Szwedzki system wychowania fizycznego
Szwecja odegrała czołową rolę w stworzeniu teoretycznych i metodycznych podstaw wychowania fizycznego w szkole. Twórcami szwedzkiego systemu byli
Pehr Henrik Ling (1776-1839) i jego syn Hjalmar Ling (1820-1886).
Pehr Ling po studiach w Sztokholmie i Upsali w latach 1795-1799 przez 5 lat przebywał w Danii - w Kopenhadze, gdzie m.in. uczęszczał do zakładu Nachtegalla i uczył się fechtunku. Wtedy, interesując się jego działalnością i poglądami na temat roli wychowania fizycznego, poznał też teorię GutsMuthsa i jego dzieło Gimnastyka dla młodzieży.
Problematyka wychowania fizycznego na przełomie XVIII i XIX w. budziła w Szwecji żywe zainteresowanie. Znane są z tego okresu memoriały kierowane do Akademii Nauk (1794) i do Uniwersytetu w Sztokholmie (1803) wskazujące na potrzebę większej dbałości i wychowanie fizyczne młodzieży.
Ling, po powrocie do kraju rozpoczął aktywną działalność. W 1805 r. na Uniwersytecie w Lund podjął pracę jako nauczyciel szermierki. Dzięki zgodzie Uczelni, rozszerzył zakres swej pracy: uczył także pływania, zapasów, wspinaczki i ćwiczeń równoważnych wg GutsMuthsa, a poza tym sam studio-wał anatomię i fizjologię, chcąc wzbogacić swą wiedzę o człowieku.
W 1813 r. przenosi się Ling do Kalbergu k/Sztokholmu, do Królewskiej Akademii Wojskowej jako nauczyciel gimnastyki. Wtedy przedstawił władzom oświatowym projekt centralnej uczelni wychowania fizycznego, która jako osobny kierunek studiów na uniwersytecie kształcić miała nauczycieli i instruktorów. Władze uniwersyteckie odrzuciły ten projekt uważając, że kształcenie takich nauczycieli powinno być prowadzone poza uniwersytetem. W tej sytuacji władze oświatowe w 1813 r. powołały do życia Królewski Centralny Instytut Gimnastyczny w Sztokholmie, a Ling został jego dyrektorem.
Centralny Instytut Gimnastyczny miał na celu praktyczne kształcenie nauczycieli gimnastyki. Po licznych próbach ustaliły się 3 rodzaje kursów:
jednoroczne - dla nauczycieli szkół elementarnych,
dwuletnie - dla nauczycieli szkół średnich oraz
specjalne - roczne kursy gimnastyki leczniczej.
Uczestnikami kursów byli nie tylko Szwedzi, ale także działacze wychowania fizycznego z innych krajów, byli także Polacy: Helena Kuczalska, Władysław Kozłowski i inni.
Ling wykładał przedmioty teoretyczne (anatomię i fizjologię), a także prowadził różne rodzaje ćwiczeń. Poza tym rozwijał szeroką działalność naukową, usiłując usystematyzować podstawowe pojęcia odnoszące się do gimnastyki oraz sformułować podstawy teoretyczne wychowania fizycznego. Jego dorobek naukowy, obok licznych artykułów, obejmuje dwie większe prace: Ogólne podstawy gimnastyki (1834) i Regulamin gimnastyki wojskowej (1836). W pierwszej Ling przedstawia nie tylko program ćwiczeń, ale również daje ich naukowe uzasadnienie, odwołując się do osiągnięć współczesnej nauki. W drugiej, która ma charakter programowo-metodyczny i opracowana została dla potrzeb armii, przedstawił zakres ćwiczeń dla żołnierzy, opierając się głównie na gimnastyce GutsMuthsa.
Zastanawiając się nad charakterem ćwiczeń gimnastycznych Ling wyróżnił 4 rodzaje gimnastyki: 1. gimnastykę wychowawczą, 2) gimnastykę estetyczną, 3) gimnastykę wojskową i 4) gimnastykę leczniczą.
Wszystkie tworzą swoistą całość. Gimnastyk, który nie dostrzega tej wewnętrznej między nimi jedności, „kieruje się w swych poczynaniach nie prawem, ale własnym widzimisię lub modą”.
Teoretyczne rozważania Linga mają dziś wprawdzie znaczenie historyczne, bo wiedza o człowieku i o wpływie ćwiczeń na ludzki organizm znacznie rozwinęła się, ale trwałą wartość nadal posiada jego główna teza, iż planowe wychowanie fizyczne nie może być dziedziną dowolności, „widzimisię”, lub mody, ale winno opierać się na podstawach nauki. Dlatego m. in. uważał, że niezbędny jest ścisły związek wychowania fizycznego z medycyną. Trwałą wartość ma także inna teza: „o empirycznym źródle” planowania wychowania fizycznego. Ling uważnie obserwował praktyczne efekty ćwiczeń fizycznych i badał ich wpływ na organizm, a więc przesłanki empiryczne, oparte na wynikach systematycznej obserwacji są wyznacznikiem w planowaniu wychowania fizycznego.
W uznaniu zasług za stworzenie podwalin naukowych pod nowożytną gimnastykę Szwedzka Akademia Nauk w 1835 r. przyjęła Pehr Linga do ekskluzywnego grona swoich członków. Podkreślano, że swoją praktyczną działalnością jako wychowawca i twórczością literacką ukazującą wielkie wartości tkwiące w dawnej skandynawskiej kulturze zdołał zaszczepić w młodej generacji Szwedów kult dla pielęgnowania w codziennym życiu tężyzny fizycznej, odwagi i dzielności.
W swoich pracach metodycznych Pehr Ling formułował wskazania , które przybierały wartość kanonu szwedzkiej gimnastyki. Takie znaczenie miała np. zasada: że lekcja jako jednostka programowo-metodyczna, powinna posiadać zwartą wewnętrzną strukturę polegającą na stopniowaniu wysiłku. Każda jednostka lekcyjna powinna rozpoczynać się od ćwiczeń wstępnych, przechodzić następnie do ćwiczeń coraz trudniejszych, wymagających większego natężenia wysiłku organizmu, a w końcowej część lekcji - winny być prowadzone ćwiczenia odprężające, przywracające organizm do stanu zrównoważenia (po niedawnym napięciu i wysiłku).
Wielką wagę przywiązywał Ling do kształcenia nauczycieli, którzy obok wiedzy teoretycznej i praktycznej powinni być nosicielami pewnych cech osobowości. Podkreślał więc, że ponieważ praca nauczyciela wychowania fizycznego jest nowa, dlatego powinien wyróżniać się zapałem do pracy i wszechstronnym przygotowaniem. „Gimnastyk -pisał - musi zawsze łączyć teorię z praktyką. Gimnastyk, który pogardza jedną lub drugą, jest we wszystkich swych poczynaniach jak trzcina na wietrze. Nie wie - kiedy i jak ma zastosować ten czy inny ruch. Gimnastyk, który posiada wiedzę bez praktyki, jest jak krytyk sztuki, który wie jak trzeba, lecz nie umie tego wykonać.”
Spośród wyróżnionych 4 działów gimnastyki Ling interesował się szczególnie tylko dwoma: gimnastyką wojskową i gimnastyką leczniczą. Pierwszą - zajmował się na użytek praktyczny wojska, zamówiony przez armię. Druga - wyrastała z osobistych potrzeb, miała ulżyć jego własnym niedomaganiom zdrowotnym.
W ścisłym porozumieniu ze środowiskami lekarskimi ustalał Ling ćwiczenia ruchowe przy różnego typu schorzeniach. Ćwiczenia lecznicze dzielił na 3 grupy: aktywne, pasywne i opory.
W Centralnym Instytucie Gimnastycznym kształcił więc nie tylko nauczycieli wychowania fizycznego, ale także instruktorów gimnastyki leczniczej, którzy chętnie widziani byli w zakładach leczniczych także poza granicami Szwecji.
Podkreślić należy, że zasługą Linga jest nie tylko stworzenie programowych i metodycznych podstaw gimnastyki leczniczej i wojskowej oraz wytknięcie drogi rozwoju gimnastyki wychowawczej i estetycznej, ale przede wszystkim uświadomienie współczesnym potrzeby systematycznej dbałości o sprawność fizyczną oraz uznania potrzeby społecznej roli wychowania fizycznego - jako integralnego składnika ogólnego wychowania.
Po Pehr Lingu kierownictwo Centralnym Instytutem Gimnastycznym objął jego wychowanek i współpracownik Lars Branting (1799-1881), który podobnie zajmował się głównie doskonaleniem i upowszechnieniem gimnastyki leczniczej. Gimnastyką wychowawczą zajęły się natomiast dzieci Linga: syn Hjalmar i córka Wendla Dahl-Ling.
Hjalmar Ling (1820-1886) posiadał gruntowne wykształcenie w dziedzinie nauk medycznych. Studiował fizjologię w kraju, a następnie w Paryżu. Po ukończeniu studiów podjął pracę w Centralnym Instytucie Gimnastycznym. Pełen czci dla pracy i osiągnięć naukowych ojca, starał się zebrać i opublikować jego prace także z zakresu historii i literatury, ale także zajął się szczególnie tym działem gimnastyki, która nie była dla ojca głównym kierunkiem działań, tzn. gimnastyką wychowawczą - szkolną, tym bardziej, że odczuwano silnie brak odpowiednio przygotowanych nauczycieli do prowadzenia wychowania fizycznego w szkole.
Dotąd gimnastyka szkolna prowadzona była wg wzorów wywodzących się z niemieckich filantropistów. Na tych podstawach urządzona była szkoła w Link*ping, gdzie z wielkim powodzeniem prowadzono także wychowanie fizyczne oparte na gimnastyce GutsMuthsa.
Władze szkolne w 1807 r. wydały zalecenie naśladowania tej szkoły oraz organizowania boisk i innych urządzeń do „wspinania się, skakania i pływania” uczniów pod dozorem wychowawców. Z upływem lat i coraz szerszym upowszechnianiem się ćwiczeń fizycznych, coraz bardziej odczuwano brak odpowiednio przygotowanych nauczycieli i wskazań programowo-metodycznych.
Tę lukę starał się wypełnić Hjalmar Ling. Odwołując się do prac ojca, dotyczących ćwiczeń dla żołnierzy, z podziałem na jednostki programowo-metodyczne, czyli tzw. osnowy, Hjalmar Ling - usiłował sformułować takie ogólne założenia programowe i metodyczne dla gimnastyki wychowawczej i opracować tematy (osnowy) lekcji gimnastyki w szkole.
Podstawy swej koncepcji zawarł w pracy pt.: Tabele dla kursu pedagogicznego w Centralnym Instytucie Gimnastycznym (1866), w której „osnowy lekcyjne” odpowiadały schematom ułożonym przez ojca.
Typowa lekcja obejmować miała następujące rodzaje ćwiczeń:
1) ćwiczenia wstępne (głównie nóg), 2) skłony napięte, 3) zwisy, 4) ćwiczenia równowagi, 5) ćwiczenia karku, grzbietu i barków, 6) ćwiczenia mięśni brzucha, 7) ćwiczenia naprzemianstronne, 8) marsze i biegi, 9) skoki, 10) ćwiczenia końcowe (głównie oddechowe).
Gimnastyka ta wiązała się integralnie z gimnastyką leczniczą, bowiem głównym jej założeniem było korygowanie postawy ucznia przez odpowiedni dobór ćwiczeń, ale o ile gimnastyka lecznicza posiada charakter zindywidualizowany, bo zakres ćwiczeń musi być funkcjonalnie powiązany z rodzajem i charakterem ułomności organicznych, o tyle tu - jej cel leczniczo-zdrowotny wyrażał się w uniwersalnej zasadzie doboru ćwiczeń w punktu widzenia typowych wad postawy młodzieży, czy też typowych potrzeb ruchowych, a w późniejszym wieku, uwarunkowanych pracą zawodową, odżywianiem się itp.
U podstaw gimnastyki wychowawczej Hjalmara Linga leżały zarówno cele natury pedagogicznej, jak i zdrowotnej.
Pedagogiczny punkt widzenia wyrażał się w dążeniu do wszechstronnego oddziaływania na organizm - celem jego równomiernego rozwoju, natomiast zdrowotne funkcje - wyrażały się w takim doborze ćwiczeń, by spełniały zadania korektywne i profilaktyczne, by zapobiegały typowym deformacjom postawy.
Ten schemat ćwiczeń Hjalmara Linga przyjęty został jako kanon stosowany powszechnie tak w Centralnym Instytucie, jak i w szwedzkich szkołach. Upowszechnił się też niebawem i w innych krajach jako podstawa gimnastyki szkolnej. Dzięki owemu kanonowi gimnastyka szwedzka przybrała ujednoliconą postać, była łatwa do powszechnego stosowania, a zaproponowana „osnowa lekcji” stała się nie tylko atrybutem, ale i niewątpliwym walorem całego; szczególnie w początkowych stadiach rozwoju gimnastyki w szkole wprowadzała ład i porządek do nauczania, likwidując dotychczasową dowolność w nauczaniu.
Ponieważ klimat Szwecji uniemożliwiał prowadzenie systematycznych ćwiczeń na otwartej przestrzeni w przeważającej części roku, wobec tego Hjalmar Ling zaprojektował i szczegółowo opracował koncepcję sali gimnastycznej i jej wyposażenia. Salę rozplanował z właściwym sobie zmysłem ładu i organizacji. Zadbał o to, by lekcja gimnastyki mogła się w niej odbywać planowo i bez zaburzeń, by niezbędne pomoce umożliwiały sprawną realizację osnowy lekcyjnej, zmianę i kolejność ćwiczeń.
Działalność praktyczną w Instytucie Hjalmar Ling łączył ze studiami teoretycznymi. Głównym jego dziełem był obszerny traktat pt.: Pierwsze pojęcia nauki o ruchach (1866). Dzieło to jest próbą uzasadnienia i wyjaśnienia wpływu ćwiczeń na organizm na podstawie ówczesnego stanu wiedzy. Z innych prac dużą rolę w rozwoju szwedzkiego systemu gimnastycznego odegrały Tabele dla kursu pedagogicznego oraz Tabele zdrowotnej gimnastyki wydane w 1869 r. Formułowały one popularne później na całym świecie osnowy lekcji gimnastycznych dla młodzieży powyżej 12 roku życia oraz dla dorosłych.
Również Wendla Dahl-Ling interesowała się gimnastyką wychowawczą. Zajmowała ją gimnastyka dla dziewcząt. Z jej inicjatywy Hjalmar w 1864 r. wprowadził do programu Instytutu specjalne kursy gimnastyki dla kobiet. Dążąc do stworzenia podstaw programowych i metodycznych, uwzględniających biologiczne cechy organizmu kobiety, na podstawie studiów anatomicznych - ograniczono ćwiczenia szybkościowe, a także biegi, skoki i przerzuty.
Stworzona przez Lingów szwedzka gimnastyka rozpowszechniła się niebawem w całej Europie i skutecznie rywalizowała z gimnastyką niemiecką.
Zwięzłą i trafną jej oceną dał wychowanek sztokholmskiego Instytutu i zasłużony działacz wychowania fizycznego w Polsce, Władysław Kozłowski. W wydawanym przez siebie „Ruchu” w 1909 r. pisał: „Opierając się na potrzebie dbałości o zdrowie bierze system ten za punkt wyjścia ścisłe dane anatomii i fizjologii i według nich zestawia szereg ćwiczeń bez pedantyzmu nudnego, rozwijających sprawność całego ciała. Uznając znaczenie ćwiczeń zbiorowych, wielki nacisk kładzie na prawidłowość i ścisłość komendy, do ideału zaś piękna dąży przez stałą dbałość o dobrą podczas ćwiczeń postawę. Przyrządy uważa jedynie za środek zwmagający natężenie ćwiczenia, stąd ogranicza ich użycie, niektóre z nich usuwa, natomiast daje przyrządy inne, lepiej do celów zmierzające. Rozumne i umiejętne prowadzenie ćwiczeń, wedle tego systemu, wymaga gruntownego przygotowania ze strony kierownika, który (...) nie może zadawalać się praktycznym jedynie usprawnieniem, lecz musi rozumieć podstawy anatomiczne i fizjologiczne ustroju”.