„Medaliony” powstały w 1945r. W czasie swej pracy w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, Zofia Nałkowska zetknęła się z wieloma wstrząsającymi świadectwami bestialskich zbrodni, które Niemcy popełniali na ludziach innych narodowości. Autorka opierała się przede wszystkim na relacjach ocalonych ofiar hitlerowskiej zbrodni.
„Medaliony” to obraz ludzkiego strachu, degeneracji i degradacji człowieka. Ukazane w utworze historie i wydarzenia są autentyczne, co potwierdza fakt iż ludzie mogą być czasem gorsi od krwiożerczych zwierząt. Ja chciałbym skupić się na dwóch opowiadaniach:„Profesor Spanner”, i „Dorośli i dzieci w Oświęcimiu”
Opowiadanie "Profesor Spanner" składa się z trzech części. Pierwsza jest wynikiem wizji lokalnej przeprowadzonej w Instytucie Anatomicznymi we Wrzeszczu pod Gdańskiem przez członków Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Znaleziono tam cementowe baseny pełne poćwiartowanych zwłok, kotły z ciemną cieczą, w której pływały części ciał ludzkich, spreparowane kości i płaty skór ludzkich, a także kostki mydła i foremki do jego wyrobu. Szczególnie drastyczny jest tutaj opis ciał ludzkich potraktowanych zupełnie przedmiotowo. Druga część to opowiadanie (relacje) byłego preparatora, Polaka z Gdańska. Chłopiec około 20 lat, który podczas wojny uciekł z niewoli i powrócił do matki. Tu zamieszkał u nich Niemiec, który dał mu pracę w Instytucie Anatomicznym. Chłopiec ten był jednym z pięciu, którzy zajmowali się wyrobem mydła z tłuszczu ludzkiego. Opowiada on jak oddzielano kolejno : skórę, kości, tłuszcz i mięśnie. Jak mówi : "W Niemczech można powiedzieć ludzie umieją coś zrobić z niczego". To "coś" to mydło z "niczego" czyli z ludzkich ciał. Chłopak ten pozbawiony jest oporów moralnych do tego stopnia, iż nie tylko produkuje, ale nawet używa go on i jego rodzina. Tłumaczy on, iż ciała ludzkie brali z domu wariatów, więzień. Jednak odczuwali ich brak, aż do momentu, gdy zamontowano gilotynę. Jednak wówczas prof. anatomii narzekał, gdyż takie ciała, które miały odcięte głowy szybko się psuły. Największym zmartwieniem profesora był fakt, iż mydło wytwarzane z ludzkiego tłuszczu miało niemiły zapach. Przywoził on z różnych zakładów chemicznych olejki eteryczne, aby zmienić jego zapach, lecz nic nie pomagało. Trzecia część to zeznanie profesorów, kolegów Spannera, którzy twierdzą, iż o istnieniu fabryki nie wiedzieli, są wstrząśnięci. Stwierdzają, iż znając Spannera mogli przypuszczać, iż jest on zdolny go wytwarzania mydła z tłuszczu ludzkiego. Jednak różna była dla nich motywacja, jaką mógł się kierować Spanner. Dla jednego oczywiste jest, iż anatom - "jako karny członek partii" wykonałby każdy rozkaz. Według drugiego, do takiego postępowania mógł go skłonić "wzgląd na stan ekonomiczny kraju, gdyż Niemcy przeżywali wówczas wielki brak tłuszczu.
"Dorośli i dzieci w Oświęcimiu"
To rozważanie na temat zachowań ludzi w Oświęcimiu. Narratorka relacjonuje z pozycji członka Komisji i przedstawia słynnych morderców i ich sposoby zabijania m.in. Augusta Glassa, który tak uderzał człowieka w nerki, iż ten umierał po 3 dniach, czy innych, którzy dusili człowieka gołymi rękami, zanurzali ich głowy w kadzi, czy stawali na gardło leżącego tak, iż w końcu umierał. Większość z nich weszło do partii Hitlera z więzień, były to szumowiny społeczne, które miały powiększyć skład czynny partii. Na specjalnych 2 - letnich kursach odbywały się ćwiczenia sadystycznego okrucieństwa wśród młodzieży hitlerowskiej. Nałkowska opisuje również więźniów, lekarzy, którzy ratowali życie współwięźnia, narażając własne. Jednym z nich jest dr Grabczyński z Krakowa, który założył prawdziwy szpital dal więźniów. Opowiada on również o ekonomicznych korzyściach Niemców - uzyskiwali ogromne dochody z odbieranych więźniom kosztowności, przedmiotów codziennego użytku, z ich pracy, a nawet ciał. Ale opowiadanie to, to także wspomnienie dzieci zgładzonych w obozie. Dzieci przymuszane do ciągłej obserwacji aktów przemocy, utraciły zdolność odróżniania dobra od zła. Przykładem okaleczenia ich psychiki jest zabawa w palenie Żydów. Dzieci umierały najczęściej, gdyż nie nadawały się do pracy. W czasie selekcji przechodziły pod prętem zawieszonym na wysokości 120 cm, świadome, co je czeka prężyły się, stawały na palcach by ocaleć.
Zniszczenie psychiki człowieka Nałkowska ukazała najdobitniej w relacji „Profesor Spanner”, na przykładzie młodego gdańszczanina, który w czasie wojny brał udział w produkcji mydła z tłuszczu ludzkiego i który według własnego rozeznania był w porządku. W czasie przesłuchania twierdzi, iż nie wiedział że pracując przy produkcji mydła z tłuszczu ludzkiego bierze udział w zbrodni. Człowiek ten musiał przejść długą przemianę psychiczną, zanim stał się obojętnym na to, co się wokół niego działo. Zabito w nim wrażliwość moralną, zdolność do przerażenia i wewnętrznego protestu. Inne opracowania jak na przykład „Dno” czy „Dwojra Zielona”, ukazują ludzi, których cechuje rezygnacja i zniechęcenie. Ulegli oni porażeniu duchowemu, uratowali życie, ale nie mogą wrócić do swych przywiązań i uczuć. Autorka mocno akcentuje wyniki działania faszystowskiego terroru na psychikę ludzką i piętno, jakie okupacja wycisnęła na milionach ludzi.