MŁODA POLSKA (Od lat 90. XIX w. do lat I wojny światowej)
•Manifesty i programy epoki •Różnorodność tendencji w poezji •Typy dramatów młodopolskich •Polacy i Polska w „Weselu" •Symbole - „rozdarta sosna" oraz „złoty róg", „czapka z piór", „złota podkowa", „chocholi taniec" •Wszechstronność Stanisława Wyspiańskiego •Naturalistyczny obraz klęski powstania styczniowego •Cechy powieści •„Lalka" - „Ludzie bezdomni" - różne sposoby narracji •Człowiek i przyroda w „Chłopach" •Znaczenie pojęć
Manifesty i programy epoki
Zenon Przesmycki-Miriam w artykule „Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko we współ-czesnej poezji belgijskiej" zarzucał filozofii pozytywistycznej minimalizm poznawczy i rezygnację z określania miejsca człowieka w naturze. Sztuka „wielka", nieśmiertelna powinna być symboliczna i odkrywać świat poprzez intuicję - być „sztuką dla sztuki", „wyzwoloną".
Stanisław Przybyszewski w wyznaniu wiary „Confiteor" uważał, iż sztuka nie ma celu, ponieważ jest celem sama w sobie. Sztuka „wyzwolona" jest odbiciem absolutu - dążeń człowieka. Ma ona być „religią ubogich", artysta zaś - jej kapłanem.
„Młoda Polska" Artura Górskiego mówił o potrzebie sięgnięcia do ideałów romantyzmu. Literatura winna kontynuować ideę irredenty. Sztuka narodu nie mogła być „wyzwolona", gdyż musiała służyć Polakom.
Ludwik Krzywicki w artykule „O sztuce i nie-sztuce" podkreślał zależności sztuki od życia społecznego, procesów ekonomicznych. Był zwolennikiem ukazywania problemów egzystencjonalnych w realiach życia. Krytykował estetyzm modernistyczny, który prowadził do efekciarstwa oraz tendencyjność.
„Najnowsze prądy w poezji naszej" Piotra Chmielowskiego wykazywały zainteresowanie oświeceniem, filozofią Hipolita Taine'a. Sztuka powinna przeciwstawiać się idealizmowi, ukazywać obserwacje psychologiczne.
Artykuł „Forpoczty" („straż przednia") autorstwa Wacława Nałkowskiego, Marii Komornickiej i Cezarego Jellenty dzieli jednostki na typy: nerwowy, zdolny do ewolucji oraz zwierzęcy, oporny na nowe idee. Nerwowców charakteryzuje walka z zastojem społecznym.
Różnorodność tendencji w poezji
Inspiracją dla poezji młodopolskiej stały się wiersze Charles'a Baudelaire'a, Paula Verlaine'a i Jeana-Arthura Rimbauda.
Baudelaire w tomie „Kwiaty zła" ukazywał podłość i zwierzęcość ludzkiej natury, brnącej w grzech i upadek. Drwił z moralności, przedstawiał perwersyjną erotykę. W turpistycznym wierszu „Padlina" użył kontrastu między obrazami młodości, życia i piękna, a obrazami śmierci, rozkładu i zgnilizny.
Utwory „Do czytelnika" i „Spleen" są wyrazem modernizmu i filozofii Schopenhauera. Dekadentyzm staje się „przyrodnim bratem nudy", a „ciężkie niebo", „szare światło" i „spleśniałe mury" budują krajobraz stanu duszy.
Baudelaire stosował teorię analogii, zakładającą, iż poznanie rozumowe, zmysłowe oraz duchowe, uczuciowe są ze sobą powiązane; mówią o jedności świata. Teoria synestezji mówiła o współodczuwaniu wrażeń; skierowania ich do innego zmysłu niż na ten, na który działają. Sonet „Oddźwięki" ukazuje naturę jako „las symbolów" połączonych w „głęboką jedność" wraz z „dźwiękami, wonią i kolorami".
Poeta jest jak albatros, który imponuje lotem, a schwytany na morzu i postawiony na pokładzie jest niezgrabny i nie potrafi się poruszać.
Verlaine w wierszu „Niemoc" przedstawił portret dekadenta. Manifestem poezji symbolistycznej, uczuciowej i muzycznej stał się utwór „Sztuka poetycka".
W twórczości Rimbauda występują elementy surrealistyczne, wizyjne; przewija się motyw wolności wewnętrznej w wierszu „Moja bohema" i „Statek pijany".
Kazimierz Przerwa-Tetmajer w manifeście epoki, „Koniec wieku XIX" próbuje znaleźć wartości, które chroniłyby dekadenta przed uczuciem braku sensu życia. Pojawiają się propozycje działań, stanowiące „tarczę przeciw włóczni złego". Do zachowań aktywnych należy walka, przekleństwo, wzgarda, ironia, czerpanie radości z życia; postawy bierne to rozpacz, rezygnacja. Ani one ani wiara w „byt przyszły" i religia nie dają pocieszenia. Bohater pozostaje milczący, pełen cierpienia i czuje bezradność.
Tęsknotę za nirwaną, stanem półżycia, półśmierci, wyzbyciem się pragnień i aktywności zawarł w „Hymnie do nirwany".
Wiersz „Niech żyje sztuka" mówi, że stanem uśmierzenia „bólu istnienia" może być kontemplacja sztuki - „chociaż życie nasze nic niewarte, evviva l'arte".
Miłość fizyczna, zmysłowa jest środkiem zapomnienia. Kobieta stanowi instrument chwilowej rozkoszy, która „myśl skrzydlatą" mężczyzny kieruje „w nieskończone przestrzenie nieziemskiego świata".
Liryki tatrzańskie: „Melodia mgieł nocnych", „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej" ukazują impresję, symbolizm, nastrój melancholii. Personifikacji ulega mgła; jej ruch sprawia wrażenie tańca. Poeta stosuje synestezję - „potoków szmer", „gwiazd promienie", „srebrzystoturkusowa cisza".
Utwór „Na Anioł Pański" cechuje muzyczność, nastrój bólu. Ukazuje wędrówkę „zadumy polnej, osmętnicy" przez wieczorny krajobraz i „samotnej duszy" ze „skargą i rozpaczą". Stanowią one alegorię smutku, którym nasycony jest krajobraz i człowiek. Wędrowiec i „szare dymy" symbolizują dekadenta, artystę, przemijanie życia oraz ludzkie ludzkie myśli; grób dziewczyny oznacza upadek, zagładę.
Jan Kasprowicz był twórcą sonetów „Z chałupy". Kontynuują one problematykę pozytywistyczną, społeczną - nędzy chłopskiej. Sonet XV przedstawia tragiczną biografię wdowy, która straciła ziemię, oddała dzieci na służbę, tułała się jako najemna robotnica i żebraczka, by wreszcie umrzeć w polu, w samotności. Sonet XXXIX mówi o ambicjach wiejskiego chłopca, który zdobywał wiedzę wbrew życiowym trudnościom, ale karierę zakończyła choroba i śmierć. Sonety utrzymane są w konwencji realistycznej i naturalistycznej; dotyczą życia codziennego, podkreślają związek człowieka z przyrodą, brak jest komentarza wobec krzywd bohaterów, istnieje narrator - „opowiadacz z ludu".
Cykl czterech sonetów „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" ukazuje obraz róży i spróchniałej limby od pory rannej do wieczornej. Kwiat sugeruje życie i piękno; przeżywa uczucia „jak lęk, jak żal, jak dech tęsknoty". Jego reakcje są zmienne i ulotne; jest „samotny, senny, zadumany". Drzewo powalone przez burzę, niegdyś potężne, teraz oznacza śmierć. Burza to gwałtowne wydarzenie, nowa idea. Symbolikę i impresję dopełnia synestezja - „echowe grania", „wilgotna biel".
Kasprowicz jest autorem hymnów „Dies irae", „Święty Boże, Święty Mocny", „Salve Regina", „Hymn świętego Franciszka z Asyżu". „Dies irae" przedstawia wizję Sądu Ostatecznego. „Koniec świata" zapowiada głos surmy; nad ziemią rozgrywają się „pożary słońc", „krzepnięcie ognia" i „ciemnienie blasku". Natura zamiera; wiatr tworzy z kłębów mgieł „potworne, dzikie kształty" i niszczy florę. Krajobraz opanowuje trzęsawisko, z którego wynurza się fauna utożsamiana z brzydotą i złem: „kłęby żmij", „czarne pijawki", „zielone jaszczury". Trąba wzywa na Sąd żywych oraz zmarłych spod „miliardów męczeńskich krzyży". Świadkami zagłady są: Chrystus - symbol miłosierdzia i ofiary z własnego życia dla życia ludzkości; „jasnowłosa Ewa" sugeruje ludzką naturę - wcielenie erotyzmu, pierwotnego grzechu, narzędzia Szatana oraz źródło rozkoszy; Adam - symbol poczucia winy, pokuty. Świat ogarnia wizja strachu, gniewu bożego oraz obawa katastrofy i unicestwienia. Po przegranej walce dobra ze złem Stwórca usuwa ludzkość z powierzchni Ziemi. Katastrofizm w sztuce pojawia się w wyniku świadomości kryzysu wartości i poczucia zagrożenia współczesnością. Proroctwo końca świata skojarzone jest z Apokalipsą. Podmiot liryczny uważa, iż to Bóg jest powodem grzechu człowieka, gdyż On zaszczepił instynkty, żądzę posiadania, gniew i zawiść. Postawa ta jest „wadzeniem się z Bogiem" czyli prometeizmem. W romantyzmie tyczył się on tylko Polaków, a w neoromantyzmie - całej ludzkości. Hymn cechuje ekspresja - kontrastowość, hiperbolizacja obrazów, napięcie emocjonalne, poczucie odrazy u czytelnika. Kompozycja opiera się na powtarzającej litanii „Kyrie elejson".
Leopold Staff w wierszu „Kowal" z tomu „Sny o potędze" przełamuje postawę dekadencką czyli „słabość", „chorą niemoc", „skazę", „pęknięcie". Symboliczny kowal obrabia psychikę; „drogocenny kruszec" zmienia się w serce, które ma być „hartowne, mężne, dumne, silne". Utwór jest pełen dynamiki, stał się manifestem samodoskonalenia i „woli mocy". Staff wzywa człowieka do odnowy i kształtowania własnego wnętrza, heroizmu i aktywności.
„Deszcz jesienny" tworzy nastrój smutku, melancholii, znużenia i monotonii. Deszcz jest „jednaki, miarowy, niezmienny"; jest „szklanym płaczem". Obraz przyrody łączy się ze stanem emocjonalnym podmiotu mówiącego - autor stosuje psychizację krajobrazu.
Wiersze „Życie bez zdarzeń" i „Przedśpiew" są wyrazem postawy franciszkańskiej od strony świeckiej i postulują aprobatę rzeczywistości, życie w harmonii i optymizmie.
Poeci Młodej Polski poruszali szerokie spektrum tematyczne - rola i zadania sztuki, pejzaż, folklor, problemy społeczne i egzystencjalne człowieka końca wieku XIX, miłość, katastrofizm, antyk, Biblia. Inspiracje czerpano z przyrody, filozofii i kierunków artystycznych epoki. Poetykę cechuje muzyczność, analogia, synestezja, wizyjność, symbolizm, naturalizm, nastrojowość, impresja i ekspresja.
Typy dramatów młodopolskich
Istniały dwa zasadnicze typy dramatów - symboliczny i naturalistyczny oraz dodatkowo eks-presjonistyczny.
Przykład pierwszego stanowi „Wesele". Wyspiański zachowuje starożytną zasadę trzech jedności - miejsca, czasu, akcji. W jednej scenie nie ma więcej niż trzech postaci.
Dramat posiada dwa wątki społeczno-obyczajowy związany z osobami rzeczywistymi oraz fantastyczno-symboliczny - z osobami dramatu, zjawami. Występują także symboliczne sceny - „chocholi taniec" i przedmioty - „złoty róg", „czapka z piór". W akcie III następuje połączenie fantastyki z realizmem.
Dramat cechuje synkretyzm - synteza sztuk. Pojawia się muzyka i tańce weselne oraz elementy plastyczne, obrazy Matejki - Stańczyk, Wernyhora - wiszące nad biurkiem Gospodarza.
Istnieją elementy ludowe: obrzęd weselny, oczepiny, wizerunki Matki Boskiej, gwara, przysłowia ludowe - Gospodarz mówi „A bo chłop i ma coś z Piasta, chłop potęgą jest i basta".
Dramat powstał w kilku konwencjach: akt I - komediowa, satyryczna, szopkowa (zmęczeni weselnicy zjawiają się w izbie przytanecznej, wymieniają kilka zdań, po czym zjawiają się następne postaci), akt II i III - symboliczna, wizyjna.
Do drugiego typu należy „Moralność pani Dulskiej" - „Tragikomedia kołtuńska". Tytułowa postać, właścicielka kamienicy zmierza do uznania społecznego, ale nie przestrzega zasad moralnych, prawdy, miłosierdzia. Wypowiada lokal kobiecie, która próbowała popełnić samobójstwo po zdradzie męża, gdyż pod kamienicę przyjechało pogotowie. Wyraża się wówczas: „Ja zawsze tak żyłam, aby nikt nie mógł powiedzieć, że byłam powodem skandalu". Dulska terroryzuje otoczenie, napędza domowników do pracy. Jest obłudną, wyrachowaną i wzbudzającą odrazę egoistką. Na co dzień używa języka trywialnego, pełnego agresji, natomiast do gości mówi wykwitnie. Uważa, iż „na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział". Jej syn, Zbyszek romansuje ze służącą, Hanką. Juliasiewiczowa proponuje, by Dulska zwolniła służącą. Matka uważa jednak, że lepiej będzie jak syn „wyszumi" się w domu. Hanka zachodzi w ciążę i Zbyszko postanawia małżeństwo. Dulska nie chce doprowadzić do mezaliansu, który poniżyłby jej dom w oczach znajomych. Zbyszek, przekonany przez Juliasiewiczową o tym w jak trudnej sytuacji pod względem materialnym i towarzyskim znalazłby się po ślubie, rezygnuje ze swego planu. Hanka z Tadrachową ustalają odszkodowanie. Po ich odejściu Dulska mówi: „Będzie znów można zacząć żyć po bożemu". Biernym, milczącym i zdominowanym przez żonę jest Felicjan. Odsuwa się od spraw rodzinnych, wypowiada jedno zdanie: „A niech was wszyscy diabli". Świadczy ono o krótkim, momentalnie wygasającym buncie.
Gabriela Zapolska wprowadziła pojęcie dulszczyzny, kołtunerii, czyli obłudy mieszczanina, filistra. Postawę charakteryzuje niewykształcenie, moralność wśród obcych, materializm. Obłuda Dulskiej polega na zabiciu uczucia i godności.
Dramat naturalistyczny cechuje obecność idei walki o byt i eliminowania jednostek słabszych, choć prezentujących wyższe wartości moralne. Teoria naturalistyczna mówi, że to co ułomne fizycznie, jest inne psychicznie.
Ukazywane są postaci zmierzające do uznania społecznego, ale nie respektujące miłosierdzia, prawdy.
Utwór odznacza się realizmem, konkretyzacją akcji, czasu i środowiska oraz dokładnym opisem wnętrz i kostiumów.
Istnieje prawdopodobieństwo zachowań bohaterów i zindywidualizowanie ich języka.
Polacy i Polska w „Weselu"
Genezą utworu stało się wesele Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną w podkrakowskich Bronowicach w listopadzie 1900r. Postaci można podzielić na osoby (rzeczywiste) i osoby dramatu (zjawy). Głównymi osobami są: Pan i Panna Młoda, Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer), Gospodyni, Dziennikarz (ze stańczykowskiego, konserwatywnego pisma „Czas"), Poeta (Kazimierz Przerwa-Tetmajer), Czepiec (wójt, starosta wesela), Klimina, Radczyni (Antonina Domańska - autorka książek dla dzieci), Rachela (córka karczmarza Singera), Jasiek (brat Panny Młodej). Weselnicy wywodzą się z inteligencji bądź z chłopstwa.
Akt I ma charakter realistyczny i jest obserwacją społeczeństwa. Chłopi interesują się życiem społecznym - Czepiec pyta Dziennikarza - „Cóż tam, panie, w polityce?". Inteligenci lekceważą to jednak - uważają stan za ograniczony do zasięgu parafii. Traktują chłopów jako skansen obyczajów i wartości, urzeczywistniających ideę „wsi spokojnej" Kochanowskiego. Chłopów cechuje patriotyzm i zapał, ale potrzeba im przywódcy - Czepiec wspomina tradycję udziału chłopów w powstaniu kościuszkowskim. Inteligencja nie rozumie obyczajów, nie wie nic o pracy na roli - w rozmowie z Radczynią Klimina mówi - „Wyście sobie, a my sobie ..." - Poeta - „My do Sasa, wy do lasa". Gospodarz wytyka artystom, że popadają w chłopomanię, pseudofascynację wsią i pijaństwo - Nos.
Dialog Poety i Racheli wzywający na weselę Chochoła zapowiada zmianę konwencji - Akt II ma charakter fantastyczny, symboliczny i związany jest z osobami dramatu. Zjawy są personifikacją rozterek wewnętrznych, myśli, marzeń i odczuć osób realnych. Marysi ukazuje się Widmo, Dziennikarzowi - Stańczyk, Poecie - Czarny Rycerz, Panu Młodemu - Hetman, Dziadowi - Upiór, Gospodarzowi - Wernyhora. Widmo symbolizuje tęsknotę miłosną chłopki do zmarłego narzeczonego. Stańczyk jest alegorią troski o losy kraju. Dziennikarz stwierdza, że Polacy są bezczynni, również i on; bez walki zmierzają ku zatraceniu. Błazen krytykuje działalność lojalistów. Daje dziennikarzowi kaduceusz - symbol władzy - mówi „mąć tę narodową kadź, serce truj, głowę trać". Dziennikarz przeżywa rozterkę, ale rezygnuje z podjęcia postępowych działań. Rycerz Zawisza Czarny jest wcieleniem marzeń artystów Młodej Polski o sile i potędze ducha. Ukazuje Poecie jego pustkę jako dekadenta i nicość w czasach gdy społe-czeństwo potrzebowało literatury tyrtejskiej. Hetman Branicki, targowiczanin jest symbolem zdrajcy ojczyzny i ideałów. Ukazuje Panu Młodemu, że jego ślub jest wyrazem ludomanii, nie zaś faktycznego zbratania się chłopów i inteligencji. Upiór to Jakub Szela, który był przywódcą rabacji galicyjskiej. Stwierdza, iż między chłopami, a inteligencją nie może istnieć porozumienie. Upiór symbolizuje mściciela krzywdy chłopskiej i nosi ciężar morderstwa popełnionego na szlachcie. Wernyhora to legendarny Kozak z II poł. XVIII, który wieszczył wojny napoleońskie, rozbiory i wyzwolenie Polski. Przekazuje on gospodarzowi złoty róg oraz misję zorganizowania wśród chłopów zrywu narodowego. Ten okazuje się nieodpowiedzialny - od-daje róg Jaśkowi i znużony zabawą zasypia.
Akt III łączy dwie płaszczyzny utworu. Gospodarz przypomina sobie o „niepodległościowym zleceniu". Okazuje się, że Jasiek zgubił róg schylając się po czapkę z piórami. Nie ziściły się marzenia o wolności. Zebrani tańczą w błędnym kole niemocy i zapomnienia w rytm śpiewu chochoła.
Wyspiański ukazał przygnębiający obraz społeczeństwa. Wykazał podział stanowy, którego nie zmieniają chłopomańskie gesty inteligentów. Chłopi czują niechęć do szlachty z powodu zatargów historycznych i braku faktycznego zainteresowania losami kraju. „Wesele" jest krytyką teraźniejszości i przeszłości. Stanowi sąd nad biernością, egoizmem i pychą inteligencji. Wyspiański potępiał postawy dekadenckie. Obalił mit wspólnoty narodowej i mit arkadyjski. Konkluzję dramatu zawiera symboliczny „chocholi taniec".
Symbole - „rozdarta sosna" oraz „złoty róg", „czapka z piór", „złota podkowa", „chocholi taniec"
Symbol „rozdarta sosna" łączy się z głównym bohaterem powieści „Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego. Tomasz Judym wyrzeka się osobistego szczęścia, nie decyduje się na małżeństwo z Joasią Podborską. Rani ją, odtrącając miłość i plany na stworzenie rodziny.
Bohater pochodzi z ubogiej, robotniczej rodziny. Po zdobyciu zawodu lekarza jego celem staje się walka o ulepszenie rzeczywistości - pomoc bezdomnym z warszawskich ulic, ubogim chłopom z Cisów i pracującym w nieludzkich warunkach robotnikom z Zagłębia. Judym apeluje do innych o wrażliwość społeczną. Wygłasza referat u doktora Czernisza o zrzeczeniu się honorariów za leczenie biedaków - traci aprobatę własnego środowiska. Stawia światu wymagania maksymalne, ale realne. Judym zorganizował przy zakładzie uzdrowiskowym mały szpital dla ludności Cisów. Opracował projekt osuszania bagien, pogarszających warunki zdrowotne. Spotkał się jednak z oportunizmem zarządcy, Krzywosąda. Światem, w którym porusza się Judym rządzi zasada zysku. Postawa buntu, „szewska pasja" prowadzi do samotnej walki z otoczeniem, bezdomności fizycznej i duchowej. Judym zamieszkuje w przygodnych lub służbowych mieszkaniach. Bezdomnymi są również: brat Tomasza, Wiktor - działacz robotniczy, w obawie przed represjami tułający się wraz z rodziną po Europie, Korzecki - inżynier, świadek krzywdy i nędzy górników Zagłebia, Joanna - nauczycielka wędrująca po domach swoich wychowanków. Ujawnia się dramat szlachetnych jednostek, które w oczach społeczeństwa są maniakami. Postać Judyma przypomina bohatera romantycznego. Podobnie jak Kordian szuka drogi życiowej i walczy samotnie, jest wrażliwy na krzywdę jak Konrad Wallenrod i bierze odpowiedzialność za losy innych wzorem Konrada z III cz. „Dziadów". Awans społeczny rodzi konflikt, gdyż z jednej strony Judym zrzeka się związku z warstwą robotniczą, z drugiej zaś chce pomagać ludziom tego stanu. Decyduje się na rozstanie z ukochaną, aby odpowiedzialność za bliskich nie wiązała mu rąk w walce ze złem. Po spotkaniu z Joasią przeżywa rozterkę wyboru między „urodą życia" a altruizmem. Zostaje sam jak rozdarta przez huragan sosna. Symbol jest jednocześnie psychizacją krajobrazu.
„Złoty róg", który otrzymał Gospodarz od Wernyhory, jest symbolem myśli kierującej narodem. Ma zachęcić do walki o niepodległość. „Na jego rycerny głos spotężni się Duch, podejmie Los". Gospodarz, który miał być przywódcą, przekazał róg Jaśkowi. Ten zgubił go nachylając się nad „czapką z piór". Ona zaś symbolizuje tradycję i poczucie własności. Próżność doprowadziła do zaprzepaszczenia idei narodowej. Motywem chciwości staje też zamknięta w skrzyni przez Gospodynię „złota podkowa" - symbol szczęścia w walce.
Chochoł pojawia się również w finale „Wesela", gdy gromada chłopów i inteligencji oczekuje dźwięku złotego rogu. Chochoł przyśpiewuje zgromadzonym do monotonnego tańca - „Miałeś chamie złoty róg, miałeś chamie czapkę z piór: czapkę wicher niesie, róg huka po lesie, ostał ci się ino sznur." Zgromadzeni pogrążeni w letargu dreptają w kółko. „Chocholi taniec" jest symbolem marazmu; bezsilności i apatii po przegranych powstaniach narodowych. Stanowi on motyw negatywny i pesymistyczny. Nadzieją dla Polaków jest róża, która ożyje po zrzuceniu słomy chochoła.
Wszechstronność Stanisława Wyspiańskiego
Artysta żył w latach 1869-1907, a jego postać związana była z Krakowem. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych i na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był kierownikiem graficznym krakowskiego „Życia". Oprócz malarstwa interesowały go inne dziedziny plastyki: grafika, sztuka witrażowa, polichromia oraz scenografia i kostiumologia teatralna. Wyspiański był zwolennikiem historycznego malarstwa Jana Matejki. W obrazach ulubionymi tematami były portrety („Portret Lucjana Rydla", „Studium dziewczynki", „Autoportret"), mitologia („Jutrzenka"), Biblia („Madonna z dzieciątkiem"), wieś („Chochoły"), macierzyństwo („Śpiący Staś"), pej-zaż („Widoki na Kopiec Kościuszki"), a także szkice do książek. Ujawnia się tu styl secesyjny (dekoracyjna, kapryśna linia) oraz impresjonistyczny. W literaturze Wyspiański stał się największym obok romantyków twórcą dramatów. Był pierwszym inscenizatorem „Dziadów". Zadebiutował „Warszawianką", a kolejnymi utworami były „Lelewel", „Noc listopadowa", „Bolesław Śmiały", „Wesele", „Akropolis", „Wyzwolenie". Określano go mianem „czwartego wieszcza".
Naturalistyczny obraz klęski powstania styczniowego
Stefan Żeromski w opowiadaniu „Rozdzióbią nas kruki, wrony..." ukazuje haniebną śmierć powstańca Andrzeja „Winrycha" Boryckiego z rąk Moskali. Bohater jest symbolem narodu, który broni się. Stado wron obsiada zwłoki, a jedna z nich przebija dziobem czaszkę i dostaje się do mózgu. Narrator nazywa mózg Winrycha „ostatnią fortecą polskiego powstania". Ptaki stanowią symbol zaborców. Pojawia się chłop, który ściąga z trupa odzienie i zdejmuje skórę z zastrzelonego konia. Następnie grzebie zwłoki powstańca i konia w jednym dole. Chłop dziękuje Bogu za łup - nędzarz nie ma świadomości patriotycznej, jest obojętny na to, co niezwiązane z bytem materialnym. Motywacją jego działania jest chęć przetrwania biedy - kieruje się instynktem samozachowawczym. Pisarz uważa szlachtę winną nędzy, ciemnoty i degeneracji chłopstwa. Krytykuje tych, którzy dążyli do ugody z carem - ugrupowanie Stańczyków - nazywa ich „metafizykami reakcji i prorokami ciemnoty". Poprzez motto utworu, słowa „Irydionu" Zygmunta Krasińskiego, Żeromski wyraża konieczność przygotowania niższych klas do pełnoprawnego uczestnictwa w społeczeństwie, które kiedyś odzyska niepodległość. Opowiadanie utrzymuje się w konwencji naturalistycznej. Język jest zindywidualizowany na styl inteligenta końca XIX w. i cechuje go ekspresja. Pisarz zestawia wydarzenia z obraz natury, deszczowym porankiem jesiennym.
Cechy powieści
Powieść kontynuowała nurt realistyczny i czerpała inspiracje z naturalizmu i impresjonizmu.
Element naturalistyczny stanowi pesymistyczna wizja determinizmu - bohater podporządkowany jest instynktom (miłości, agresji, strachu, nienawiści), a jego wolę więzi rytm biologiczny. Człowieka cechuje walka o byt, w której wygrywa jednostka bezwzględna, pozbawiona wątpliwości etycznych. Indywidualista nie spełniający norm zostaje odrzucony przez otoczenie. Istnieją tendencję do brutalizacji obrazu świata.
Do elementów impresjonizmu zalicza się narratora i sposób narracji. W „Ludziach bezdomnych" jest on subiektywny, patrzy z punktu widzenia bohatera. W „Chłopach" istnieje trzech narratorów. Pierwszy - realistyczny i obiektywny, drugi - członek gromady oraz trzeci - impresjonistyczny.
Istnieją epizody nie związane z tokiem akcji. Pisarz ogranicza rolę fabuły. Kompozycja jest luźna i otwarta. Powieść prezentuje irracjonalność psychiki bohatera - emocje górują nad rozsądkiem.
„Lalka" - „Ludzie bezdomni" - różne sposoby narracji
Prus wprowadził dwóch narratorów. Pierwszy prowadzi obiektywną narrację autorską, która obejmuje wydarzenia z dwóch lat. Jest wszechwiedzący, ocenia i komentuje akcję. Niekiedy posługuje się postacią Wokulskiego - z jego perspektywy opisuje Powiśle. Istnieje przewaga między narracją a dialogami.
Narrator subiektywny to Rzecki w „Pamiętniku starego subiekta". Posługuje się on retrospekcją, odwołaniem do wspomnień, przeżyć, narusza chronologię i przez to może omówić wydarzenia kilkudziesięciu lat. Opis ma charakter sentymentalny i humorystyczny. Stylizacja poetycka narracji subiekta pogłębia wizerunek psychologiczny bohaterów, ukazuje uczucia.
Żeromski problematykę pozytywistyczną umieścił w formie powieści modernistycznej. Konstruuje ona bohatera prowadzącego przez pozornie obiektywną, trzecioosobową narrację. Narrator przyjmuje jednak punkt widzenia bohatera i jego system wartości. Pojawia się monolog wewnętrzny. Obiektywne postrzeganie zastąpione jest emocjonalnym przeżywaniem.
W „Ludziach bezdomnych" istnieje także narracja jawnie subiektywna, pierwszoosobowa - stanowią ją wyznania Joasi w pamiętniku.
Narrację powieści cechuje drobiazgowość opisu, nadmiar szczegółów. Język prozy nabiera często cech poezji poprzez „bogate mówienie". Pisarz posługuje się psychizacją krajobrazu dla wyrażenia rozterki duchowej Judyma.
Człowiek i przyroda w „Chłopach"
Powieść ukazuje życie wiejskiej społeczności w ciągu czterech pór roku. Wieś Lipce i jej mieszkańcy zostali umieszczeni w wymiar mitu, poza czas historyczny i konkretne miejsce.
Władysław Reymont ukazał hierarchię społeczności, stosunki między chłopami a dziedzicem - spór o serwituty, realistyczne opisy czynności na roli i w gospodarstwie, zabaw i obrzędów. Dokonuje apoteozy ludzkiego trudu i przywiązania do ziemi. Życie gromady wpisane jest w tradycję oraz czas biologiczny i sakralny. Zmiany pór roku decydują o dniach pracy i rozrywki chłopów. Cykliczne następowanie po sobie siania zboża, pielęgnacji, zbioru, młócki i kopania ziemniaków urasta do rangi „zegara życia". Rytm ten ma charakter pierwotny, nie należy do świata kultury. Czas obrzędowy wyznacza święta kościelne - adwent, Wielki Tydzień i odpusty, które łączą religię z życiem towarzyskim. Dla chłopów możliwością rozrywki jest taniec. Stanowi on kontynuację tradycji ludowej, weselnej i próbę zaspokojenia potrzeb estetycznych. Symbolizuje także witalność. Według Reymonta, zgodnie z naturalizmem, człowiek jest częścią natury, cechuje go walka o byt jako motyw życia. Następuje mitologizacja (nadanie większej rangi, uniwersalizacja) egzystencji ludzkiej, która poddana jest cyklicznym zmianom - jesienią istnieje konieczność umierania, aby na wiosnę dać miejsce dla nowego istnienia. Mitologizacji ulegają także postaci Jagny i Boryny. Jagna, żona Boryny, kochanka jego syna Antka w płaszczyźnie realistycznej jest kochliwą, niezdolną do hamowania popędów seksualnych dziewczyną. Jest odmienna od członków gromady - narusza ich normy moralne i zostaje ofiarą samosądu. Witalna siła Jagny, odzwierciedlająca rozrodczy pęd przyrody, pozwala określić ją jako mit ziemi, Matki-Natury, Kobiety-Ewy. Boryna jest oschłym, despotycznym, bogatym chłopem. Przed śmiercią wychodzi na pole, nabiera ziemi i zaczyna siać. Urasta do symbolu „Piasta na świętych niwach". Stanowi mit Siewcy uświęconego rolniczym obrzędem i biorącego symboliczny ślub z Ziemią-Naturą. Śmierć Boryny nie zmienia dotychczasowego rytmu życia wsi.
Znaczenie pojęć
Dekadentyzm - termin Teofila Gautiera - schyłkowość, uważano, iż kultura, cywilizacja i ludzka moralność dążą do upadku w świecie myśli kategoriami zysku i opłacalności. Postawa była mieszaniną pesymizmu, zwątpienia w celowość istnienia i negacji nauki, postępu. Dekadent manifestował zanik chęci życia, biernie zdawał się na los. Stawiał sztukę nad naturalnością, wyrafinowanie na prostotą, chorobę nad zdrowiem. „Choroba końca wieku" objawiała się ucieczką w „sztuczny raj" przez środki odurzające i perwersyjną erotykę. Przykładem dekadenta był Stanisław Przybyszewski - pisał - „Norma to głupota, degeneracja - to geniusz!".
Modernizm - dążenia do odrębności, nowatorstwa, krytyczny stosunek do tradycji. Podstawę dały filozofie: Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego. Pierwszy z nich w dziele „Świat jako wola i wyobrażenie" uważał, że życiu człowieka towarzyszy cierpienie. Popęd życiowy zmusza go do zaspokajania pragnień i ambicji. Aktywność ta przysparza mu klęsk, upokorzeń, niezadowolenia z rzeczywistości, z siebie i lęku przed śmiercią. Człowiek szuka ucieczki przed życiem, które jest pasmem męki. Ukojenie „bólu istnienia" sprowadza się do wyzbycia pożądań; wyzwolenia od świata. Schopenhauer uważał, iż stanem realizującym tę postawę jest nirwana - niebyt. Drugą możliwością była kontemplacja i przeżywanie piękna natury i sztuki. Twórca stał się kapłanem sztuki.
Fryderyk Nietzsche głosił relatywizm poznawczy. Za prawdę uznawał, to co służy życiu. Człowiek z subiektywnych doznań tworzy imaginację świata. Relatywna jest również etyka, która stanowi pochodną ludzkiej natury. W utworze „Tako rzecze Zaratustra" zakwestionował wartości filozofii chrześcijańskiej i demokracji - altruizm, wolność, równość, litość - uważał je za „etykę niewolników", w nich upatrywał upadek kultury. Domagał się uwolnienia jednostek o wyjątkowej sile wewnętrznej i biologicznej od ograniczeń moralnych. Nadludzie powinni mieć prawo działania „poza dobrem i złem". Nietsche głosił dwie postawy życiowe: apollińską i dionizyjską. Pierwsza zakładała przeciwstawienie się harmonii, jasności i dążenie do doskonałości zgodnej z normą kulturową. Druga - wewnętrzny konflikt, niepokój, poszukiwanie bujności życia pozbawionego norm.
Henryk Bergson krytykował intelekt, uznawał intuicję za sposób poznawania świata. Zaletami intuicji są: dynamika, zmienność i wyłamywanie się ze schematów. Uważał również że motorem rozwoju człowieka jest wewnętrzna siła - elan vital.
Neoromantyzm - podkreślał związek epoki z tradycją filozoficzną i literacką romantyzmu. Dwie orientacje Młodej Polski - „uspołeczniona" i „wyzwolona" odwoływały się odpowiednio do romantyzmu narodowego i uniwersalistycznego. Pierwsza kontynuowała tradycję polskiej irredenty („Rozdzióbią nas kruki, wrony..."), druga kładła nacisk na problemy moralne, estetyczne.
Fin de siecle - określa koniec wieku związany z poglądem o upadku kultury europejskiej.
Symbolizm - nazwa pojawiła się w tytule manifestu francuskich poetów, na łamach pisma „Le Figaro". Symbolizm cechowało przekonanie, że świat materialny jest jedynie zasłoną skrywającą niepoznawalny zmysłami byt idealny, wieczny, mistyczny. Głównym zadaniem poezji było przeniknięcie owego bytu. Literatura, starając się wyrazić „stan duszy", musi sugerować treść przez zmysłowy równoważnik, emocjonalną sugestię - symbol. W odróżnieniu od alegorii, może on być różnie interpretowany. Zamierzona wieloznaczność i brak wyrazistości powodują, że sens dzieła pozostaje częściowo ukryty. Symboliczne obrazy odnaleźć można w twórczości Tetmajera, Kasprowicza, Staffa, Wyspiańskiego.
Impresjonizm - (wrażenie) pojawił się w wystąpieniach Piotra Chmielowskiego, Lucjana Rydla i Artura Langego. Oznacza wrażenie; indywidualny, przelotny stan uczuć. Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było jego utrwalenie. Świat przedstawiony jest subiektywny, emocjonalnie nasycony, zmysłowy. Istniała niechęć do ideowego określania się wobec świata, bierność intelektualna i nieokreśloność doznań. Styl utworów cechuje przewaga rzeczowników konkretnych nad pojęciami, przymiotników nad rzeczownikami oraz dążenie do instrumentalizacji. W poezji istniała predylekcja do zapisywania przeżyć i uczuć przez grę skojarzeń, paraleizm stanu duszy i krajobrazu. W prozie polegało to na stosowaniu luźnej, fragmentarycznej kompozycji i podkreślaniu roli podświadomości w działaniu bohatera.
Powyższe terminy są tożsame z nazwą Młoda Polska.
Ekspresjonizm - (wyrażenie) został skodyfikowany dopiero w latach I wojny światowej w programach twórców niemieckich. W Polsce nazwa ukazała się w piśmie „Zdrój". Emocje twórcy miały być dramatycznie i wyraziście uzewnętrzniane. W odróżnieniu od impresjonizmu, który preferował lirykę subtelnego nastroju, ekspresjonizm określał poetykę „krzyku duszy". Styl akcentuje opozycje w obrazie rzeczywistości (patostrywialność, wolność-determinizm, aktualność-uniwersalizm). Cechuje go hiperbolizacja, deformacja leksykalna i składniowa, fantastyka oparta na motywach sennych. Przedstawicielami byli Stanisław Przybyszewski i Jan Kasprowicz.