Azja

 

Azja, część świata, leży na półkuli północnej, z wyjątkiem części Archipelagu Malajskiego leżącej na półkuli południowej. Jest to największy kontynent. Wraz z Europą tworzy Eurazję.

 

Ludność

Azja jest zamieszkiwana przez ok. 3,458 mld mieszkańców (1995), bardzo nierównomiernie rozmieszczonych. Południowo-wschodnie obszary Azji są zaludnione bardzo gęsto, natomiast północna Syberia, pustynie i wyższe partie gór są prawie niezamieszkane.
Największymi miastami Azji są: Seul 16 286 tys. mieszkańców (1990), Osaka 13 826 tys. mieszkańców (1992), Pekin 13 400 tys. mieszkańców (1991), Szanghaj 13 400 tys. mieszkańców (1991), Bombaj 12 572 (1991) i Tokio 11 936 tys. mieszkańców (1992).
Ludność zamieszkująca Azję posługuje się językami należącymi do kilkunastu rodzin językowych m.in chińsko-tybetańskiej, indoeuropejskiej i austronezyjskiej.

Warunki naturalne

Granice kontynentu

Umowną granicę lądową z Europą (długości ok. 3000 km) stanowią wschodnie przedgórza Uralu, dolny bieg rzeki Emba, wybrzeże Morza Kaspijskiego oraz granice między Gruzją, Turcją i Iranem. Największa rozciągłość południkowa Azji wynosi 8 400 km, a równoleżnikowa 8 500 km, powierzchnia 44 413 000 km2. Od południa oblewa Azję Ocean Indyjski, od wschodu Ocean Spokojny, od południowego zachodu morza poboczne Oceanu Atlantyckiego, od Europy Azja jest oddzielona cieśninami Bosfor i Dardanele, od Afryki Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym, od Ameryki Północnej Cieśniną Beringa. Krainy fizyczno-geograficzne

Azja jest podzielona na pięć regionów:

1. Azję Północną (Nizina Zachodniosyberyjska, Wyżyna Środkowosyberyjska, Syberia Północno-Wschodnia, rosyjski Daleki Wschód i obszary górskie Syberii Południowej),

2. Azję Środkową (Nizina Turańska, Pogórze Kazachskie, Pamir, Tien-szan, kotliny: Dżungarska i Kaszgarska, wyżyny Tybetańska i Mongolska),

3. Azję Wschodnią (północno-wschodnie i wschodnie Chiny, Półwysep Koreański, Wyspy Japońskie, Riukiu),

4. 4) Azję Południową (Półwysep Indyjski, Nizina Hindustańska, Himalaje, Półwysep Indochiński, Archipelag Malajski) z Filipinami,

5. Azję Zachodnią (Azja Mniejsza, Wyżyna Armeńska, Kaukaz, Wyżyna Irańska, Nizina Mezopotamska, Wyżyna Syryjska, Półwysep Arabski).

Azja jest kontynentem urozmaiconym, silnie rozczłonkowanym, półwyspy stanowią 18,4% powierzchni (główne to: Jamał, Gydański, Tajmyr, Czukocki, Kamczatka, Koreański, Indochiński, Indyjski, Arabski i Azja Mniejsza), wyspy ok. 5% (główne: Ziemia Północna, Nowosyberyjskie, Kuryle, Sachalin, Japońskie, Tajwan, Archipelag Malajski, Filipiny, Hajnan, Andamany i Nikobary i Cejlon), Cypr. Długość linii brzegowej Azji wynosi 62 tys. km.

Ukształtowanie pionowe

Najwyższym punktem jest Mount Everest (8 848 m), najniższym zapadlisko Morza Martwego (392 m p.p.m.), północną część Azji zajmują olbrzymie niziny: Zachodniosyberyjska, Turańska i Chińska, część środkowa to wyżyny: Tybetańska, Mongolska, Irańska i Armeńska oraz pustynie: Kara-Kum, Kyzył-kum, Mujun-kum, Sary Iszyk Otaru i Takla Makan, w części południowej z zachodu na wschód ciągnie się najpotężniejszy system górski na świecie: Kaukaz, Ałtaj, Tien-szan i Himalaje.

Stosunki wodne

Największe rzeki Azji to: Ob, Jenisej, Lena, Amur, Jangcy, Mekong, Ganges, Indus, Tygrys i Eufrat. Część rzek, m.in. Tarym, Czu i Helmand wysycha wpływając na pustynie.
Ok. 37% powierzchni Azji należy do obszarów bezodpływowych, do zlewiska Oceanu Atlantyckiego należy 27%, do zlewiska Oceanu Spokojnego 22% i do zlewiska Oceanu Indyjskiego 14% powierzchni Azji. Największe jeziora: Morze Kaspijskie, Jezioro Aralskie, najgłębsze (1620 m) jezioro świata Bajkał. Ok. 140 tys. km2 powierzchni zajmują lodowce, głównie na wyspach arktycznych i w najwyższych partiach Himalajów, Pamiru, Karakorum i Tien-szanu.

Klimat

W Azji występują wszystkie strefy klimatyczne: od polarnego na skrajnej północy do równikowego na południowym wschodzie, na większości obszaru występuje jednak klimat wybitnie kontynentalny. Roczne opady wynoszą od 11000 mm na stokach Himalajów, w okolicach miejscowości Czerapuńdżi (największe opady na Ziemi), 5000 mm w górzystych rejonach Półwyspu Malajskiego, 1000 mm w południowej i południowo-wschodniej Azji do mniej niż 100 mm w kotlinach Azji Mniejszej. Średnie temperatury w lipcu wynoszą od 30?C w Azji Mniejszej do 10?C w północnej Azji, w styczniu od -10?C w środkowej Azji do -40?C w północno-wschodniej Syberii (w tym rejonie zmierzono najniższą temperaturę na półkuli północnej: -71?C).

Flora

Roślinność w Azji tworzy strefy równoleżnikowe, zgodnie z przebiegiem stref klimatycznych i glebowych. Na północy znajdują się pustynie lodowe i tundra, na południe od tego obszaru znajduje się tajga (bory iglaste i bagna), następnie występują lasostepy, w południowej części przechodzące w stepy porośnięte głównie półkrzewami i suchoroślowymi trawami; w zachodniej i środkowej części stepy przechodzą w półpustynie, a następnie pustynie; na wschód od tego obszaru we wschodnim Tybecie i południowych Himalajach rosną lasy iglaste;
Daleki Wschód porastają lasy o mieszanym drzewostanie, w tym m.in. reliktowy miłorząb; Archipelag Malajski porośnięty jest dżunglą tropikalną; błotniste wybrzeża mórz porośnięte są lasami namorzynowymi (drzewa i krzewy przystosowane do słonej wody, posiadające długie, splątane korzenie odsłonięte w czasie odpływów. Azja jest ojczyzną wielu roślin użytkowych, m.in: soi, herbaty, ogórka, cytryny, ryżu, pomarańczy, konopi oraz większości drzew owocowych i zbóż. Rozkład roślinności można obejrzeć na mapie biomy .

 

Fauna

Świat zwierzęcy jest zróżnicowany w zależności od stref klimatyczno-roślinnych. Tundra zamieszkiwana jest m.in. przez: renifery, niedźwiedzie polarne, lemingi, ptactwo: alki, mewy, nury, tajgę zamieszkują m.in.: łosie, bobry, rosomaki, jelenie, sobole, cietrzewie i głuszce, stepy: susły, antylopy suhak, bobaki i dropy, pustynie: konia Przewalskiego, wielbłądy dwugarbne i kukłany. Faunę Wyżyny Tybetańskiej reprezentują: bażanty, tygrysy i jenoty. Obszar na południe od Himalajów tworzy krainę orientalną z bogatą i różnorodną fauną:, latawce , tupaje, wyraki. Ponadto: małpy, słonie, nosorożce, tapiry, bawoły, gepardy, tygrysy, pawie, aligatory, pytony i kobry.

Budowa geologiczna

Budowa geologiczna jest bardzo zróżnicowana, najstarszymi częściami Azji są platformy prekambryjskie: syberyjska, północnochińsko-koreańska i indyjska, na zachodzie od platformy wschodniosyberyjskiej znajdują się platformy paleozoiczne: zachodniosyberyjska i turańska. Najmłodszą częścią Azji są łańcuchy Alpidów - łańcuch himalajsko-birmański (góry: Kaukaz, Hindukusz, Pontyjskie, Kopet-dag, Pamir, Karakorum, Taurus, Zagros, Sulejmańskie i Beludżystanu). Trzęsienia ziemi i działalność wulkaniczna wskazują, że ruchy górotwórcze trwają na tych terenach do dziś. Półwysep Arabski i Indyjski należą do platformy afrykańskiej, zostały przyłączone do Azji w okresie kredy i trzeciorzędu.

Archeologia

Najstarsze znaleziska archeologiczne w Azji dotyczące człowieka pochodzą z końca wczesnego plejstocenu (człowiek z Trinil na Jawie), szczątki człowieka neandertalskiego zostały odkryte w Palestynie w jaskiniach góry Karmel.

Historia

Kontynent azjatycki, obok afrykańskiego, był miejscem antropologicznego rozwoju gatunku Homo sapiens (człowiek współczesny). Poszukiwania archeologiczne w Chinach, na Jawie, w Myanmarze (dawna Birma) potwierdziły na tych obszarach osadnictwo Homo erectus (pitekantrop) (ok. 1,5 mln-250 tys. p.n.e.). Ślady osadnictwa neandertalskiego (neandertalski człowiek) (ok. 250-40 tys. p.n.e.) odnaleziono w wielu miejscach południowo-zachodniej Azji (m.in. w Palestynie, Iraku, Uzbekistanie). Rozwój kulturowy i historyczny Azji był zróżnicowany. Pierwsze cywilizacje miejskie, a następnie formy państwowe rozwijały się od IV-III tysiąclecia p.n.e. w trzech niezależnych centrach. W dolnym biegu Eufratu i Tygrysu uformowało się państwo sumeryjskie (Sumerowie), z miastami-państwami: Nippur, Lagasz, Szuruppak, Ur, Eridu, Uruk. W II tysiącleciu p.n.e. na obszarze Mezopotamii powstałymonarchie: Babilonia i Asyria. W połowie III tysiąclecia p.n.e. na terenie Indii ukształtowały się cywilizacje miejskie (Harappa, Mohendżo Daro). W III-II tysiącleciu p.n.e. dolinę Gangesu i środkowe Indie zasiedlili Arjowie.
Ośrodki cywilizacyjne z terenów Indii oddziaływały na całą Azję południowo-wschodnią. Od II tysiąclecia p.n.e. na terenie Chin, w dorzeczu Huang He, rozwijała się cywilizacja miejska, która w 1. połowie II tysiąclecia p.n.e. stała się podstawą ukształtowania pierwszego historycznego państwa chińskiego Szang (Szang In). Cywilizacja chińska zasięgiem swojego oddziaływania objęła Koreę, Mandżurię i Japonię. Na początku II tysiąclecia p.n.e. powstały fenickie (Fenicjanie) miasta-państwa: Tyr, Sydon, Gubal, Arwad, Ugarit.
W połowie II tysiąclecia p.n.e.Hetyci założyli państwo w Mezopotamii. Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. plemiona izraelskie zorganizowały się w samodzielne państwo. VIII-VII w. p.n.e. wybrzeża Azji Mniejszej zostały skolonizowane przez Greków. VII w. p.n.e. ukształtowało się państwo perskie (Persja). 334-323 Grecy, pod dowództwem Aleksandra III Wielkiego dotarli, przez Azję Mniejszą, do Indusu. W I w. p.n.e. obszary Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu podbili Rzymianie, od V w. przeszły one pod panowanie Bizancjum. W Azji ukształtowały się główne doktryny religijne: judaizm (Bliski Wschód), zaratusztrianizm (Persja), taoizm (Chiny), buddyzm (Chiny), konfucjanizm (Chiny), chrześcijaństwo (Bliski Wschód) i islam (Półwysep Arabski).

VII-VIII w. nastąpił podbój Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej aż po Indus przez Arabów, a od IV w. rozpoczęły się migracje przez Azję do Europy ludów turańskich: Hunów (IV w.), Awarów (VI w.), Bułgarów (VII w.) oraz ugrofińskich Węgrów. W X-XI w. Turcy seldżuccy podbili Azerbejdżan, Persję, Mezopotamię, Armenię, Syrię, Palestynę, docierając aż do cieśniny Dardanele. XII-XIII w. zjednoczone przez Czyngis-chana plemiona mongolskie zdobyły Turkiestan i Chiny, narzuciły zwierzchność polityczną książętom ruskim (1223 bitwa pod Kałką, 1240 zdobycie Kijowa), tworząc państwo obejmujące Azję zachodnią i wschodnie części Europy, tzw. Złotą Ordę. W XIV w. na terenie Azji Mniejszej uformowało się państwo Turków osmańskich.
Indie rozbite politycznie w V w., po najeździe Hunów na państwo Guptów (Guptowie), stały się od VIII w. obszarem ekspansji religii muzułmańskiej. W 1526 władca Afganistanu Babur rozpoczął podbój Indii, kontynuowany przez jego następców, którego konsekwencją było stworzenie potęgi państwa Wielkich Mogołów (XVI-XIX w., Mogołów Wielkich Dynastia). Utworzoną w XII w. w Japonii funkcję szogunów, od 1603 sprawował ród Tokugawa, będący rzecznikiem izolacji Japonii. Odkrycie drogi morskiej na wschód zapoczątkowało w XVI w. penetrację Azji południowo-wschodniej przez Portugalczyków, Francuzów i Anglików. W XVI-XIX w. nastąpiła ekspansja terytorialna Rosji, która opanowała Azję Środkową, Syberię, Kaukaz.

W XIX w. Wielka Brytania zajęła Indie, Holandia - Indonezję, Francja - Indochiny, otworzyły się również możliwości penetracji kolonialnej w Chinach (opiumowe wojny). Japonia, która wyszła po 1868 z izolacjonizmu, podjęła rywalizację z Rosją na terenach Korei i Mandżurii (wojna rosyjsko-japońska 1904-1905), opanowując w 1932 Mandżurię (Mandżukuo) i rozpoczynając w 1937 podbój Chin. W latach 1941-1942 zajęła archipelag indonezyjski i Azję południowo-wschodnią (wojna na Pacyfiku). Po II wojnie światowej rozpoczął się w Azji proces dekolonizacji (m.in. niezależność uzyskały: 1943 Liban i Syria, 1945 Wietnam, Indonezja, Korea, 1946 Filipiny, 1947 Indie i Pakistan, 1948 Myanmar, Sri Lanka (dawny Cejlon) i Izrael, 1953 Kambodża, 1960 Cypr, 1961 Kuwejt, 1965 Singapur, 1967 Jemen Południowy, 1971 Bahrajn, Federacja Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Bangladesz). Proces ten oraz nasilający się konflikt globalny bloków politycznych reprezentowanych przez USA i ZSRR (zimna wojna) doprowadziły do konfliktów zbrojnych w Korei (koreańska wojna), Wietnamie (indochińska wojna, wietnamska wojna), na Bliskim Wschodzie (wojny izraelsko-arabskie), w Afganistanie (1979-1989).
Lokalne konflikty na tle ekonomicznym, ideologicznym i religijnym toczyły się w 2. połowie XX w. m.in.: w Kambodży 1975-1991, w Libanie 1975-1990, pomiędzy Indiami i Chinami 1962, Chinami i Pakistanem 1971, Chinami i Wietnamem 1979, Iranem i Irakiem 1980-1988, Irakiem i Kuwejtem 1990-1991. Po II wojnie światowej nastąpiła w Azji ekspansja ideologii komunistycznej. W latach 20. XX w. zdobyła ona wpływy w Chinach, gdzie po wojnie domowej 1946-1949 proklamowano utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. Wpływy komunistycznej doktryny społeczno-gospodarczej, której rzecznikami w Azji był ZSRR i Chiny, dotarły do Korei Północnej, Wietnamu, Kambodży, Laosu, Mongolii, w mniejszym stopniu do Indii, Afganistanu, Iraku oraz Pakistanu.
Pomimo ideologicznego pokrewieństwa, stan napięcia pomiędzy Chinami i ZSRR utrzymywał się od lat 60. do 1989. Po rozpadzie ZSRR (1991) konflikty ideologiczne osłabły, pozostawiając otwartą drogę rywalizacji ekonomicznej. Obok ekspansywnie rozwijających się gospodarczo: Japonii, Korei Południowej i Tajwanu, Chińska Republika Ludowa odchodząc od gospodarki planowej stała się w latach 90. XX w. jednym z państw o największym potencjale ekonomicznym w Azji i na świecie. Państwa azjatyckie zorganizowane są w strukturach: międzynarodowych (Organizacja Narodów Zjednoczonych), branżowych (Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową), regionalnych (Liga Państw Arabskich, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej) i ideologicznych powstałych w okresie tzw. zimnej wojny (Ruch Państw Niezaangażowanych).

Rywalizacja o wpływy w Azji

Rywalizacja Rosji i Japonii o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wojny (1904-1905) wygranej przez Japonię, w 1924 powstaje Mongolska Republika Ludowa w wyniku rewolucji komunistycznej, w 1931 Japonia podbija Mandżurię, a w czasie II wojny światowej inne kraje południowo-wschodniej Azji, (zwraca je po wojnie). Po wojnie większość krajów azjatyckich odzyskuje niepodległość.
W latach 1946-1949 w Chinach wybucha wojna domowa zakończona zwycięstwem komunistów i utworzeniem Chińskiej Republiki Ludowej.
Korea zostaje podzielona w 1948 na dwie części: Koreę Południową i Koreę Ludową pomiędzy którymi dochodzi w latach 1950-1953 do wojny (koreańska wojna), która zakończyła się podpisaniem rozejmu w Phanmundzom, przywracającego status quo.
W latach 1965-1973 trwała wojna pomiędzy Wietnamem Południowym i Północnym, w konflikt zaangażowały się Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, wojna zakończyła się zajęciem Wietnamu Południowego przez komunistów (wietnamska wojna).
Od 1970 dochodziło do rozdźwięku pomiędzy Chinami a ZSRR w związku z wielkomocarstwowymi dążeniami obu krajów.
Na Półwyspie Arabskim w latach 1948-1967 miały miejsce wojny izraelsko - arabskie (kryzys sueski, wojna sześciodniowa , wojna Jom Kippur).
W 1971 wybuchła wojna pomiędzy Pakistanema Indiami na tle sporu o utworzenie niepodległego państwa bengalskiego. Wojnę wygrały wojska indyjskie, co doprowadziło do powstania Bangladeszu.
W 1979 wojska rosyjskie wkraczają do Afganistanu, co zapoczątkowało trwającą 13 lat wojnę domową, w której zginęło 1,5 mln ludzi. W 1988 ZSRR wycofuje wojska z Afganistanu, w 1992 przewodniczący Rady Tymczasowej Mudżahedinów Sibgatullah Modżaddi ogłasza zakończenie wojny domowej.

 

Gospodarka

Na kontynencie azjatyckim zlokalizowane są wielkie złoża surowców naturalnych, przede wszystkim energetycznych. Szczególnie duże znaczenie mają złoża ropy naftowej (ok. 70% światowych zasobów), węgla kamiennego (ok. 30% światowych zasobów), poza tym w Azji zlokalizowane jest ok. 17% światowych zasobów rudy żelaza i ok. 60% zasobów cyny, bogate złoża rud manganu, wolframu, chromu, antymonu, boksytów, rtęci, magnezytu, tytanu, złota, platyny, diamentów, uranu i in.
Pod względem gospodarczym Azja jest kontynentem bardzo zróżnicowanym - potęgą gospodarczą jest Japonia, gwałtowny rozwój cechuje również gospodarki Tajwanu, Korei Południowej, Tajlandii, Hongkongu, a ostatnio również Chin i Wietnamu. Z drugiej strony znajdują się zacofane i biedne kraje rolnicze - Bangladesz, Afganistan i in.

---