredes voluntarii  nabywali spadek przez jego przyjęcie

Oferowanie spadku:

• początkowo po śmierci spadkodawcy

• od Lex Papia Poppaea - od otwarcia testamentu

• za Justyniana - ponownie po smierci

Przyczyna niemożności nabycia spadku

1. niezdolność - i n c a p a c i t a s

lex Iulia de maritandis ordinibus - 18 r. p.n.e.; lex Papia et Poppaea - 9 r. n.e.

• nieżonaci (caelibes) - nie mogli nabyć spadku w dordze testamentu, w ustawie natomiast mogli po krewnym do 6 stopnia.

• bezdzietni (orbi) - nabywali tylko połowę przypadających na nich korzyści testamentowych

• niewiasty, które nie miały przynajmniej 3 dzieci - nie mogły nabyć spadku lub zapisu

dział tych osób przypadał osobom ustanowionym dziedzicami w testamencie, którzy posiadali dzieci, jeśli ich nie było  dział brał fiskus.

2. niegodność - i n d i g n i t a s

odbierano to, co osoba tytułem spadkobrania otrzymała na skutek niegodności spowodowanej:

• ciężkim przewinieniem w stosunku do osoby spadkodawcy

osoba taka traciła wszystko na rzecz ascendentów lub descendentów spadkodawcy lub potem na rzecz fiskusa

• ciężkim przewinieniem w stosunku do ostatniej woli spadkodawcy

osoba taka traciła swą część na rzecz fiskusa - fiscus uzyskiwał stanowisko dziedzica - heredis loco

• odebrane przysporzenie - ereptorium

Usucapio pro herede_(zasiedzenie jako spadkobierca)_____________________________

Dopóki dziedzic powołany (w praktyce - heres extraneus) nie objął po śmierci spadkodawcy w posiadanie rzeczy spadkowych, ktokolwiek mógł objąć posiadanie spadku.

Kto objął w ten sposób posiadanie i majątek posiadał przez ponad rok mógł się stać właścicielem kwirytarnym w drodze zasiedzenia.

Wymogi possessio et usucapio pro herede (posiadanie przez zasiedzenie jako spadkobierca):

• tytuł prawny (pro herede possidere)

• fakt jednorocznego posiadania

• dobra wiara początkowo była zbyteczna

Bonorum possessor mógł dochodzić zwrotu rzeczy spadkowych przeciw posiadaczowi pro herede przed pretorem.

Od uchwały senatu za czasów Hadriana - S.C. Iuventianum  takie samo uprawnienie miał dziedzic prawa cywilnego na mocy hereditatis petitio (przeciwko temu, kto zasiedział spadek w złej wierze)

• Potem - zasiedzieć można było tylko pojedyncze przedmioty spadkowe (ale nie cały spadek)

• Od Marka Aureliusza - posiadanie cudzych przedmiotów spadkowych było przestępstwem

• W prawie Justyniańskim - usucapio pro herede była możliwa tylko na rzecz posiadacza w dobrej wierze (czas - 3 lata dla ruchomości, 10 lub 20 dla nieruchomości)

Nabycie spadku przez heredes sui oraz necessarii_________________________________

Nabycie spadku następowało bez współdziałania władzy państwowej

1. S u i - osoby, które w chwili śmierci spadkodawcy znajdowały się pod jego władzą ojcowską i po smierci stawały się sui iuris nabywały spadek ipso iure  chwila powołania (delatio) pokrywała się więc z chwilą nabycia spadku (acquisitio)

2. O s o b y i n p o t e s t a t e - niewolnicy, osoby in mancipio - byli także heredes necessari  nabywali spadek nawet wbrew własnej woli. Aby uchronić się od przejmowania spadku obciążonego - prawo pretorskie przyznało tzw. beneficium abstinendi.(patrz niżej)

3. E x t r a n e i h e r e d e s - inni dziedzice (postronni) nabywali spadek z chwilą objęcia spadku - aditio hereditatis. Mogli wedle upodobania spadek przyjąć lub odrzucić.

Beneficium abstinendi________________________________________________________

B e n e f i c i u m a b s t i n e n d i - dobrodziejstwo wstrzymania się od spadku.

Za Justyniana mógł z niego skorzystać heres necessaris w ciągu 3 lat (tempus deliberandi) gdy spadek był obciążony. Prawo to gasło jednak przez wmieszanie się do spraw spadkowych.

Niewolnik wyzwolony w testamencie i ustanowiony dziedzicem nie mógł z niego skorzystać (posiadał tylko tzw. separatio bonorum - oddzielenie majątków)

Nabycie spadku przez oświadczenie woli_________________________________________

Przez oświadczenie woli nabywali spadek heredes extranei lub voluntarii

Według prawa cywilnego, testator określał formalny sposób przyjęcia spadku w testamencie.

Objęcie w drodze tzw. c r e t i o - uroczystego oświadczenia (w ciągu 100 dni):

• 100 dni od powołania - cretio vulgaris

• 100 dni od śmierci testatora - cretio continua

• jeśli dziedzic przekroczył termin - następowało wydziedziczenie

• ta forma objęcia spadku nie istniała już za Justyniana

Gdy cretio nie było przepisane, następowało oświadczenie woli w sposób nieformalny:

• n u d a v o l u n t a s - nieformalne, jednostronne oświadczenie woli (od prawa poklasycznego albo Justyniana)

• p r o h e r e d e g e s t i o - przez czynności konkludentne (nieformalne, takie z których wynikała wola przyjęcia spadku)

Na wniosek wierzycieli pretor mógł ustanowić okres tzw. t e m p u s d e l i b e r a n d i

• osoba powołana w tym terminie powinna oświadczyć czy przyjmuje spadek, czy nie

• jeśli termin minął - rozpisywano konkurs w celu zaspokojenia wierzycieli

• za Justyniana - jeśli w okresie tempus deliberandi (1 rok) osoba nie wydała oświadczenia uważano że spadek przyjęła..

Prośba o bonorum possessio, in iure cessio hereditatis_____________________________

Nabycie bonorum possesio - następowało przez wniosek (agnitio) wystosowany do magistratury.

Pretor udzielał bonorum possessio w ciągu 100 dni, potem 1 roku naznaczając osobie powołanej tempus deliberandi

Za Justyniana - przyjęcie bonorum possessio w drodze zwykłego oświadczenia woli.

Przed nabyciem spadku osoba powołana do dziedziczenia mogła w przypadku spadku beztestamentowego przenieść własność na inną osobę w formie in iure cessio.

Po nabyciu spadku - mógł on być przeniesiony na własność innej osoby w formie zwykłego kontraktu kupna-sprzedaży.

Hereditas iacens_____________________________________________________________

Hereditas iacens - spadek leżący - w okresie od śmierci spadkodawcy do nabycia spadku przez dziedzica extraneusa lub też w wypadku ustanowienia spadkodawcy necessari heredes pod warunkiem zawieszającym.

Hereditas iacens był jako taki rzeczą niczyją - r e s n u l l i u s

Konsekwencje:

1. każdy mógł zawładnąć rzeczami należącymi do spadku leżącego - prawo rzymskie nie przyznawało jednak zawłaszczającemu własności na tych przedmiotach (wyjątek - zasiedzenie przez usucapio pro herede).

2. Przywłaszczenia rzeczy należących do spadku leżącego nie uważano za kradzież (furtum)

Trzy poglądy jurystów klasycznych na istotę spadku leżącego:

1. C e l s u s - fikcja retroaktywnej, wstecznej mocy nabycia spadku przez dziedzica - dziedzica uważano za nabywającego już w chwili śmierci spadkodawcy

2. J u l i a n - spadek nie objęty nadal reprezentuje osobowość zmarłego - zasada reprezentacji

HEREDITAS IACENS PERSONAM DEFUNCTI SUSTINET

(spadek leżący reprezentuje osobę zmarłego)

3. L a b e o, G a i u s - odrębny rodzaj związanego majątku niczyjego  zbiór praw bezpodmiotowych

Prawo justyniańskie - spadek leżący jest osobą prawną reprezentującą zmarłego spadkodawcę

Na żądanie mógł być dla niego ustanowiony kurator (curator hereditatis iacentis)

Transmisja_________________________________________________________________

Objęcie spadku - ściśle osobiste uprawnienie powołanego dziedzica

Początkowo obowiązywała zasada:

HEREDITAS DELATA SED NON ADITA (ACQUISITA) NON TRANSMITTITUR (Os.)

HEREDITAS DELATA, NONDUM ADQUISITA, NON TRANSMITTITUR AD HEREDES (Lit.)

(spadek, co do którego nastąpiło powołanie, lecz nie został on objęty/nabyty nie przechodzi dalej)

spadek nie mógł być więc na nikogo przeniesiony dalej - ani w drodze dziedziczenia ani w drodze pozbycia dziedzictwa.

T r a n s m i s j a - wyjątek od wspomnianej zasady - zbiegiem czasu coraz większego znaczenia nabierał przepis, że prawo do dziedziczenia spadku musi przejść ze śmiercią dziedzica powołanego na jego spadkobierców

Rodzaje transmisji w historycznym rozwoju:

1. transmissio ex capite in integrum restitutionis (już w prawie klasycznym)

jeżeli dziedzic powołany nie mógł objąć spadku za życia z powodów uzasadniających in integrum restitutio a następnie umarł, prawo żądania restytucji przechodziło na jego dziedziców

2. transmissio ex capite infantiae

jeżeli dziecko poniżej lat 7 zostało powołane do spadku i zmarło przed jego nabyciem - w uprawnienia wynikające z powołania wchodził ojciec (nawet jeśli wcześniej nie miał nad dzieckiem władzy ojcowskiej)

3. transmissio Theodosiana

konstytucja cesarzy Walentyniana III i Teodozujsza II 450 r. n.e.

dziedzic-descendent umarł po testatorze ale przed nabyciem spadku mógł przelać prawa wynikające z powołania na swoich wstępnych (na innych dziedziców nie mogły przejść owe uprawnienia)

4. transmissio Iustinianea

pominięcie zasady:

NON ADITA HEREDITAS, NON TRANSMITTITUR

(nie objęty spadek nie przechodzi dalej)

wg. Justyniana powołanie do spadku przechodziło zawsze na dziedzica osoby powołanej w razie jej śmierci.

Odrzucenie spadku__________________________________________________________

Odrzucenie spadku - repudiere, omittere, respuere hereditatem

Następowało w drodze jednostronnego oświadczenia woli (wyraźnego, milczącego, domniemanego) ze strony osoby powołanej do spadku

Odrzucenie spadku przed powołaniem  nie posiadało żadnych skutków prawnych

Odrzucenie spadku powodowało:

1. powołanie dziedzica podstawionego przy dziedziczeniu testamentowym, bądź gdy żaden z dziedziców ustanowionych spadku nie przyjmował  dziedziczenie ustawowe

2. kiedy było kilku dziedziców i jeden z nich odrzucał spadek - jego dział dzielono pomiędzy pozostałych współdziedziców

3. przy dziedziczeniu ustawowym po odrzuceniu spadku  powołanie osoby następnej według klas i stopni, gdy jej nie było  usucapio pro herede, gdy nikt tego nie uczynił  w posiadanie wprowadzano wierzycieli (zachodził concorsus creditorum), gdy nie było wierzycieli  rzeczy należące do spadku szły na rzecz skarbu państwa.

In iure cessio hereditatis (zbycie spadku)________________________________________

Zbycie spadku, kupno spadku, darowanie spadku - akty inter vivos

Transmisja - akt mortis causa

1. In iure cessio hereditatis

Akt rozporządzający

• zbycie oferowanego nie nabytego jeszcze spadku

• tylko w przypadku extranei heredes

• dla agnatów i gentiles dziedziczących ab intestato - dla dziedziców testamentowych niemożliwe (nie chciano zmieniać woli testatora)

• cesjonariusz posiadał te same prawa i obowiązki co spadkobierca

• zbycie nabytego już spadku

• extranei heredes i wg. Prokulianów - także necessari heredes

• nabywca nabywał przedmioty spadkowe

• zbywca nadal odpowiadał za długi spadkowe (Semel heres, semper heres)

2. Kupno i darowizna spadku

• tylko w przypadku spadku nabytego

• zasady ogólne emptio-venditio

• brak następstwa ogólnego (jedynie poszczególne przedmioty można było sprzedać)

• tzw. stipulationes emptae et venditae hereditatis - sprzedawca przyrzekał wydać to co uzyska jeszcze ze spadku a kupujący, że wynagrodzi straty sprzedawcy z tytułu dziedziczenia. (analogiczną stypulację zawierali fideikomisariusz uniwersalny i spadkobierca)

7. Skutki nabycia spadku

Złączenie majątków, odpowiedzialność dziedzica za długi__________________________

Dziedzic wstępował w ogół stosunków majątkowych po spadkodawcy jako jego następca ogólny.

Wszystkie wierzytelności i długi, jeżeli nie przestawały istnieć ze śmiercią spadkodawcy - przechodziły na dziedzica (zasada nieograniczonej odpowiedzialności za długi)

Powód: Sukcesja uniwersalna  powodowała złączenie się majątku spadkowego z własnym majątkiem dziedzica

Dziedzic odpowiadał za długi spadkodawcy nie tylko majątkiem spadkowym lecz także własnym majątkiem, tak samo za swoje długi odpowiadał także majątkiem spadkowym obok własnego.

Przed ujemnymi tego konsekwencjami dla wierzycieli spadkowych chronił pretor - przez beneficium separationis bonorum (dobrodziejstwo oddzielenia majątku)

W tym samym celu Justynian wprowadził beneficium inventarii.

Separatio bonorum__________________________________________________________

Polegało na tym, że wierzyciele spadkowi i legatariusze (zapisobiorcy) mogli żądać zaspokojenia swoich roszczeń z majątku spadkowego - majątek spadkowy był traktowany jako oddzielny dopóki nie zaspokoili oni swoich roszczeń.

S e p a r a t i o b o n o r u m pretor udzielał po zbadaniu sprawy na wniosek w ciągu 5 lat od nabycia spadku przez dziedzica.

Oddzielony majątek miał osobny zarząd i kuratora powołanego w celu zaspokajania wierzytelności.

Jeśli wierzyciele skutkiem oddzielenia majątków nie otrzymali całej spłaty - nie mogli wysuwać żadnych roszczeń co do majątku dziedzica.

B e n e f i c i u m s e p a r a t i o n i s w żadnym wypadku nie przysługiwało osobistym wierzycielom dziedzica.

Beneficium inventarii_(dobrodziejstwo inwentarza)_______________________________

B e n e f i c i u m i n v e n t a r i i - wprowadzono celem uchronienia dziedzica od strat w razie przejęcia zadłużonego majątku.

Dziedzic, który objął majątek bez okresu tempus deliberandi mógł sporządzić inwentarz spadku przez to ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi spadkowe.

• 30 dni na oświadczenie o przyjęciu spadku (jeśli był heres suus - oświadczenie, że chce go zatrzymać)

• rozpoczęcie sporządzania inwentarza w tych 30 dniach (przy udziale m.in. tabularius)

• 60 kolejnych dni na skończenie inwentaryzacji (1 rok - jeśli znajdował się w innej miejscowości)

• w czasie inwentaryzacji spadkobierca nie mógł być pozywany przez wierzycieli spadkowych i zapisobiorców.

Spadek zinwentaryzowany miał znaczenie majątku specjalnego - był oddzielony od majątku własnego spadkobiercy:

• odpowiedzialność spadkobiercy ograniczała się tylko do spadku

• przy sporządzeniu inwentarza brali udział notariusz, obecni na miejscu wierzyciele spadkowi i legatariusze (jeśli ich nie było  trzej świadkowie)

• po ukończeniu inwentarza dziedzic wypłacał wierzytelności w kolejności zgłoszeń

• jeśli nie było majątku na zaspokojenie wszystkich roszczeń - niezaspokojeni wierzyciele mieli tylko możliwość dochodzenia pierwszeństwa przed innymi wierzycielami

• wierzyciele mogli się domagać złożenia przysięgi przez dziedzica - „iuramentum manifestationis” - przysięgał on, że sumiennie i uczciwie sporządził inwentarz.

• Dziedzic nie musiał wypłacać zapisobiorcom-legatariuszom całego zapisu - mógł zatrzymać sobie czwartą część spadku (tzw. quarta Falcidia)

Wielość dziedziców___________________________________________________________

(Litewski)

Rozwój wspólnoty współspadkobierców:

1. Consortium (do czasów cesarstwa)

W dawnym prawie wielu sui pozostawało ze śmiercią spadkodawcy dalej we wspólnocie (consortium) - bez przeprowadzania podziału. Pierwotnie poszczególni coheredes nie mieli żadnego majątku osobistego - żaden z nich nie miał części idealnej, którą mógłby dysponować.

Coheredes mogli wydawać rozporządzenia ze skutkiem dla innych, każdemu z nich jednak przysługiwało prawo zakazu (ius prohibendi).

Uprawnienia wszystkich coheredes były jednakowe - bez względu na udział w spadku.

2. wspólnota w częściach ułamkowych, idealnych (pro indiviso)

Każdy coheres miał własną część idealną spadku i mógł nią swobodnie dysponować. Co do całości uprawnieni do dyspozycji byli wszyscy łącznie.

(Osuchowski)

Jeśli było kilku współdziedziców (coheredes) - mimo tego, że każdy z nich był uniwersalnym sukcesorem spadkodawcy, ograniczali oni sobie wzajemnie uprawnienia i tworzyli pewną specyficzną przypadkową wspólność majątkową - communio incidens

Wszyscy współdziedzice byli stosownie do swoich działów z tytułu zobowiązań i wierzytelność odpowiednio zobowiązani bądź uprawnieni.

1. podzielne wierzytelności i długi spadkowe - dzielono zgodnie z wysokością działów współdziedziców

2. niepodzielne wierzytelności i długi powodowały solidarne uprawnienia i zobowiązania współdziedziców

heredes cum partibus scripti - dziedzice z oznaczoną częścią spadkową

heredes sine partibus scripti - dziedzice bez oznaczonej części spadku

Przyrost____________________________________________________________________

I u s a d c r e s c e n d i - jeśli jeden z dziedziców powołanych zmarł i nie zaszła substytucja (podstawienie) ani też transmisja  pozostawiona przez zmarłego dziedzica część była dzielona między pozostałych dziedziców. Tak samo było, jeżeli testator nie rozporządził całym swoim majątkiem.

PORTIO PORTIONI ADCRESCIT

(dziedzic nabywa przyrost bez oświadczenia, a nawet bez własnej wiedzy i woli)

PORTIO ADCRESCIT CUM SUO ONERE

(dział spadkowy przyrasta wraz ze swoim obciążeniem)

Zaliczenia (collationes)_______________________________________________________

Jeśli spadkobiercami byli descendenci - musiało nastąpić słuszne wyrównanie działów spadkowych między zainteresowanymi.

C o l l a t i o b o n o r u m - zaliczenie do masy spadkowej nabytych za życia spadkodawcy korzyści majątkowych.

Collatio e m a n c i p a t i (od Justyniana)

Początkowo miało to na celu uniemożliwienie uzyskanie przez emancypowanego syna lepszego stanowiska niż reszta rodzeństwa. Emancypowany syn wszystko co nabywał po emancypacji - nabywał dla siebie Jego nieemancypowane rodzeństwo nabywało wszystko na rzecz pater familias.

W razie prośby o bonorum possessio, emancypowany syn zaliczał więc do masy spadkowej cały majątek, który posiadał i dopiero wówczas całą masę dzielono po równo. Było ryzyko, że emancypowany syn na tym straci - mógł wówczas nie występować o bonorum possessio.

Taka forma collatio miała zastosowanie tylko w przypadku dziedziczenia ustawowego..

C o l l a t i o d o t i s

Również w przypadki córki istniał obowiązek doliczenia posagu do masy majątkowej - tzw. collatio dotis. Córka dokonywała stypulacji na rzecz rodzeństwa, że jeśli w przyszłości nabędzie posag, rozdzieli go im proporcjonalnie do części spadkowych.

Prawo poklasyczne - rozporządzenia cesarzy Leona i Justyniana (dziedziczenie ustawowe i testamentowe)

Ogólny obowiązek zaliczenia do masy spadkowej tego, co descendenci uzyskali od ascendenta-spadkodawcy. Do masy spadkowej doliczano:

• posag - od czasów Justyniana także donatio propter nuptias

• wyekwipowanie syna celem uzyskania dla niego stanowiska lub urzędu (militia)

• zwykłe darowizny - donationes

Collatio bonorum mogła być wykonana:

• r e - przez rzeczywiste zwrócenie przedmiotów do spadku

• p e r s t i p u l a t i o n e m - gdy konferujący przyrzekł, że dokona zaliczenia na dział spadkowy

Podział spadku______________________________________________________________

Mógł nastąpić na żądanie spadkobierców przy wspólnocie majątkowej powstałej na skutek powołania do spadku.

Sposoby realizacji takiego podziału:

• początkowo - przez in iure cessio

• w drodze pozasądowej  polubowne, dobrowolne rozdzielenie

• za pomocą powództwa o rozdział wspólnoty spadkowej - actio familiae erciscundae

• cel: rzeczowy i obligacyjny

• cel rzeczowy - zniesienie wspólnoty spadkowej, przyznanie samodzielnych praw poszczególnym spadkobiercom przez adiudicatio (przysądzenie); jeżeli jeden spadkobierca dostał rzecz niepodzielną - wyrównywano straty za pomocą pieniężnej condemnatio

• cel obligacyjny - likwidacja zobowiązań wynikłych m. in. z tytułu nakładów lub należnych pożytków (ogólne rozliczenie między współspadkobiercami)

• w przypadku rozdzielenia własności konkretnej rzeczy  powództwo o rozdział współwłasności - actio communi dividundo (skarga o rozdział współwłasności, cel rzeczowy i obligacyjny - jak wyżej)

8. Środki ochrony prawa do spadku

Rodzaje środków ochrony prawa spadkowego____________________________________

Można było posługiwać się zwykłymi środkami przysługującymi każdemu uprawnionemu (np. rei vindicatio).

Specyficznymi środkami posługiwano się gdy przeciwnik rościł sobie prawo do spadku lub gdy spór toczył się w wielu sprawach związanych ze spadkiem.

1. środek petytoryjny prowadzący do definitywnego rozstrzygnięcia - hereditatis petitio (skarga in rem)

2. środki posesoryjne - rozstrzygające o tym, kto jest najbliższym uprawnionym do spadku - nie dawały ostatecznego rozstrzygnięcia - posiadały charakter tymczasowy

Należały do nich:

• interdictum quorum bonorum

• missio Hadrianea (ex lege ultima) - na podstawie Edyktu Hadriana wprowadzenie w posiadanie spadku osoby ustanowionej spadkobiercą testamentowym, która zgłosiła się w ciągu roku.

• środki prowizoryczne - zarzadzenia mające na celu tymczasowe uregulowanie posiadania - należały tu m. in. missiones in possessionem

Hereditatis petitio____________________________________________________________

H e r e d i t a t i s p e t i t i o - powództwom ogólny środek żądania zwrotu przedmiotów spadkowych (vindicatio hereditatis). Skarga uniwersalna dziedzica nieposiadającego przeciw posiadaczowi nie będącemu dziedzicem. Czasem określana w źródłach jako „actio de universitate”.

Cel powództwa: uznanie, że powód jest dziedzicem, żądanie wydania spadku w takim stanie, w jakim się znajdował w posiadaniu pozwanego.

Można było się także domagać:

• wydania poszczególnych przedmiotów

• odszkodowania w razie dolus i culpa

• wydania pobranych pozytków

• stosowania rzeczowej surogacji - ekwiwalent pieniężny w wypadku braku przedmiotów spadkowych

RES SUCCEDIT IN LOCUM PRETII ET PRETIUM IN LOCUM REI (Os.)

PRETIUM SUCCEDIT IN LOCUM REI, RES SUCCEDIT IN LOCUM PRETII (Lit.)

(cena wstępuje w miejsce rzeczy, rzecz wstępuje w miejsce ceny)

powód - ten, kto uważał się za dziedzica - spoczywał na nim ciężar dowodu  musiał udowodnić swoje prawo do spadku; mógł wnieść rei vindicatio, jeśli powód nie odmawiał mu praw do spadku ale nie chciał zwrócić spadku z innych powodów.

pozwany (legitymowany biernie) - ten kto posiadał przedmioty spadkowe

mógł być on posiadaczem spadku lub jego części jako:

• possessor pro herede - gdy sam siebie uważał za dziedzica ex iusta causa - zawsze łączyło się to z dobrą wiarą

• possessor pro possessore - opierał się jedynie na samym fakcie posiadania rzeczy - mógł twierdzić, że przedmioty kupił od kogoś lub też twierdził tylko, że przemdioty posiada nie podając tytułu

QUI INTERROGATUS, CUR POSSIDEAT RESPONSURUS SIT - QUID POSSIDEO

(…)

• fictus possessor (odpowiadający na równi z posiadaczem) czyli:

• ten kto nie będąc posiadaczem przedstawił się jako posiadacz

• ten, kto w złym zamiarze porzucił posiadanie.

Nie miał legitymacji biernej ten, kto powoływał się na szczegółowy tytuł.

przedmiot hereditatis petitio - wszystkie rzeczy ruchome, nieruchome, wierzytelności, prawa na cudzej rzeczy. Do spadku należały także przyrost, owoce, zyski spadkowe (np. czynsz)

hereditatis petitio realizowane było początkowo poprzez:

• legis actio sacramento in rem

potem w postępowaniach:

• per sponsionem

• per formulam petitoriam

Jeśli pozwany nie wdał się w spór - powód uzyskiwał restytutoryjny interdictum quam hereditatem.

W okresie poklasycznym hereditatis petitio było przeprowadzane w postępowaniu kognicyjnym.

Zakres odpowiedzialności pozwanego___________________________________________

Odpowiedzialność pozwanego w sporze o spadek - Senatus Consultum Iuventianum (Iuventius Celsus)

1. posiadacz spadku w dobrej wierze

• do litis contestatio  zwracał tylko swoje wzbogaceniem przysługiwało mu prawo retencji (zatrzymania), mógł żądać wynagrodzenia za nakłady - konieczne, pozyteczne, zbytkowne

• po litis contestatio  odpowiadał za każde przewinienie, nie mógł żądać wynagrodzenia za nakłady zbytkowne (mógł je natomiast zabrać);
  po litis contestatio każdy posiadacz w dobrej wierze stawał się posiadaczem w złej wierze

2. posiadacz spadku w złej wierze

• odpowiadał za dolus i culpa, po litis contestatio nawet za casus

• miał prawo retencji rzeczy spadkowych z tytułu nakładów koniecznych i pożytecznych

• jeśli świadomie pozbył się posiadania, nadal był traktowany jako posiadacz

Jeżeli pozwany nie zaprzeczał uprawnieniom spadkowym powoda, a rościł sobie pretensje do spornego przedmiotu na podstawie szczegółowego tytułu, mógł go pozwać za pomocą powództwa szczegółowego, a nie hereditatis petitio.

Użycie hereditas petitio było jednak korzystniejsze często dla pozwanego:

• jeden proces

• wynagrodzenie nakładów

Osoby trzecie:

Wierzyciele - mogli pozywać zarówno hereditas petitora jak i posiadacza spadku

Legatariusze - mogli się zwracać do kogo chcieli - składali jednak kaucję, że jeżeli ten od którego otrzymają legaty nie utrzyma się przy spadku zwrócą je z 3% odsetkami masie spadkowej.

Dłużnicy - z powództwem przeciwko nim należało się wstrzymać do końca sporu, jeśliby jednak zachodziła taka konieczność - pierwszeństwo miał posiadacz.

Środki ochrony bonorum possessio_____________________________________________

I n t e r d i c t u m q u o r u m b o n o r u m - do ochrony bonorum possessio

Pretor udzielał posiadania należących do spadku rzeczy ruchomych i nieruchomych

Przedmioty spadkowe dziedzic pretorski mógł następnie nabyć drogą zasiedzenia (1 rok - ruchomości; 2 lata - nieruchomości) i stać się dziedzicem prawa cywilnego (heres).

Interdykt quorum bonorum mógł być stosowany przeciwko:

• posiadaczowi bez tytułu (possessor pro possesore)

• osobie, która rościła sobie prawo do spadku z tytułu dziedziczenia (possessor pro herede)

• przeciw temu, kto w podstępny sposób (dolo malo) pozbył się posiadania

gdy jeśli przeciw bonorum possesorowi wystąpił dziedzic ius civile to:

• jeśli bonorum possessio była cum re to pretor udzielał bonorum possessorowi exceptio doli lub denegatio actionis.

• jeśli bonorum possessio była sine re - bonorum possessor musiał ustąpić przed dziedzicem prawa cywilnego

Powództwo fikcyjne__________________________________________________________

Od Hadriana - udzielano hereditatis petitio dziedzicowi prawa pretorskiego przyjmując fikcyjnie, że jest on dziedzicem prawa cywilnego

Bonorum possessor mógł wystąpić przeciwko dziedzicowi prawa cywilnego wówczas, gdy jego bonorum possessio była cum re.

Po tej zmianie uległa zatarciu różnica między hereditas a bonorum possessio

• interdykt quorum bonorum zaczął służyć jako pomocniczy środek prawny do tymczasowego ustalenia prawa spadkowego.

Interdykt quorum quiod legatorum - gdy posiadacz rzeczy spadkowych posiadał je na drodze rzekomego zapisu (jako possessor pro legato)

Bonorum possessio decretalis__________________________________________________

Środki prowizorycznego przyznania spadku w drodze bonorum possessio decretalis:

M i s s i o i n p o s s e s s i o n e m - wprowadzenie w posiadanie - wymagała wydania na wniosek strony dekretu pretora. Najczęściej tworzyła tylko dzierżenie w celu strzeżenia rzeczy.

1. missio in possessionem ex lege ultima

osoba, która przedłożyła formalny testament ustanawiający ją dziedzicem mogła uzyskać prowizoryczne przyznanie spadku aż do chwili ostatecznego uregulowania sprawy spadkowej

2. missio in possessionem ventris nominee

matka nasciturusa w razie powołania takiego dziecka do spadku na podstawie testamentu lub ustawy mogła żądać prowizorycznego przyznania spadku celem własnego utzrymiania.

3. missio ex edicto Carboniano

w razie powołania do spadku descendenta niedojrzałego, co do którego wszczęto spór, czy jest on zstępnym po spadkodawcy mógł powołany uzyskać przyznanie spadku aż do ostatecznego rozwiązania sprawy.

ZAPISY

9. Legaty i fideikomisy

Pojęcie i rodzaje legatów______________________________________________________

Z a p i s ( l e g a t ) - rozporządzenie ostatniej woli, na podstawie którego spadkodawca udziela przysporzenia majątkowego pewnej osobie kosztem spadku.

Zapis był jednostronnym przysporzeniem poszczególnych przedmiotów za pomocą sukcesji szczegółowej. (testament - sukcesja ogólna)

Zapis oznaczał nie tylko rozporządzenie ostatniej woli, ale także jego przedmiot.

Służyły często do zaopatrzenia żony, dzieci, które nie dziedziczyły.

zapisodawca - osoba pozostawiająca komuś jakiś zapis

zapisobiorca - osoba na rzecz której zapis został ustanowiony

Trzy rodzaje zapisu znane przez prawo rzymskie:

• zapis s z c z e g ó ł o w y

• zapis u n i w e r s a l n y

• m o r t i s c a u s a c a p i o

2 rodzaje zapisu rozróżniane przez prawo rzymskie (inne kryterium niż powyżej)

• starszy - legat (według prawa cywilnego)

• młodszy - fideikomis (według prawa cesarskiego)

Legat______________________________________________________________________

Dawne prawo rzymskie znało tylko jedną formę zapisu szczegółowego - legat (legatum)

• Sporządzenie legatu: wymagano testamenti factio activa  sporządzany był bowiem w testamencie albo w kodycylu potwierdzonym w testamencie.

• Obciążenie zapisem: początkowo tylko dziedzic testamentowy, potem ten kto otrzymał cokolwiek ze spadku.

Czasem zapis obciążał także zapisobiorcę, który musiał ze swej strony świadczyć zapisobiorcy dalszemu  było to tzw. sublegatum.

• Zapisobiorca: musiał mieć testamenti factio passiva; mógł być osobą trzecią nie będącą dziedzicem albo też dziedzicem  wówczas określano go jako prelegatariusza a zapis jako prelegat.

• spadkodawca mógł wyznaczyć dla zapisobiorcy substytuta

Rodzaje legatu:

1. legatum p e r v i n d i c a t i o n e m (windykacyjny)

Bezpośrednie oddanie ( bez pośrednictwa spadkobiercy) przez testatora rzeczy lub służebności będącej w chwili rozporządzenia testamentu jego własnością kwirytarną.

Na skutek legatu przysługiwała legatariuszowi rei vindicatio o wydanie zapisanego przedmiotu

2. legatum p e r d a m n a t i o n e m (damnacyjny)

Pierwotnie odnosił się tylko do pieniędzy.

Zapis ten nie stwarzał na rzecz zapisobiorcy żadnego prawa rzeczowego, ale osobiste roszczenie przeciw dziedzicowi o przeniesienie zapisanej korzyści majątkowej.

Przedmiotem zapisu mogła być nawet rzecz, której dziedzic nie posiadał - musiał ją on wówczas nabyć i oddać zapisobiorcy, ewentualnie oddać równowartość

Legatariuszowi służyło przeciw dziedzicowi:

• c o n d i c t i o

• a c t i o e x t e s t a m e n t o

W razie odmowy pretor udzielał zapisobiorcy missio in possessionem

3. legatum s i n e d i m o d o

Pewien rodzaj legatu per damnationem - zobowiązywał dziedzica do zezwolenia (zniesienia) by legatariusz zabrał rzecz mu zapisaną.

Nie potrzebny był osobny akt przeniesienia własności. Przedmiotem tego legatu ,mogło być także zwolnienie z długu na rzecz spadkobiercy.

4. legatum p e r p r a e c e p t i o n e m

był w zasadzie prelegatem na korzyść jednego z dziedziców.

Sabinianie - legat taki mógł być tylko ustanowiony dla współdziedzica  posiadał on wówczas tę korzyść, że był jednocześnie dziedzicem i zapisobiorcą.

Prokulejanie - legat taki mógł być także ustanowiony dla osoby trzeciej, miał skutek taki jak legatum per vindicationem.

Przedmiot tego zapisu nie wchodził do podziału spadku, nie mógł być wliczony do żadnej części przy podziale.

Prawo klasyczne - dwa nowe typy legatów:

5. p a r t i t i o l e g a t a

Spadkobierca powinien podzielić się spadkiem z legatariuszem w pewnym stosunku.

Zawierali wówczas tzw. stipulationes partis et pro parte - odnośni podziału ewentualnych wierzytelności.

6. O p t i o l e g a t a

Wybór między przedmiotami - głównie niewolnikami (tzw. optio servi)

• postanowienie Senatus Consultus Neronianum

legat nieważny z powodów formalnych ma być uważany za legatum per damnationem ponieważ ten rodzaj zapisu był najkorzystniejszy.

• regula Catoniana

QUOD AB INTITIO VITIOSUM EST,

NON POTEST TRACTU TEMPORIS CONVALESCERE

(co od początku jest wadliwe nie może ulec uzdrowieniu z upływem czasu)

Fideikomis__________________________________________________________________

F i d e i k o m i s - zapis oparty na nieformalnej prośbie, skierowanej przez spadkodawcę do osoby obciążonej zapisem (fiduciarus) by udzieliła osobie trzeciej (fideicommisarius) pewnej korzyści majątkowej.

Pierwotnie fideikomis opierał się na dobrej woli (fides)

Od Augusta fideikomisy doznały ochrony prawnej ze strony konsula w drodze extraordinaria cognitio

Od Klaudiusza - fideikomisy były zaskarżalne do pretorów (dwóch - tzw. praetores fideicomissarii), w prowincjach natomiast do namiestników

Od tej pory fideikomis stał się instytucją prawną, odróżniano więc:

• legat (wedle prawa cywilnego)

• fideikomis (wedle prawa cesarskiego)

Różnice między legatem a fideikomisem:

• fideikomis nie wymagał ścisłych form - mógł być ustanowiony w testamencie, bez testamentu, w jakichkolwiek słowach (akt nieformalny)

• legatem mógł być obciążony dziedzic, fideikomisem każdy kto dostał cokolwiek ze spadku (także legatariusz, fideikomisariusz, obdarowany mortis causa) - nie musiał mieć testamenti factio passiva.

• przy fideikomisie powstawało tylko pewne roszczenie przeciw obciążonemu (nie własność - jak np. w legacie per vindicationem)

• fideikomis mógł nabyć także Latyn juniański (Latini iuniani)

• przy fideikomisie nie miało zastosowania lex Voconia - można było więc nabyć więcej niż dziedzice ustawowi

Klauzula kodycylarna________________________________________________________

Zastrzeżenie dodane do testamentu

Mówiło, że na wypadek nieważności testamentu ma on być uważany za kodycyl

Następowało wówczas dziedziczenie beztestametowe (ab intestato) - jednak tylko dziedzice ustawowi mieli rozdzielić majątek wedle treści testamentu uważanego już wówczas za kodycyl.

Zapisy i fideikomisy za Justyniana______________________________________________

Justynian zniósł różnice ze względu na skutki prawne pomiędzy legatem a fideikomisem.

Każdy zapis rodził osobiste roszczenie przeciw obciążonemu.

Jeśli zapisem była objęta własność lub inne prawo rzeczowe - zapisobiorca nabywał ją ipso iure i mógł dochodzić swego prawa w postępowaniu zwyczajnym.

10. Przedmiot, ustanowienie i nabycie zapisów

Przedmiot zapisu____________________________________________________________

Przedmiotem zapisu mogła być każda korzyść majątkowa, prawa na cudzych rzeczach, wierzytelności.

• Zapisem mogły być objęte nie tylko rzeczy należące do spadku, lecz także cudze przedmioty  obciążony zapisem musiał je zdobyć by świadczyć je zapisobiorcy

• Zapisem mogły być objęte przedmioty według wyboru (oznaczone alternatywnie)

• Zapisem mogła być zapisana wierzytelność należąca do spadku (legatum nominis)

• Spadkodawca mógł przekazać zapisem dług swojemu wierzycielowi (legatum debiti)

Nie mogły być przedmiotem zapisu:

• rzeczy wyjęte z obiegu

• świadczenie o charakterze niemoralnym

• zapisy dotyczące przedmiotów, które w chwili sporządzania były własnością zapisobiorcy

Kodycyl____________________________________________________________________

K o d y c y l - każde rozporządzenie ostatniej woli, które nie było testamentem - a więc nie zawierało ustanowienia dziedzica.

Był sporządzany ustnie lub pisemnie - z uwzględnieniem przyszłego testamentu lub bez niego. Wymagano do sporządzenia 5 świadków.

Jeżeli kodycyl opierał się na testamencie (codicillus testamento confirmatus)  uważany był prawnie za część testamentu i upadał wraz z testamentem.

Formy ustanawiania zapisu____________________________________________________

Zapis mógł być ustanowiony:

• w testamencie

• w kodycylu

• jako fideicommissum orale (bezpośrednie zlecenie spadkodawcy udzielone obciążonemu)

• legat w uroczystych wyrazach

Ograniczenia swobody ustanawiania zapisów:

Lex Furia testamentaria (pomiędzy 204 a 169 r. p.n.e.)

• nie wolno było nabyć w dordze zapisu więcej jak 1000 asów (nie dotyczyło kognatów do 6 stopnia). Nabycie zapisu przekraczającego 1000 asów narażało zapisobiorcę na zwrot quadruplum nadwyżki

Lex Voconia 169 r. p.n.e.

• nikt nie mógł drogą zapisu nabyć więcej niż ustanowiony dziedzic lub wszyscy dziedzice łącznie

lex Falcidia 40 r. p.n.e.

dziedzic był zobowiązany wydać na legaty najwyżej 3/4 majątku spadkowego - 1/4 czystego spadku (nie obciążonego) winna przypaść dziedzicowi  tzw. kwarta falcydyjska (quarta Falcidia). Legaty przekraczające 3/4 były nieważne co do nadwyżki - ulegały zmniejszeniu ipso iure.

W razie istnienia współdziedziców dla każdego obliczano osobno kwartę wliczając do niej wszystko co uzyskał z tytułu dziedziczenia.

Nabycie zapisu______________________________________________________________

Nastepowło ipso iure - z mocy samego prawa, nie wymagano czynności objęcia zapisu. Zapisobiorca mógł jednak odrzucić zapis.

Nabycie następowało zawsze po śmierci zapisodawcy

Dwa terminy odróżniane przez prawo rzymskie przy nabyciu zapisu

• d i e s l e g a t i c a d e n s ( f i d e i c o m m i s s i c a d e n s)

Chwila śmierci spadkodawcy, wedle lex Papia Poppaea - otwarcie testamentu.

Zapisobiorca musiał dożyć tego terminu - jeśli zmarł po nim - prawo do zapisu przechodziło na dziedziców

• d i e s l e g a t i v e n i e n s ( f i d e i co m m i s s i v e n i e n s)

Chwila nabycia spadku przez dziedzica, który był obciążony zapisem.

Od tej chwili nabycie zapisu było definitywne - nawet bez wioli i wiedzy zapisobiorcy.

Zapisobiorca mógł odrzucić zapis lub w razie niewydania wystąpić z powództwem o wydanie.

Kwestia nabycia zapisu

Sabinianie - zapisobiorca nabywa zapis z upłynięciem dies veniens

Prokulejanie - zapisobiorca nabywa zapis dopiero przez jego przyjęcie

Zasady terminu przy nabyciu zapisu - zostały potem dostosowane do fideikomisów.

Ochrona zapisu:

• rei vindicationem - dla zapisu ustanowionego w formie legatum per vindicationem i per praeciptionem

• actio ex testamento - jeśli zapis był ustanowiony w innej formie

• prowizorycznie - missio legatorum servandorum causa od pretora  ponieważ zapisobiorca nie mógł samowolnie zając przedmiotu zapisu, jeśli natomiast to uczynił  dziedzic mógł się domagać tymczasowego zwrotu przedmiotu zapisanego poprzez interdictum quod legatorum.

Ochrona fideikomisu:

W drodze per extraordinariam cognitionem (postępowanie nadzwyczajne)

Za Justyniana - zrównanie ochrony prawnej legatów i fideikomisów

We wszystkich przypadkach - skarga rzeczowa (rei vindicatio) lub powództwo osobowe (actio ex testamento)

Nieważność zapisu___________________________________________________________

Zapis stawał się nieważny gdy:

• nastąpiła śmierć zapisobiorcy przed dies legati cadens

• jeżeli testament lub kodycyl, który zawierał rozporządzenia dotyczące zapisu był nieważny (testament mógł zachować ważność tych rozporządzeń wskutek klauzuli kodycylarnej)

• jeśli przedmiot zapisu przypadkowo zaginął

• przez repudiatio - odrzucenie zapisu ipso iure nabytego

• jeśli zapisobiorca uzyskał już przedmiot zapisu darmowym sposobem

• przez odwołanie zapisu (ademptio legati)  przez odwołanie testamentu lub formalny akt przeciwny

• zniszczono testament lub umyślnie pozbyto się wcześniej przedmiotów zapisu (w prawie pretorskim)

• przez translatio - przeniesienie zapisu z legatariusza na inną osobę

• gdy zapisobiorca był uważany za indignus lub incapax

• jeżeli majątek spadkowy nie pozwalał na pokrycie wszystkich zapisów

Zapisy w prawie poklasycznym________________________________________________

Zbliżenie się do siebie poszczególnych typów legatów.

Najważniejszy typ - legatum per damnationem.

Usunięcie formuł przy legatach, dopuszczenie języka greckiego  zbliżenie legatów do fideikomisów (Justynian zrównał je całkowicie).

Nadal zakaz samowolnego zabrania zapisu (interdictum quod legatorum o zwrot)

Interdictum quod legatorum - restytutoryjny interdykt przysługujący spadkobiercy pretorskiemu przeciw temu, kto samowolnie zabrał przedmiot legatu twierdząc, że ma do niego prawo

Prawdopodobnie nie obowiązywała r e g u l a C a t o n i a n a.

Zapisobiorca miał dla zabezpieczenia swych roszczeń generalną hipotekę ustawową na tym, co obciążony otrzymał od spadkodawcy.

11. Fideikomis uniwersalny i mortis causa capio.

Fideicommissum hereditatis_(zapis uniwersalny)_________________________________

Przedmiotem zapisu (i fideikomisu) obok konkretnej rzeczy mogła być także część spadku.

Na tej podstawie rozwinęła się instytucja fideicommissum hereditatis - zapisu uniwersalnego.

Zapis uniwersalny - zachodził wówczas, gdy spadkodawca zalecał dziedzicowi wydać cały spadek lub jego część osobie trzeciej (fideikomisariuszowi) w razie zaistnienia oznaczonych okoliczności. Zachodziła wówczas substitutio fideicomissaria (podstawienie powiernicze)

Zapisobiorca - fideicommissarius

Obciążony - fiduciarus

Wydanie spadku lub jego części - restitutio hereditatis

Cel: stworzenie dla fideikomisariusza stanowiska dziedzica następnego (późniejszego)

Rozwój fideikomisu uniwersalnego:

1. prawo dawne

Fideikomisariusz był zapisobiorcą i jedynym następcą dziedzica. Wydanie spadku fideikomisariuszowi następowało w formie pozornej umowy kupna spadku (mancipatio, potem traditio).

Sukcesorem ogólnym był nadal dziedzic (był też wierzycielem dłużników spadku)

Celem przejścia długów i wierzytelności dziedzic i fideikomisariusz musieli zawierać między sobą stypulację.

2. S.C. Trebellianum - 56 lub 57 r. n.e.

Fideikomisariusz stawał się następcą ogólnym spadkodawcy (heredis loco) ale musiał przyjąć na siebie wszystkie długi i ciężary spadkowe.

Fideikomisariusz otrzymał specjalne powództwo o wydanie spadku - hereditatis petitio fideicommissaria

3. S.C. Pegasianum - ok. 73. r. n.e.

Dziedzic mógł zatrzymać 1/4 spadku dla siebie (quarta ex S.C. Pegasiano)

• jeśli fideikomis uniwersalny nie przekraczał 3/4 spadku  nadal obowiązywało S.C. Trebellianum

• jeśli fideikomis uniwersalny przekraczał 3/4 spadku a spadkobierca przyjął spadek dobrowolnie  wierzytelności i długi dotyczyły spadkobiercy

• jeśli spadkobierca nie przyjął spadku i nie wydał go  mógł być do tego zmuszony przez magistraturę.

4. Prawo justyniańskie

Fiedeikomisariusz stawał się zawsze następcą ogólnym dziedzica.

• dziedzic miał nadal prawo do 1/4 spadku

• możliwość zmuszenie spadkobiercy do przyjęcia spadku.

Fideikomis familijny_________________________________________________________

Fideikomis familijny - rozporządzenie na mocy którego czyniło się pewien majątek niepozbywalnym dobrem rodziny przyszłych pokoleń.

Za Justyniana - dopuszczony do 4 stopnia pokrewieństwa

Mortis causa capio___________________________________________________________

M o r t i s c a u s a c a p i o - przysporzenie majątkowe na wypadek śmierci nie wynikające z dziedziczenia ani z zapisu szczegółowego lub uniwersalnego.

D o n a t i o m o r t i s c a u s a - darowizna na wypadek śmierci.

• pod warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę

• mogła być odwołana, jeżeli darczyńca nie zrzekł się prawa odwołania

• była dozwolona między małżonkami

jednocześnie cechy darowizny i zapisu

jako darowizna:

• była dwustronnym aktem prawnym - wymagała zdolności do działań prawnych po stronie obdarowanego

• wywoływała skutki prawne zaraz po śmierci darczyńcy

• wymagała by darczyńca nie przeżył obdarowanego (jeśli zmarli jednocześnie - była ważna)

jako rodzaj zapisu:

• nie podlegała zakazowi darowizn między małżonkami

• w prawie justyniańskim  musiała być sporządzona w formie kodycylu wobec 5 świadków

trzy typy mortis causa capio:

1. Zawierana w razie niebezpieczeństwa śmierci, obdarowany od razu nabywał przysporzenie

Darczyńca mógł żądać zwrotu przez condictio - jeśli minęło niebezpieczeństwo lub przeżył obdarowanego.

2. Darowizna pod warunkiem, przy której nabycie przysporzenia następowało dopiero po śmierci darczyńcy.

Darczyńcy, który uniknął niebezpieczeństwa lub przeżył obdarowanego przysługiwała rei vindicatio.

3. Natychmiastowe wykonanie umowy - bez grożącego niebezpieczeństwa

W razie przeżycia darczyńcy przez obdarowanego obdarowany miał condictio o zwrot przysporzenia.

Polecenie (modus)____________________________________________________________

(patrz - czynności prawne)

Polecenie - obowiązek dokonania pewnego świadczenia nałożony na osobę otrzymującą bezpłatnie pewną korzyść majątkową.

Różnica między zapisem a poleceniem:

Zapisobiorca mógł pozywać o świadczenie zapisu - obdarowany poleceniem nie posiadał żadnej skargi o wykonanie owego polecenia przez obciążonego.

Wykonanie polecenia mogły wymusić osoby trzecie gdy:

• jeżeli jeden z współdziedziców został obciążony poleceniem - pozostali mogli go zmusić do jego wykonania za pomocą actio familiae erciscunae

• jeśli zapisobiorca został obciążony poleceniem - dziedzic mógł go pozywać o jego wypełnienie

• jeżeli wykonanie polecenia leżało w interesie publicznym - można było stosować przymus administracyjny

PAREMIE - PRAWO SPADKOWE

• Heres in poenam non succedit

(dziedzic nie otrzymuje kary w spadku)

• Quantum locupletior factum est

(…)

Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit.

(dziedziczenie jest niczym innym jak wejściem w ogólna sytuacje prawną jaką miał zmarły)

Viventis nulla hereditas.

(żyjący nie może być spadkodawcą)

Uti legassit, ita ius esto (XII Tablic)

(jak rozporządził majątkiem, tak niech będzie prawem)

• Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest

(nikt nie może umrzeć częściowo z testamentem i częściowo bez testamentu)

• Semel heres, semper heres

(raz spadkobierca, zawsze spadkobierca)

• In legitimis hereditatibus successio non est.

In hereditatibus legitimus successioni locus non est.

(przy dziedziczeniach prawa cywilnego nie ma miejsca dla następstwa)

Ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem.

(wola testatora jest zmienna aż do śmierci)

Ambulatoria enim est voluntas defunciti usque ad vitae supremum exitum.

(wola spadkodawcy aż do jego śmierci winna pozostać nieskrępowana)

Sine heredis institutione nihil in testamento scriptum valet.

(jeśli ustanowienie dziedzica jest nieważne - cały testament jest nieważny)

Consillium testantis certum debet esse.

(wola testatora powinna być wyraźnie zonaczona)

Familiae emptor heredis locum obtinebat.

(familiae emptor zajmuje miejsce spadkobiercy)

Substitus substitutio est substitus institutio.

(substytut substytuta jest także substytutem dziedzica ustanowionego)

Postumus rumpit testamentum.

(pogrobowiec powoduje unieważnienie testamentu)

Nemo cum duobus testamentis decedere potest.

(nikt nie może umrzeć z dwoma testamentami)

Sui heredes aut instituendi sunt aut exheredandi.

(dziedzice winni być albo ustanowieni albo wydziedziczeni)

Hereditas iacens personam defuncti sustinet.

(spadek leżący reprezentuje osobę zmarłego)

Hereditas delata, sed non acquisita (adita), non transmittitur.

(spadek, co do którego nastąpiło powołanie, lecz nie został on objęty/nabyty nie przechodzi dalej)

Portio portioni adcrescit.

(dziedzic nabywa przyrost bez oświadczenia, a nawet bez własnej wiedzy i woli)

Portio adcrescit cum suo onere.

(dział spadkowy przyrasta wraz ze swoim obciążeniem)

Res succedit in locum pretii et pretium in locum rei.

(cena wstępuje w miejsce rzeczy, rzecz wstępuje w miejsce ceny)

Quod ab intitio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere.

(co od początku jest wadliwe nie może ulec uzdrowieniu z upływem czasu)

Error in motives non nocet.

(błąd co do pobudki nie obala testamentu)

45

---