Ideał człowieka i obywatela oświecenia w wybranych utworach epoki.
W przeciwieństwie do epoki renesansu ("Żywot człowieka poćciwego", "Dworzanin polski") w epoce oświecenia brak jest utworów, które bezpośrednio wskazywałyby ideał człowieka i obywatela. Cechy wzorowego Polaka oswieceniowi twórcy wskazywali głównie poprzez krytykę wad i przywar oraz utwory dydaktyczne, z których samemu należało wysnuć odpowiednie wnioski.
Cechy jakimi powinien się charakteryzować idealny człowiek i obywatel epoki oświecenia zawarli w swych dziełach: a. Stanisław Staszic "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", "Przestrogi dla Polski" - obywatel:
- powinien otrzymać staranne wykształcenie - "takie będą Rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie",
- musi myśleć postępowo i rozumieć potrzebę zmiany niektórych praw. Powinien postulować: zniesienie liberum veto, zastąpienie tronem dziedzicznym obieralność królów, otoczenie opieką rolników, zrównanie obywateli wobec prawa, "tępienie" narodowych wad, które doprowadziły do upadku kraju,
b. Ignacy Krasicki chce nauczyć myślenia obywatelskiego oraz krytycyzmu wobec siebie. W swoich utworach piętnuje on wady ogólnoludzkie i typowo polskie. Jednocześnie oczekuje on odbiorcy myślącego, który będzie potrafił odczytać zawarte w jego dziełach nauki. Jego ideał:
- nie powinien nadużywać alkoholu, unikać kłótni, czczego gadulstwa i bezmyślności - satyra "Pijaństwo",
- nie charakteryzować się zarozumialstwem i pychą - satyra "Do króla", bajka "Szczur i kot",
- nie charakteryzować się zawiścią, zaślepieniem, nieuctwem, ograniczeniem umysłowym i za wysokim mniemaniem o własnej osobie - satyra "Do króla",
- powinien wykazywać krytyczny stosunek do mody i obyczajów - satyra "Żona modna",
- nie powinien popadać w dewocję - bajka "Dewotka",
- nie powinien pozostawać biernym wobec najeźdźcy - bajka "Ptaszki w klatce",
- powinien być tolerancyjnym - bajka "Filozof",
- powinien charakteryzować się poczuciem własnej godności - bajka "Kotka i chart",
- powinien być ostrożny i potrafić umiejętnie korzystać z doświadczeń innych ludzi - bajka "Kulawy i ślepy",
- duchowni nie powinni charakteryzować się: rozpustą, zawziętością, hardością, lenistwem, sybarytyzmem, pijaństwem, żądzą władzy nad środowiskiem, awanturnictwem, brakiem prawdziwej pobożności, ciemnotą umysłową i nieuctwem - poemat heroikomiczny "Monachomachia",
- powinien starać wprowadzić reformę rolną (uwłaszczenie), otoczyć opieką chłopów, objąć ich edukacją i poprawić warunki socjalne - (utopijne wizje) - pierwsza polska powieść "Mikołaja Doświadczynskiego przypadki",
c. Julian Ursyn Niemcewicz - "Powrót posła" - wzorem człowieka i obywatela jest Walery - poseł na sejm, jest on patriotą i należy do obozu reformatorów, z miłości rezygnuje z posagu Teresy, gospodarowanie zaczyna od uwłaszczenia chłopów.