Radomsko, jest 50 tysięcznym miastem położonym nad rzeką Rado-mką, w łagodnej dolinie zwróconej na południe Warty.

Dzieje Radomska sięgają czasów odległych. Jeszcze w latach trzy-dziestych naszego stulecia znajdowano ślady pierścieniowatego gro- dziska, pochodzącego przypuszczalnie z IX wieku. Początki miasta odnieść można do wieku XI. Zasadniczymi czynnikami miastotwórczymi, obok wspomnianego już grodu, były przechodzące tędy drogi handlowe: wiodące ze Śląska na Ruś oraz szlak solny z Bochni do Wielkopol- ski i na Mazowsze.

Radomsko było głównym i centralnym punktem okolicy, o czym świadczą zjazdy szlachty wielkopolskiej. Od końca drugiej połowy XIV wieku tutaj odbywały się sądy ziem­skie. Nie bez wpływu na kształtowanie się miasta pozostawał ośrodek kultu religijnego - Kościół św. Lamberta.

Parafia radomszczańska, rozległa i dobrze uposażona, znajdowała się w południowo-wschodniej części archidiecezji gnieźnieńskiej. Stąd też szły pewne wpływy, a kanonicy kapituły gnieźnieńskiej byli nieraz proboszczami w Radomsku. Być może, że niektóre zaby- tki XVI i XVII-wieczne znajdujące się do dzisiaj w kościele pw. św. Lamberta pochodzą z ośrodka gnieźnieńskiego .

Dokładna data powstania kościoła parafialnego w Radomsku nie jest znana, najprawdopodobniej jego początki przypadają na co najmniej połowę XIII wieku kiedy to wszystkie już ważniejsze miejscowości (do których Radomsko można śmiało było zaliczyć) posiadały kościół. Rok 1243 jako pierwszy zapis źródłowy osady zdaje się świadczyć o jej zaawansowanej już egzystencji, stąd nie dziwi patronat tj. wezwa­nie tutejszego kościoła, mianowicie św. Lamberta. Kult ten cechuje wczesny okres średniowiecza w Polsce, zatem kościół para- fialny w Radomsku posiada starą metrykę historyczną.

Kościół parafialny pod wezwaniem św. Lamberta (zwany też niemiecką farą) został wzniesiony w centrum miasta, na skraju rynku, na wy- niosłości naturalnej, z ołtarzem zwróconym ku wschodowi. Jest je- dną z ładniejszych budowli miasta. Swym majestatycznym wyglądem, z trzema wieżami, odróżnia się od innych kościołów. Swój obecny kształt zawdzięcza kościół śmiałej decyzji rozebrania starego i wy- budowania nowego kościoła, podjętej w latach 1869-1876 przez ów- czesnego proboszcza księdza Wincentego Gajewskiego.

Prawdopodobnie pierwsza świątynia zbudowana była z drewna, a to z powodu braku w okolicy w owym czasie odpowiednich materiałów do budowy murów.

Pierwsza udokumentowana wiadomość o istnieniu kościoła parafial-nego w Radomsku pochodzi dopiero z roku 1398, w którym w księgach ziemskich piotrkowskich wymieniony jest Mikołaj, pleban z Radom- ska, a zatem przełożony kościoła parafialnego. Także pierwszą ud-okumentowaną wzmiankę, że kościół ten był murowany, znaleźć można w Księdze Beneficjów Archidiecezji Gnieźnieńskiej z 1521 roku.

Pierwotny budynek zniszczył pożar miasta jaki miał miejsce w roku 1379, a na jego miejsce wybudowano kościół murowany. Nastąpiło to prawdopodobnie jeszcze w wieku XIV, o czym świadczy pierwszy za- pis z 1411 r., o wstawieniu ołtarzy, stanowiący najlepszy dowód przyznanej mu trwałości i znaczenia, jakie zapewniają wzniesione mury. Jednak ostateczną formę architektoniczną otrzymał kościół parafialny w Radomsku dopiero w pierwszej połowie XVI wieku. Zda- niem ks. Korytkowskiego, wymurowanie nowego pięknego kościoła w Radomsku (wraz z kilkoma innymi gmachami) było dziełem królowej Bony, około 1520 roku, co potwierdza Jan Łaski w Księdze Benefi- cjów Archidiecezji Gnieźnieńskiej.

Istnieje jednak kilka przesłanek, które pozwalają na przesunięcie tej daty na przynajmniej połowę XV wieku. Świadczy o tym fakt po- wstania w tym czasie pierwszych kaplic w kościele - św. Anny i Gomolińskich. Druga kaplica została tak nazwaną, gdyż tutaj na początku XVII w. złożyli swe prochy Gomolińscy, z pewnością zaś istniała ona już w XV wieku. Potwierdza to dokument wystawiony w 1477 r. przez Kazimierza Jagiellończyka, doty­czący uposażenia ołtarza 11 tys. Dziewic, który znajdował się właśnie w tej kapli- cy. Na I poł. XV w. wskazuje również fakt, że w 1434 r. arcybis- kup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec powiększył uposażenie ołta- rza św. Woj­ciecha i połączył z nim część św. Wawrzyńca. Odtąd ołtarz nosił wezwanie św. Wojciecha i św. Wawrzyńca.

J. Łaski w „Liber beneficiorum” wymienił sześć ołtarzy: ołtarz św. Wojciecha, Najświętszej Panny, 11 tys. Dziewic, św. Krzysztofa, Bożego Ciała i ołtarz św. Mikołaja Biskupa. Trudno jest stwierdzić, czy wszyst­kie w/w ołtarze istniały w XV stuleciu; z pewnością był ołtarz 11 tys. Dziewic i św. Wojciecha.

Prezbiterium kościoła miało kształt prostokątny. Jego długość wy-nosiła około 15 m, szerokość ok. 8,5 m, wysokość ok. 11 m. Z nawą główną łączyło się gotycką arkadą. Nawa była kształtu niemal kwa- dratowe­go, jej długość wynosiła ok. 15 m, szerokość ok. 13 m., wysokość ok. 12 m. Pomiarów tych dokonano podczas rozbiórki koś- cioła w II poł. XIX wieku. Do ołtarza głównego prowadziły trzy stopnie. Po prawej stronie nawy, tuż przy prezbiterium, znajdow- ały się kaplice.

Na podstawie wspomnianego wypisu z Księgi Beneficjów Archidiecezji Gnieźnieńskiej dowiadujemy się, że w początkach XVI w. w skład parafii oprócz miasta Radomska z przedmieściami wchodziły wsie Swierznica, Stobiecko Miejskie (Stobiecki civile), Stobiecko Marciszewo, Wierzbica, Zdania, Golanki, Bogwiedzowy, Młódzowy, Bartodzieje, Okradziszów, Płoszów, Piszczyce, Kietlin, Orzechów, Orzechowiec, Strzałków, Zakrzów, Szczepocice, Radziech- owice, Strzałkowiec i Ładzice.

Wiek XVI, należą do najlepszych dla kościoła parafialnego. Za panowania króla Zygmunt I i królowej Bony, kościół św. Lamberta odczuł szczególnie dowody monarszej troskliwości.

Kościołem, nad którym prawo patronatu przysługiwało królowi (de jure patronatus Regiae Majestatis), zarządzał podówczas proboszcz Jan Naropiński, którego mianował na tę funkcje król Zygmunt I. Pomagali mu w pracy dwaj wikariusze. Na uposażenia i dochód koś- cioła i proboszcza składały się: plac z ogrodem w którym rosły winogrona, trzy jatki mięsne, z których jedna opłacała 1 grzywnę, jedna 3 wiardunki, a pozostała nie dawała dochodu. Do uposażenia należała również położona w granicach miasta sadzawka usytuowana nad rzeka, Radomka, a nad sadzawką młyn, z którego młynarz płacił rocznie 6 grzywien, a ponadto mełł zboże proboszczowi i zgodnie ze zwyczajem pobierał miarę zboża od proboszcza, ale za jego zgodą.

Do uposażenia kościoła parafialnego należała również wieś Młodz-owy, z której pobierano dziesięcinę snopową (decima manipulari) dla kościoła i proboszcza. Było tu 7 chłopów, mających niewiele ziemi, każdy z nich płacił rocznie 6 groszy, danine z 1 koguta i 15 jaj oraz pracował jeden dzień w tygodniu w folwarku (praedium) należącym do probo­stwa. Folwark zresztą posiadał także niewielki areał rolny i nieco łąk.

Dodać jeszcze należy, że niektóre ze wsi, podległych parafii radomszczańskiej, wpłacały dziesięciny na rzecz kościoła gnieźni- eńskiego. Dziesięcinę składało w umie kilkanaście wsi, niektóre z nich także daninę w naturze .

Mieszkańcy ze wsi Swierznica, Stobiecko Miejskie, Wierzbica, Zda-nia, Golanki, i Bogwiedzowy, tak z pól dworskich, jak i kmiecych składali na rzecz kościoła i proboszcza dziesięcinę snopową, którą kmiecie swoimi wozami dowozili do stodoły proboszcza, nie składa- jąc konopii, ale płacąc tytułem kolumbacji 1 grosz z łanu.

Ze wsi Stobiecko Marciszewsko, Kietlin wszyscy posiadający pola dworskie płacili dziesięcinę snopową, którą proboszcz na swój ko- szt zwoził. Kmiecie zaś płacili na rzecz kościoła tytułem kolumb- acji 1 grosz z łanu.

Mieszkańcy Kietlina składali tylko jedną miarkę owsa, dziesięcinę, zaś kmiecie tej wsi płacili kanonii Gnieźnieńskiej (Gnesnensis Canonicatu).

Kościół był oszacowany na 4 grzywny srebra i jako opłatę denar św. Piotra na 12 skotów.

Na podstawie przedstawionego tutaj w skrócie opisu uposażenia i dochodów płynących na rzecz kościoła parafialnego w Radomsku, mamy możność poznać swego rodzaju skarbowość koście­lną, stosunk- owo dość złożoną, o wyraźnie: feudalnym charakterze. Bądź co bądź, na uposażenie kościoła parafialnego składały się - ­jak wid- ać - posiadłości: plac, ogród, grunty uprawne, folwark, dziesię- ciny z licznych wsi. Była to tzw. decimn manipularis, tj. dziesi- ęcina snopowa, daniny w naturze.

Przy kościele parafialnym, poza szkołą, istniały różne bractwa, które jak np. bractwo literackie spełniały funkcje ze społecznego punktu widzenia pozytywne. Takie bractwo zawiązało się w 1536 r. Oczywiście bractwo literackie /fraternitas litterarum/ - to zrze- szenie najczęściej bardzo nieliczne wiernych umiejących czytać i pisać, którzy pomagali proboszczowi w prowadzeniu metryk, kanc- elarii kościelnej, niekiedy służyli pomocą wiernym niepiśmiennym. Jeszcze mało znane były w wieku XVI, rozwinęły się w wieku XVII i XVIII, tj. w dobie największego upadku oświaty w ówczesnej Pol- sce, szczególnie w miastach i na wsi.

W miarę rozrostu kościoła parafialnego powiększała się i liczba domków, w których mieszkali altarzyści. Domki te wskutek swego wadliwego ustawienia utrudniały ruch na rynku miejskim. Królowa Bona dla rozładowania ciasnoty podarowała kościołowi obszerny plac (darowizna z roku 1543, był to plac dotąd wójtowski „area advoc- atialis, in Radomskye, prope templum sita”), dla wybudowania tutaj domku dla altarzystów. Miejsce, które altarzyści dotąd zamieszki- wali, nie mogło być zabudowane. Darowiznę zatwierdził król Zygmunt I w dwa lata później.

R. Hube podaje w swej pracy, że w 1601 r. Aleksander i Anna Koniecpolscy zapisali kościołowi wieś Zakrzówek z warunkiem, aby proboszcz płacił pewną sumę na dom schronienia przy kościele św. Ducha i na śpiewanie w kościele parafialnym godzinek i aby 100 zł. rocznie przeznaczał na reperację kościoła. Fakt ten nie jest zgo- dny nawet z dokumentem, który autor podaje w dodatku źródłowym pod datą 1601 r., wyjętym z Akt dawnych b. Grodu Piotrkowskiego.

Ze wspomnianego dokumentu wynika, że darowiznę uczynił sam Koniecpolski (nie ma w nim wzmianki o Annie). Kościołowi podaro- wał dobra ruchome i nieruchome wsi i dziedzictwa Zakrzówek, które otrzymał od Gidzielskich. Czyniąc darowiznę Koniecpolski przezna- czył 60 florenów polskich na prowadzenie śpiewu w kościele, na wikariuszy i altarzystów oraz 50 florenów polskich rocznie na szp- ital w Radomsku (hospitale Radomscense) i prowizorów wybranych przez ogół. Pozostałą sumę, której nie wymienia, przeznaczył na reperację kościoła. Jednocześnie nadmienia, że rewizorowie winni składać sprawozdania roczne ogółowi mieszkańców miasta Radomska. Ponadto co 3 lata winna odbywać się rewizja dóbr wsi Zakrzówek przez wyznaczonych delegatów miasta Radomska. Prawdopodobnie Hube pomylił ten zapis z dotacją uczynioną w 1609 r. przez małżonków Koniecpolskich na Dom szpitalny mieszczący się przy kościele parafialnym.

Z początkiem wieku XVII-go rozpoczął się upadek kościoła parafialnego.

27 września 1624 roku wracający ze Śląska Lisowczycy podłożyli pod stodoły miejskie ogień, który ogarnął całe miasto w tym także i kościół. Wówczas ogień zniszczył większą część murów z organami i dzwonami. W Skutek pożaru 24 listopada zawaliła się część szczy- tu i zniszczyła kaplicę. Nie ma informacji, kto zniszczony koś- ciół odrestaurował. Wizytacja kościoła z 1712 roku dostarcza inf- ormacji o tym, że mury kościoła były dobre, że podłoga w chórze mniejszym, czyli prezbiterium, była kamienna (pavimentum lapide- um), a chórze większym, czyli nawie z cegły palonej (e lateribus coctis), wieżyczka na środku dachu była murowana dzwonnica zaś drewniana, na której zawieszone były trzy dzwony. Drzwi w kościele częściowo żelazne, częściowo drewniane znajdowały się w dobrym stanie. Tylko dach kościelny z dachówki, i okna potrzebowały reparacji.

Z wizyty następnej w r. 1729 odprawionej dowiaduje­my się, że dach kościoła został naprawiony i tylko podłoga i okna wymagają remo- ntu. kościół przedstawiał się w dobrym stanie.

Drugi pożar kościoła miał miejsce 25 sierpnia w 1742 r. pociągnął za sobą jeszcze większe spustoszenie.

W 1747 r. miał miejsce trzeci pożar, który zniszczył jego wnętrze i zewnętrzne ozdoby, chór większy i mniejszy, dziesięć ołtarzy, wielką figurę Chrystusa, roboty snycerskiej, nad tęczą umiesz­cz- oną, dach kościoła, dzwonnicę z trzema dzwonami, sygna­turkę i ze- gar. Ksiądz Jan Mlicki, kanonik a potem proboszcz gnieźnieński zarządzając parafią radomskowską w latach 1747-1765 odrestaurował ją. Ksiądz Korytkowski w wydaniu J. Łaskiego Liber Beneficjorum nadmienia, że po ksiądz Mlickim kościół odrestaurował Ignacy Kozierowski, biskup adraleński. Kościół pomimo wspomnianych prac nad jego odbudową nie odzyskał dawnej swojej świetności, a prze- ciwnie chylił się ku upadkowi, z którego wydźwignął go dopiero ksiądz Wincenty Gajewski.

Stary kościół niezdolny do odpra­wiania w nim służby Bożej, został całkiem rozebrany.

Dzięki gorliwości i wspomnianego księdza oraz utworzonemu komite- towi odbudowy kościoła w latach 1869-1876 wybudowano nową świąty- nię. Nowy kościół wybudowano w stylu neobarokowym według projektu Konstantego Wojciechowskiego.

Całkowity koszt nowego Przybytku Bożego wynosił 44, 578 rubli.

Wnętrze kościoła podzielone jest na trzy nawy: główną i dwie bocz- ne z kaplicami, do których należy dodać prezbiterium i absydę. Ołtarz główny jest okazały, z kolumnami i pilastrami w stylu kor- ynckim i statuą Zbawiciela Świata wykonaną artystycznie przez rzeźbiarza z Warszawy Andrzeja Pruszyńskiego.

We wnętrzu kościoła w pobliżu wejścia z prawej strony umieszczono murowaną tablicę pamiątkową, stanowiący akt erekcyjny. Napis umi- eszczony na tej tablicy w języku łacińskim brzmi: „Post dirutam veterem ecclam an.D. 1869 In eodem Ioco aedificari coepta Anno 1876 cura praepositi loci Vincenti Gajewski sumptu vero parochia- norum ad finem feliciter perducta die 17 septemberis eodem Ano sub titulo S. Lamberti E.M.P. Excellum Vincentium Chościak Popiel EPM Vladislm consecrata. Dies consecratnis Dnica p. Fum S. Francisis Seraf celebratur” .

Napis ten głosił, że po rozebraniu starego kościoła w 1869 na tym miejscu rozpoczęto budowę nowego, którą ukończono w 1876 r., dzięki trosce proboszcza Wincentego Gajewskiego i staraniom para- fian. 17 września tego roku biskup Wincenty Chościak Popiel doko- nał konsekracji kościoła, którego patronem pozostał św. Lambert.

W prawej nawie kościoła umieszczony jest nagrobek z następującym napisem:

„D.M.M. śp. Wincenty Gajewski Kanonik Katedry Włocławskiej Dziekan i proboszcz Radomskowski ur. 15. 04. 1823 r. zm. 4. 01 1896 r. swojem usilnem staraniem postawił miejscowy kościół. Kon- dekanalni kapłani oraz wdzięczni parafianie wznosząc modły za duszę S. P. ks. Wincentego proszą o Zdrowaś M”.

Przy wejściu kościoła z prawej strony widnieje jeszcze jeden nag- robek wykonany z marmuru chęcińskiego, stanowiący XVII wieczny zabytek przeniesiony ze starego kościoła. Nagrobek ten z napisem w języku łacińskim wzniósł Mikołaj Łącki z Nadolii wicestarosta grodu chęcińskiego swojej żonie Aleksandrze z Kotulina, córce Andrzeja Grodzickiej i Elżbiety z Dmenina słynącej z pobożności i szeregu cnót, zmarłej 22 II 1637 r. Ponadto wyróżniają się tab- lice nagrobkowe ufundowane przez rodziców córkom Karolinie Kulskiej, zm. w 1867 r. i Stanisławie Kulskiej zm. w 1890 r., przez męża Justynie Soczołowskiej z Życzyńskich zm. W 1832 r., oraz Feliksowi Fabianiemu zm. W 1904 r. przełożonemu szkoły, wniesiona przez uczniów. U stropu kościoła w pobliżu ambony, na lewej ścianie na- wy głównej widnieje namalowany herb ziemi sieradzkiej. Po przeci- wnej stronie, tj. na prawej ścianie nawy głównej kościoła widnieje napis:

„Pójdźcie do mnie wszyscy, którzy pracujecie i jesteście obciąż- eni, a ja was ochłodzę”.

W świątyni znajdują się zabytkowe obrazy, rzeźby, przedmioty kultu religijnego (kielichy, ornaty), z XVI-XVII wieku. Na uwagę zasłu- gują: dwa cenne obrazy szkoły holenderskiej „Chrystus wśród dzi- eci” z II połowy XVI w. i „Koronowanie cierniem” z 1608 roku, dzieło J. Buchbindera przedstawiające nieokreśloną świętą oraz obraz św. Lamberta pędzla Ignacego Jasińskiego z 1873 r. i rzeźba „Chrystusa Zmartwychwstałego” z początków XVI wieku.

Radomsko, pod red. S. Turskiego, Lublin 1965, s. 3

Tamże, s. 7.

A. Pichit, Powiat radomszczański za panowania Andegawenów i pierwszych Jagielonów, Radomsko 2000, s. 10

Radomsko, op. cit., s. 7.

Por. „Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji częstochowskiej”, Częstochowa 1968, s. 200; Por. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. II, s. 248.

R. Hube, Kościół parafialny stary i nowy w Radomsku, Radomsko 1993, s. 1; S. Sankowski, Z dziejów miasta Radomska (do 1939 r.), Radomsko 1995, s. 119.

Radomsko, op. cit., s. 7.

A. Sztajno, Z dziejów genezy i rozwoju Radomska w okresie od XI/XII do XVI wieku, Łódź 1977, s. 55.

S. Sankowski, op. cit., s. 119.

R. Hube, op. cit., s.2; S. Sankowski, op. cit., s. 120.

Tamże.

Tak przyjmuje m. in. R. Hube, op. cit., przyjmując za pewną wzmiankę Rocznika Miechowskiego. Fakt ten jest wszakże pewny /por. wyż., R. III,/

A. Sztajno, op. cit., s. 56. Królowa Bona, była dożywotnią właścicielką miasta Radomska.

R. Hube, op. cit., s. 7.

R. Hube, op. cit., s. 8.

A. Pichit, op. cit., s. 58.

R. Hube, op. cit., s. 54.

Tamże, s. 55; A. Pichit, op. cit., s. 58.

R. Hube, op. cit., s.31; S. Sankowski, op. cit., s. 120.

R. Hube, op. cit., s. 2-3.

Oczywiście z racji wzmiankowego patronażu, w innym wypadku plebana erygował biskup.

S. Sankowski, op. cit.

S. Sankowski, op. cit., s. 122.

A. Sztajno, op. cit., s. 58; por. „Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji częstochowskiej”, Częstochowa 1968, s. 200.

S. Sankowski, op. cit.

J. Rutkowski, Historia gospodarcza Polski, wyd. III, s. 109.

A. Sztajno, op. cit., s. 56.

R. Hube, op. cit. s. 20; A. Sztajno, op. cit., s. 58.

S. Sankowski, op. cit.

A. Sztajno, op. cit.

Tamże.

R. Hube, op. cit. s. 33.

S. Sankowski, op. cit., s. 123.

R. Hube, op. cit. s. 3.

S. Sankowski, op. cit.

R. Hube, op. cit.

Tamże.

Tamże.

S. Sankowski, op. cit.

R. Hube, op. cit., s.4.

S. Sankowski, op. cit., s. 123-126.

R. Hube, op. cit., s. 59; S. Sankowski, op. cit., s. 124; Radomsko, op. cit., s. 13.

R. Hube, op. cit., s. 61.

Tamże, s. 68.

S. Sankowski, op. cit., s. 126.

Tamże.

Tamże.

Tamże, s. 128.

R. Hube, op. cit., s. 70-73; S. Sankowski, op. cit., s. 128.

---