17. "Metafizyka obecności" i "metafizyka nieobecności" w koncepcji Derridy

1. „Metafizyka obecnoÅ›ci” i „metafizyka nieobecnoÅ›ci” to pojÄ™cia uruchomione już w dyskursie filozoficznym „wczesnego” Derridy.

(Rozróżnienie na „wczesnego” i „późnego” DerridÄ™ przywoÅ‚ujÄ™ tu za B. Banasiakiem, który twierdzi, że dla wczesnych prac Derridy - wypracowujÄ…cego jeszcze na tym etapie podwaliny swej koncepcji filozoficznej i wprowadzajÄ…cego podstawowe pojÄ™cia - charakterystyczny jest dyskurs filozoficzny, natomiast późne prace Francuza majÄ… siÄ™ - wg Banasiaka - charakteryzować „pragmatystycznym ksztaÅ‚tem”, rozbiciem organizacji tekstu i zmierzaniem raczej w kierunku literatury postmodernistycznej, niż uporzÄ…dkowanego filozoficznego wywodu.)

2. Krytyczny namysÅ‚ nad metafizykÄ… obecnoÅ›ci staÅ‚ siÄ™ jednym z punktów wyjÅ›cia dla filozoficznej koncepcji Jacquesa Derridy. Wg Banasiaka dekonstrukcja byÅ‚a wÅ‚aÅ›nie „projektem przemyÅ›lenia zachodniej filozofii” utożsamianej przez DerridÄ™ z metafizykÄ… obecnoÅ›ci.

Sposób, w jaki Derrida „rozprawiÅ‚ siÄ™” z zachodniÄ… filozofiÄ… B. Banasiak charakteryzuje nastÄ™pujÄ…co:

Derrida dokonuje „rozbiórki” za pomocÄ… kategorii pisma (écriture)  rozumianego jako tkanka Å›ladów, w Å›wietle którego okazuje siÄ™, że poczÄ…tek nie jest  źródÅ‚owÄ… obecnoÅ›ciÄ… (tożsamoÅ›ciÄ…, rzeczÄ… samÄ…), lecz że obecność nigdy nie jest w  peÅ‚ni obecna, rozspajana jest bowiem przez różniÄ™ (différance) (poprzedza jÄ…  nieobecność), gdyż każde znaczone zawsze już jest znaczÄ…cym i odsyÅ‚a do  nieskoÅ„czonego pasma innych znaczonych, co sprawia że sens nie jest apriorycznÄ…  strukturÄ… obecnoÅ›ci, lecz ruchem rozplenienia (dissémination), efektem gry różnicy i  powtórzenia. To Samo jest wiÄ™c Inne. Dekonstrukcja nie jest zatem zewnÄ™trznÄ…  metodÄ…, lecz odsÅ‚oniÄ™ciem wewnÄ™trznego zachodniej myÅ›li (jÄ™zykowi) procesu samo- siÄ™-dekonstruowania.

Banasiak nie wprowadza kategorii metafizyki nieobecnoÅ›ci, wyprowadzajÄ…c jÄ… jednak z jego dociekaÅ„ można byÅ‚oby stwierdzić, że metafizyka nieobecnoÅ›ci to wÅ‚aÅ›nie owo ujmowanie sensu nie jako „apriorycznej struktury obecnoÅ›ci” ale jako „ruchu rozplenienia, efektu gry różnicy i powtórzenia.”

Wykład:

4. METAFIZYKA NIEOBECNOÅšCI jest:

• zerwaniem z metafizykÄ… obecnoÅ›ci, opartÄ… na fundamencie przekonania o tym, że „byt jest obecny”;

• konsekwencjÄ… podważenia hierarchicznych (uznawanych przez metafizykÄ™ obecnoÅ›ci) opozycji takich jak: bycie-nicość, wnÄ™trze-zewnÄ™trze, istota-zjawisko, dobro-zÅ‚o, duch-materia, natura-kultura; mowa-pismo; Å›wiadomość-nieÅ›wiadomość;

• metafizykÄ™ nieobecnoÅ›ci można rozwinąć jako metafizykÄ™ nieobecnoÅ›ci sensu/prawdy/znaczenia/centrum/autora/tekstu.

5. Wpisując pojęcie metafizyki nieobecności w szerszy kontekst filozofii Jacquesa Derridy możemy je wiązać z:

• krytykÄ… fono- i logocentryzmu (zakÅ‚adajÄ…cych obecność sensu);

• postulowanym przez DerridÄ™ specyficznym sposobem czytania tekstów: pomijaniem tego, co teksty jawnie gÅ‚oszÄ…; skupianiem siÄ™ na tym co niejasne, wewnÄ™trznie sprzeczne, niekonsekwentne (→ por. „Rola obluzowanej cegÅ‚y”);

• wprowadzonym przez DerridÄ™ pojÄ™ciem bricoleura („majsterkowicza” dekonstruujÄ…cego struktury tekstu);

• przekonaniem że tekst sam siÄ™ dekonstruuje;

• ujmowaniem jÄ™zyka jako systemu różnic i kategoriÄ… Å›ladu (zastÄ™pujÄ…cÄ… pojÄ™cie znaku), która manifestuje siÄ™ wÅ‚aÅ›nie w grze różnic;

• koncepcjÄ… wolnej gry (której polem jest jÄ™zyk) ujmowanej jako niszczenie sensu, źródÅ‚a, punktu odniesienia poprzez mechanizm nieustannej suplementacji (dodawania czegoÅ› do tekstu) i grÄ™ ciÄ…gÅ‚ych podstawieÅ„ (tu warto kontekstowo przywoÅ‚ać też pojÄ™cia: różni, dyseminacji i iteracji) ;

• koncepcjÄ…, wg której tekst literacki nie wytwarza żadnego podmiotu ale stanowi grÄ™ różnic i śladów i to one rzÄ…dzÄ… tworzeniem znaczeniem;

• przekonaniem, że każde odczytanie jest niedoczytaniem: jest bÅ‚Ä™dne i poprawne jednoczeÅ›nie;

• ujmowaniem aktu lektury jako wskazywania na retoryczne mechanizmy tekstu unieważniajÄ…ce (dekonstruujÄ…ce) jego znaczenie

(czyli - cytując za Burzyńską - akt lektury jako akt czytania, który pozwala przemawiać temu, co inne).

Jednakowoż kot był obecny (chyba, że sam siebie zdekonstruował a na kolanach siedzi ślad...) :)

O opozycjach słyszeliśmy na wykładzie w kontekście Derridy, doprecyzowując - za Nyczem - można jednak stwierdzić, że szczególną uwagę do hierarchicznych opozycji przywiązywał inny dekonstrukcjonista - de Man.

Termin misreading po raz pierwszy zastosował H. Bloom. W dekonstrukcji częściej niż Derrida posługiwał się nim de Man (sytuacja podobna jak z hierarchicznymi opozycjami).

2

---