Paulina Brzozowska
Marta Bzdak
Temat: Rola gier i zabaw dydaktycznych w edukacji środowiskowej.
Jednym z zadań nauczyciela w procesie nauczania jest zorganizowanie przyjaznego dla ucznia środowiska uczenia się, a w nim najkorzystniejszych sytuacji dydaktycznych na miarę posiadanego zasobu wiedzy pedagogicznej. Tworząc środowisko dydaktyczne nauczyciel powinien pamiętać, że najskuteczniejszą metodą uczenia się jest uczenie się w działaniu inaczej zwane uczeniem się przez doświadczanie, bądź aktywne uczestnictwo. Takich doświadczeń dostarcza stosowanie przez nauczyciela aktywizujących metod nauczania, od prostych zabiegów uatrakcyjniających lekcje, po duże między przedmiotowe przedsięwzięcia podejmowane w ramach metody projektów.
Zabawa kojarzy się automatycznie z dzieciństwem . Jest to najbardziej typowa forma aktywności dzieci .Definicja zabawy wg J. Huizinga brzmi tak :
Zabawa jest dobrowolną czynnością lub zajęciem dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni , według dobrowolnie przyjętych , lecz bezwarunkowo obowiązujących reguł ; jest celem sama w sobie , towarzyszy jej za to uczucie napięcia i radości itp.
Zabawa jest formą działalności podejmowanej dobrowolnie wynikającej z bezpośrednich potrzeb i zainteresowań dziecka. Zabawa ponadto jest u dzieci ważnym czynnikiem rozwoju psychicznego, pierwszą formą uczenia i poznawania rzeczywistości. Mianem zabaw można, więc określić czynność dziecka, sprawiającą mu przyjemność i zadowolenie z samego faktu jej wykonania, a równocześnie przynoszącą dziecku określone efekty poznawcze.
Przez grę rozumiemy najogólniej czynność o charakterze zabawowym, posiadającą ustalone reguły, a wynik tej czynności przewiduje obowiązek świadczenia na rzecz wygrywającego.
Każda gra jest w zasadzie zabawą, ale nie każda zabawa jest grą. Zabawa jest grą wtedy, gdy spełnia trzy następujące warunki: sprawia osobie działającej przyjemność i zadowolenie, posiada określone reguły, przewiduje obowiązek określonych świadczeń na rzecz wygrywającego. Zatem fakt tzw. „świadczenia na rzecz innej osoby” jest elementem odróżniającym pojęcie gry od zabawy. Zarówno jednak zabawy jak i gry oddziałują stymulująco na różne strony osobowości dzieci, a więc mają charakter ogólnorozwojowy.
W uczeniu się przy pomocy zabaw wyzwalane są takie czynniki motywacyjne, jak pozytywne nastawienie na zapamiętywanie, zainteresowania, pragnienia i emocje o różnym zabarwieniu uczuciowym i stopniu nasilenia. W zabawach mamy więc do czynienia z aktywnością percepcyjna (poznawanie bezpośrednie za pomocą zmysłów), jak i aktywnością asymilacyjna (przyswajanie, zwłaszcza pamięciowe), a także aktywnością eksploracyjna , tj. odkrywaniem nowych elementów wiedzy (czynności odkrywcze i twórcze). W uczeniu się przez zabawy występują wiec wszystkie podstawowe elementy kształcenia wielostronnego tj uczenie się przez poznawanie, przeżywanie, i działanie. Przy pomocy zabaw możemy kształtować trudno dostępne w okresie wczesnoszkolnym elementy rzeczywistości, jak : właściwości i stosunki przestrzenne, czasowe i wielkościowe oraz zjawiska społeczne. Rozwijanie u dzieci zdolności odbioru informacji , umiejętności ich poszukiwania, oceniania i zastosowania powinno odbywać się różnymi sposobami pracy, a wiec również za pomocą zabaw.
Gra dydaktyczna to rodzaj metod nauczania należących do grupy metod problemowych (sposób nauczania i uczenia się , którego osnowę stanowi rozwiązywanie przez uczniów zagadnień praktycznych i teoretycznych .. (W.Okoń , 1981) i organizujących treści kształcenia w modele rzeczywistych zjawisk , sytuacji lub procesów w celu zbliżenia procesu poznawczego uczniów do poznania bezpośredniego dzięki dostarczeniu okazji do manipulowania modelem. (K.Kruszewski).
Kolejną definicją gry, czyli odmiany zabawy może być działalność wykonywana dla przyjemności, którą sama sprawia; prócz praca której celem jest zmiana otaczającej rzeczywistości i uczenia się , mającego na celu zmianę podmiotu - trzeci podstawowy rodzaj działalności ludzkiej. Zabawa jest główną formą aktywności dzieci. Młodzież i dorośli zajmują się nią w czasie wolnym od nauki i pracy.
Zabawa w okresie wczesnoszkolnym nie jest główną forma aktywności dziecka, tak jak miało to miejsce w wieku przedszkolnym. Począwszy od okresu wczesnoszkolnego głównym rodzajem aktywności dziecka staje się zorganizowana czynność uczenia się i działania z elementami pracy. Zabawa jako forma aktywności ludzkiej nigdy jednak nie zanika zupełnie, lecz utrzymuje się w wieku szkolnym, a następnie dorosłym obok nauki i pracy. Zmienia się jednak stopień aktywności zabawowej oraz treści i właściwości zabawy. Występują różnice miedzy zabawami okresu przedszkolnego i szkolnego. Podstawowa zmiana polega na przejściu od zabaw z rozwiniętą sytuacja zabawowa i ukrytymi w niej prawidłami do zabaw z jawnymi coraz mniej zaznaczającymi się z sytuacjami zabawowymi oraz do zabaw ze stopniowym usuwaniem akcesoriów.
Charakterystyczna cecha zabaw dydaktycznych dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest zatem element współpracy zespołowej. W działalności zespołowej w omawianym okresie charakterystyczne są następujące grupy zabaw:
Zespołowe zabawy i gry ruchowe z prawidłami i elementami rywalizacji,
Zabawy konstrukcyjne, w których dominują czynności motoryczne,
Zespołowe zabawy tematyczne, tj. zabawy w role dramatyzacje, inscenizacje, konkursy, quizy, zgaduj zgadule itp.
Zespołowe gry i zabawy dydaktyczne opracowane specjalnie w celach poznawczych, tj. rozwiązywania założonych w nich zadań i czynności poznawczych. Do zabaw tych zalicza się również różnego rodzaju loteryjki, układanki rebusy krzyżówki zagadki i gry stolikowe typu domino, warcaby, karty logiczne itp.
Spośród wymienionych czterech grup zabaw typowych dla okresu wczesnoszkolnego przedmiotem naszego zainteresowania są zabawy i gry tematyczne oraz dydaktyczne zwane inaczej poznawczymi. Zabawy te spełniają ważne funkcje poznawcze , wychowawcze i kształcące. Ukierunkowane na cele poznawcze zabawy i gry tematyczne oraz dydaktyczne służą gromadzeniu materiału poznawczego oraz utrwalaniu i operowaniu zdobytymi informacjami. W zabawach poznawczych uczniowie wykonują zadnia, do których realizacji potrzebna jest określona wiedza o rzeczach i zjawiskach i prawidłowościach otaczającej rzeczywistości. Zabawy poznawcze pełnią role wspomagająca z zakresie uświadamiania istoty poznawczej rzeczy, zjawisk i prawidłowości oraz sensu dokonujących się przemian.
Zabawy dydaktyczne i tematyczne pełnia również określone funkcje kształcące. Polegają one głównie na doskonaleniu i rozwijaniu procesów i zdolności orientacyjno-poznawczych uczniów zwłaszcza ich mowy i myślenia. W uczeniu się przy pomocy zabaw poznawczych rozwijają się procesy percepcyjno-motoryczne, spostrzegawczość, wyobraźnia, uwaga, pamięć i procesy umysłowe takie jak: analiza i synteza, porównywanie, klasyfikowanie, abstrahowanie, rozumowanie, uogólnianie. Główna rola zabaw tematycznych i dydaktycznych tkwi jednak w ich funkcjach poznawczych i polega na wzbudzaniu i wzmaganiu wewnętrznej chęci do wykonywania zadań szkolnych i odpowiadających im czynności uczenia się i, np.: czynności obserwacyjnych , analityczno-syntetycznych, porównywania według określonych grup znaczeniowych itp. Podczas uruchamiania określonych procesów i czynności poznawczych następuje u dzieci wzmożenie napięcia umysłowego. Napięcie to powoduje u dzieci szybkie znużenie i zmęczenie. Zabawa czyni zawarte w niej zadania bardziej interesujące i tym samym zapobiega znużeniu, a poza tym dodatnio motywuje do pokonywania trudności. Dzięki zespołowemu charakterowi zabawy służą tez kształtowaniu poczucia odpowiedzialności za wykonanie zadania, sprzyjają rozwijaniu takich cech charakteru jak: wola wytrwałość w osiąganiu celu umiejętność pracy, współpracy i współdziałania w zespole i dla zespołu. Wzajemne interakcje miedzy członkami grupy biorących udział w zabawie powodują wzrost aktywności indywidualnej i zespołowej. Aktywność ta w tematycznej i dydaktycznej zabawie zespołowej skierowana jest na poszukiwanie i tworzenie oraz zastosowanie opanowanych informacji. Element współpracy i współdziałania w zespole wyraża się w odpowiednim zaangażowaniu u poszczególnych dzieci ich zasobu wiadomości, uwagi i pamięci, zdolności orientacyjno- poznawczych, wynalazczości i fantazji twórczej.
Wychowanie i nauczanie za pomocą zabaw powinno być zatem wychowaniem do nauki i pracy. Droga od zabawy do nauki i pracy prowadzi do konieczności, która zabawa czyni czymś pożądanym, do konieczności w pełni uświadomionej.
Bezpośrednie jak i pośrednie poznanie rzeczywistości społeczno myśli przyrodniczej można łączyć z zabawami dydaktycznymi i tematycznymi. Głównym celem tego rodzaju zabaw oraz organizowanych w ich ramach zadań i czynności poznawczych jest utrwalanie pojęć i związanych z nimi nazw przyrodniczych, geograficznych i historycznych oraz społecznych dotyczących życia i pracy ludzi. Realizacji tego celu służą zabawy dydaktyczne w postaci konkursów, loteryjek, rozsypanek , krzyżówek, quizów, łamigłówek, zagadek itp. W uczeniu się za pomocą różnego rodzaju zabaw dydaktycznych istnieją warunki, w których następuje ożywienie procesu zdobywania wiedzy i umiejętności, wyzwala się radość i ciekawość poznawcza uczniów. Zespołowy charakter zabaw dydaktycznych stanowi ważną formę uspołecznienia, uczy właściwego zachowania w sytuacjach wymagających kontaktów społecznych. Przestrzeganie reguł zabawy przygotowuje między innymi do umiejętności prawidłowego postępowania zgodnie z zasadą współżycia i współdziałania w grupie.
Zabawy i gry dydaktyczne, i tematyczne które ułatwiają poznawanie różnych elementów środowiska społecznego i przyrodniczego opracowane zostały w dwóch podstawowych grupach. Są to:
zabawy dla zdobywania orientacji poznawczej w najbliższym środowisku życia i pracy ludzi
zabawy ułatwiające zapoznanie ze światem przyrody żywej i nieożywionej
Zabawy dla zdobywania orientacji poznawczej w najbliższym środowisku życia i pracy ludzi
Zabawy te służą kształtowaniu orientacji w najbliższym otoczeniu dziecka, tj. orientacji w życiu własnej rodziny, klasy i szkoły, w drodze do szkoły i w najbliższej okolicy. Orientację tę dzieci zdobywają przez spostrzeganie , wyobrażanie i uogólnianie rzeczy, faktów i zjawisk związanych z życiem rodzinnej miejscowości oraz z jej geograficznymi uwarunkowaniami i materialnymi elementami historii danej miejscowości, z praca ludzką, z warunkami zdrowia, higieny i bezpieczeństwa. Zdobywaniu prawidłowej orientacji poznawczej dotyczącej środowiska, warunków życia i pracy ludzi służą m.in. zabawy polegające na spostrzeganiu, rozpoznawaniu i nazywaniu przedmiotów i czynności, zawodów , rzeczy, urządzeń, zjawisk, miast, rzek, gór, państw itp.
Przykład: Projektujemy narzędzia lub urządzenia
Organizujemy konkurs na projektowanie narzędzi domowego użytku ,np. obieracz do pomarańcz, ziemniaków, do rozdrabniania warzyw itp. W grupowym konkursie na najlepszy projekt liczy się funkcja użytecznościowa jako główne kryterium oceny projektu. Szanse na wygranie ma grupa, która przedstawi w formie opisu słownego pomysł narzędzia pożytecznego i równocześnie funkcjonalnego.
Są tez zabawy dające okazję do poznawania miejsca zamieszkania, jego otocznia geograficznego oraz osobliwości i elementów kultury materialnej.
Przykład: Odpowiedzi szukaj na mapie
Z rozległych hal bieszczadzkich
Niesie Wiśle wody obficie
Duża rzeka, dużo w niej wody,
Lecz w nazwie niewiele liter ( San)
Jaki kanał zielona równinę
Wstęgą wody spokojnej przeciął
I połączył Wisłę szeroką
Spieszącą ku Odrze Notecią? (Kanał Bydgoski)
Miseczka dla świnki.
Żłobi je wartko płynąca rzeka. (koryto)
Do morza ucieka
I potok i ... (rzeka)
Każdy to łatwo odgadnie,
Choć z daleka od gór mieszka,
Jak zwie się pasmo górskie,
Gdzie szczytem króluje Śnieżka ( Sudety)
Zabawy zaznajamiające z przestrzeganiem higieny osobistej i otoczenia oraz z zasadami racjonalnego i społecznego zachowania się, m.in. zachowania bezpieczeństwa drogowego.
Przykład: Za kierownicy
Jest to gra planszowa z kostką do rzutu. Dzieci grają parami.
Niebezpieczny zakręt w prawo-zwalniać szybko przez dwie kolejki traci się po jednym punkcie
Masz dwie drogi do wyboru. Jeśli w prawo, to stań za stopem, jeśli w lewo, to stań przed stopem.
stop przed skrzyżowaniem. Prawidłowe zatrzymanie- przesuwa się o 3 pola.
punkt opatrunkowy. Udziela się pomocy i otrzymuje się dodatkowo 1 punkt.
nie wolno zatrzymywać się, zyskuje się 3 punkty.
ograniczenie prędkości- cofa się o 2 pola.
przejście przez jezdnie. Zachowuje się ostrożność- przesuwa się o 2 pola.
Uwaga- dzieci, zwalnia się i traci się 1 punkt.
Stop- czerwone światło traci się 1 kolejkę rzutów.
Parking- trzeba odpocząć, opuszcza się 1 kolejkę.
Przejazd kolejowy, traci się 1 kolejkę w rzucie.
Śliska jezdnia, posuwa się do mety po 1 polu.
Zabawy poznawcze dotyczące orientacji w otoczeniu społecznym służą również kształtowaniu odpowiednich postaw do nauki i pracy, do innych ludzi i do samego siebie.
Zabawy ułatwiające zapoznanie ze światem przyrody żywej i nieożywionej
Zabawy przyrodnicze maja na celu poznawanie różnych elementów przyrody żywej i nieożywionej, wdrażanie docelowego i samodzielnego obserwowania życia roślin i zwierząt oraz przebiegu zjawisk przyrodniczych. Za pomocą zabaw organizujemy wielo zmysłowe poznawanie świata przyrody, jego różnorodności i powiązanie z człowiekiem. Zabawy przyrodnicze sprzyjają utrwalaniu nazw poznawanych roślin i zwierząt, spostrzeganie ich cech oraz właściwości różnych zjawisk i procesów związanych z funkcjonowaniem tych organizmów w ramach określonych ekosystemów. Czynności obserwacyjne dotyczące organizmów i zjawisk przyrodniczych sprzężone z procesami ich wyjaśniania i uogólniania oraz rozumienia zależności przyczynowo- skutkowych występujących w otoczeniu przyrodniczym .Odpowiednia treść i forma zastosowanych zabaw umożliwia organizowanie czynności poznawczych o dużym ładunku wiedzo twórczym i postawo twórczym.
zabawy na rozpoznawanie i nazywanie różnych roślin oraz utrwalania wiadomości o tych roślinach
przykład: Jakie to grzyby
Zabawa polega na znalezieniu nazw grzybów ukrytych w następujących zadaniach:
Dzieci mogą skaleczyć się nożem
Jurek złapie Czarka, który ucieka.
Który dzban najbardziej Ci się podoba?
zabawę dla poznawania i utrwalania nazw różnych zwierząt oraz wiadomości o nich
przykład: Szukamy nazw zwierząt
Oto kilka przykładów zgadywanek, łamigłówek, loteryjek, krzyżówek i rebusów 3 z nazwami różnych zwierząt. Znajdź ukryte nazwy ptaków:
Kosa, gilotyna, pawilon, gęśle.
Jaki to długi lep na muchy
Ta mała będzie pierwsza na mecie
Lipa wiele ma kwiatów
Znajdź nazwy ssaków ukryte w następujących wyrazach:
Skończyłem zdanie (koń)
Trzeba rano wstać (baran)
Idziemy pieszo (pies)
Stach podnosi ołówek (osioł)
Zabawy o zjawiskach przyrodniczych i geograficznych
Przykład: Jak nazywamy te zjawiska
Z nieba na ziemię pada, rośnie pierzynka biała.
W mieście kłopot nie lada,
A na wsi radość nie mała
Nie ma ust a dmucha
Nie ma skrzydeł a leci
Czasem mrozi, czasem chucha
Co to ,czy odgadną dzieci?