Operacjonalizacja pojęć

Kryterium użycia terminu „T” to po prostu to, po czym poznajemy, że pewien przedmiot jest T. Np. kryterium użycia terminu „wybitny student” = cechy, po których poznajemy, że ktoś jest wybitnym studentem (czyli np. wysoka średnia ocen itd.). Kryterium użycia terminu „alkoholik” = to, po czym poznajemy, że jakaś osoba jest alkoholikiem.

W naukach humanistycznych i społecznych kryteria użycia terminów są mniej precyzyjne.

Operacjonalizacje polegają właśnie na podaniu ostrych kryteriów stosowania jakiegoś terminu, który do tej pory był nieostry, a zatem polegają na podaniu definicji projektującej regulującej, zaostrzającej znaczenie terminu.

Operacjonalizacje muszą spełniać pewne warunki formalny i merytoryczny.

Formalny to taki, że kryterium podane w operacjonalizacji musi być ostre, żebyśmy nie mieli wątpliwości, czy ktoś jest np. wybitnym studentem czy nie jest, czy coś jest wysokim drzewem czy nie jest itd. I dlatego w sformułowaniu kryterium nie mogą wystąpić nazwy i funktory nieostre (czyli np. nie mogą pojawić się słowa: „często”, „zazwyczaj”, „wybitny”, „ciekawy”, „duży”, „mały” itd.). Bo przecież mamy znaczenie wyostrzyć, a nie pozostawić nieostre. Z tego względu np. operacjonalizacja: Wybitny student to taki, który ma bardzo wysoka średnią ocen ze studiów jest formalnie niepoprawna, bo mamy nazwę nieostrą: „bardzo wysoka średnia”. Ale już operacjonalizacja: Wybitny student to taki, który ma średnią ocen powyżej ze studiów 4,75 jest formalnie poprawna.

Natomiast warunek merytoryczny jest taki, że znaczenie terminu podane w operacjonalizacji musi intuicyjnie odpowiadać znaczeniu, które termin ma - wtedy mówi się, że operacjonalizacja jest merytorycznie trafna. Np. wybitny student to w naszym odczuciu osoba, która bardzo dobrze się uczy i ma bardzo wysoką średnią. Gdybyśmy zdefiniowali tak:

Wybitny student to osoba, której średnia ocen ze studiów to co najwyżej 3,0 - to stworzylibyśmy operacjonalizację formalnie poprawną (terminy są ostre), ale merytorycznie nietrafną, nie takie bowiem intuicje mamy, gdy myślimy o wybitnym studencie.

I tak np. operacjonalizacje:

Wybitny skrzypek to osoba, która gra na skrzypcach przynajmniej 20 lat. - formalnie poprawna, ale merytorycznie nietrafna

Wybitny skrzypek to osoba, która potrafi grać niezwykle trudne utwory - formalnie niepoprawna (termin nieostry: „niezwykle trudny utwór”), ale merytorycznie trafna.

Osoba dorosła to osoba, która ukończyła 18 lat - formalnie poprawna i merytorycznie trafna

Osoba dorosła to osoba, która ukończyła 37 lat - formalnie poprawna, ale merytorycznie nietrafna.

Osoba dorosła to osoba, która nie jest bardzo młoda - formalnie niepoprawna (termin nieostry: „bardzo młoda), ale merytorycznie trafna.

---