17. Unia lubelska i jej następstwa.
1. Geneza.
Jednym z postulatów ruchu egzekucyjnego było ściślejsze zespolenie Litwy z Koroną. Zainteresowana takim związkiem była szlachta litewska. Ważnym krokiem na drodze do unii było zrzeczenie się przez króla Zygmunta Augusta dziedzicznych praw do Litwy. Wydane Statuty Litewskie przybliżały ustrój Litwy do ustroju politycznego Korony. Takie same prawa otrzymali katolicy i prawosławni. Na Litwie rozpoczęły swą działalność sejmiki szlacheckie oraz sądy grodzkie i ziemskie. Decyzje te tworzyły przesłanki do zacieśnienia związku polska - litewskiego.
2. Unia lubelska.
Stało się to na sejmie w Lublinie, który trwał do lipca 1569 r. W dniu 1 lipca akt unii został wystawiony przez sejm koronny i litewski, a 4 lipca przez Zygmunta Augusta. Król wcielił do Korony Podlasie, Wołyń, Podole i Kijowszczyznę. Przeciwko tej decyzji protestowali magnaci litewscy (m.in. Mikołaj Radziwiłł), próbując zerwać obrady sejmu.
3. Znaczenie unii.
Akt unii ustanawiał wspólne dla Litwy i Polski władze: króla, sejm i senat. Wspólna też miała być polityka zagraniczna. W obu połączonych państwach wprowadzono jednolitą monetę. Odrębne natomiast pozostawały: urzędy, skarb, wojsko i sądownictwo. Już nie osoba władcy, lecz wspólne instytucje państwowe łączyły unią realną Litwę i Koronę.
Połączone państwa i narody utworzyły Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Polacy i Litwini mogli osiedlać się na całym terytorium państwa. Dla szlachty polskiej otworzyły się atrakcyjne pod względem ekonomicznym wielkie majątki magnackie, których właściciele a czasem zyskali sobie określenie królewiąt kresowych.
Liwa i ziemie ruskie były słabo zaludnione i znacznie opóźnione gospodarczo względem ziem koronnych, szczególnie zaś Prus Królewskich, czy Wielkopolski. Nadwerężyło to układ społeczno - ekonomiczny Rzeczypospolitej Obojga Narodów i utrudniło rozwój gospodarki towarowej. Unia spowodowała też większe zaangażowanie Korony w sprawy wschodnie, z wiązane z konfliktem litewsko - moskiewskim i sprawę Inflant. Następstwa unii zmuszały Rzeczpospolitą do zwiększonego wysiłku militarnego na wschodzie i prowadziły w znacznym stopniu do zaniedbania polskich interesów na zachodzi, i osłabienia jej pozycji wobec Habsburgów i Hohenzollernów. Unia miała poważne konsekwencje w dziedzinie kultury. Podźwignęła kulturalnie Litwę i przybliżyła jej europejskie dziedzictwo.
4. Pierwsze bezkrólewia.
a. Początki bezkrólewia.
Bezpotomna śmierć ostatniego Jagiellona stworzyła nową sytuację polityczną, ale nie przerwała nurtu reform państwowych. Zmieniła jednak ich kierunek. Konieczne stało się opracowanie elekcji przyszłego króla oraz zapewnienie porządku wewnątrz państwa. W kraju narastał spór religijny i polityczny. Obóz egzekucyjny pozostawał dość mocno zróżnicowany co do wyboru osoby interrexa - godności i urzędu zastępującej władcę w czasie bezkrólewia. Ostatecznie funkcję tę powierzono prymasowi - Jakubowi Uchańskiemu.
Jeszcze przed pogrzebem ostatniego Jagiellona zawiązały się w ziemiach i województwach konfederacje szlacheckie (kaptury). Czuwały one nad bezpieczeństwem publicznym oraz sprawowały władzę w ziemiach. Zorganizowano także sądy.
b. Sejm konwokacyjny.
Zimą 1573 r. zebrał się w Warszawie zjazd generalny szlachty. Obradował on jako sejm konwokacyjny. Najtrudniejszą sprawą do rozstrzygnięcia było miejsce elekcji. Brane pod uwagę były Warszawa i Lublin. Sejm zgodnie z wolą senatorów zdecydował, że miejscem przyszłej elekcji będzie wieś Kamień pod Warszawą. Ustalono także, że wybór króla odbędzie się viritim, czyli przez całą szlachtę, która mogła, chociaż nie była do tego zobowiązana - wziąć udział w elekcji. Na polu elekcyjnym rozstawiono ogromny namiot, w którym przyjmowane były poselstwa kandydatów.
c. Konfederacja warszawska.
Różnice pomiędzy obozem katolickim a różnowierczym dotyczyły także sprawy pokoju religijnego. W czasie obrad sejmu posłowie i senatorowie różnych wyznań wznieśli się ponad podziały religijne dla dobra Rzeczypospolitej. Podpisany w 1573 r. akt konfederacji warszawskiej był wielkim sukcesem różnowierców. Wprawdzie akt ten został podważony przez episkopat i zabrakło jednomyślności przy jego uchwalaniu, stworzył on jednak gwarancje prawne dla współistnienia wyznających różną wiarę mieszkańców Rzeczypospolitej. W przyszłości okazało się, jak kruche były jego podstawy.
d. Artykuły henrykowskie.
W elekcji kandydowali do korony polskiej arcyksiążę Ernest Habsburg, car Iwan Groźny, królewicz francuski Henryk Walezy i Jan II szwedzki, mąż Katarzyny Jagiellonki. Szlachta głosowała bezpośrednio i indywidualnie, lecz województwami. Wybór padł na Henryka Walezego, któremu sejm elekcyjny w maju 1573 r. przedstawił szereg warunków. Król miał uznać prawa szlacheckiej Rzeczypospolitej, zwane odtąd artykułami henrykowskimi. Obejmowały one wszystkie uzyskane dotąd przez szlachtę przywileje oraz określały zasady ustroju państwa. W szczególności precyzowały uznanie elekcyjności tronu przez króla i jego zobowiązanie do regularnego zwoływania co dwa lata sejmu. Kontroli sejmu podlegała polityka wewnętrzna i zagraniczna, a ważne decyzje miał władca konsultować z senatorami. W artykułach henrykowskich znalazły się także postanowienia dopuszczające wypowiedzenie posłuszeństwa monarsze, który łamałby prawa Rzeczypospolitej. Postanowienia, jakie zawierały artykuły obowiązywały odtąd każdego nowo obranego króla. Wprowadzano również zasadę, iż cała szlachta osiadła dysponowała prawem wybory króla. To wzmocniło prawa polityczne szlachty i w praktyce uzależniło od niej elekcyjnych władców.
e. Pacta conventa.
Obok artykułów henrykowskich obowiązywały króla - elekta pacta conventa. Były to doraźne zobowiązania wybranego króla na rzecz państwa i szlachty. Henryk Walezy miał np. spłacić długi Zygmunta Augusta, wybudować flotę na Bałtyku i wykształcić na własny koszt stu synów szlacheckich w uniwersytecie paryskim.
Koronacja Henryka odbyła się z opóźnieniem na sejmie w 1574 r. Król zaprzysiągł wówczas nie tylko artykuły henrykowskie i pacta conventa, ale także postanowienia konfederacji warszawskiej o pokoju religijnym.
Krótkie panowanie Walezego spowodowało podważenie zaufania szlachty do króla, który rozdawał urzędy ludziom sobie oddanym.
Wiadomość o śmierci króla francuskiego Karola IX - brata Henryka, dotarła na Wawel, skąd Walezy natychmiast udał się do Francji. Stamtąd deklarował chęć utrzymania korony polskiej. Szlachta oburzona ucieczką Walezego podejrzewała senatorów o współudział w jej przygotowaniu.
W 1575 r. senatorzy wybrali królem cesarza Maksymiliana Habsburga, posłowie szlacheccy obwołali królem Annę Jagiellonkę, a na męża wybrali jej siedmiogrodzkiego księcia - Stefana Batorego. Sejm koronacyjny w 1576 r. zakończył okres bezkrólewia.
Problem zabezpieczenia tronu polskiego odżył dziesięć lat później po bezpotomnej śmierci Batorego. Kolejna, podwójna elekcja zaostrzyła walkę o tron. W szranki stanęli Zygmunt Waza i Maksymilian Habsburg. Ostatecznie na 40 lat władzę oddano Zygmuntowi III.
Bezkrólewia miały dla Rzeczypospolitej poważne konsekwencje ustrojowe. Społeczność szlachecka miała decydujące znaczenie w kreowaniu władzy królewskiej. Monarcha ponosił odpowiedzialność za rządy sprzeczne z prawem. Rosła ranga sejmu. Strukturę parlamentarną tworzyły trzy stany sejmujące: król, sejm i senat. Sejm był nadal czynnikiem centralizacyjnym, rosła jednak samodzielność województw.
UNIA LUBELSKA
W 1569 została zawarta unia lubelska. było to związane z dążeniami szlachty polskiej oraz litewskiej i Zygmunta Augusta, który nie posiadał dziedzica. Cele szlachty były zróżnicowane; dążeniami magnaterii polskiej do ekspansji gospodarczej na słabo zaludnione, a żyzne tereny wschodnie(Ukraina, Wołyń); stronnictwo egzekucyjne było przeciwne unii ponieważ widziało w tym możliwość odbudowania potęg magnackich; szlachta litewska dążyła do wyrwania się spod kurateli magnaterii i uzyskania takich samych przywilejów co szlachta polska. Jedną z ważnych przyczyn podpisania unii była obawa Litwinów przed konfrontacją z szybko rosnącym w siłę państwem moskiewskim. Król natomiast obawiał się, że po jego bezpotomnej śmierci Litwa i Polska wybiorą sobie osobnych władców do czego nie chciał dopuścić. Przeciwnikami unii była magnateria litewska , która obawiała się, że utraci swoją pozycję i nie będzie miała jak dotychczas możliwości decydowania o losach Litwy.
Sejm lubelski
Warunki podpisania unii a także jej postanowienia i cele zostały ustalone na sejmie w Lublinie, który trwał od stycznia do lipca 1569 r. Sejm ten w trzecim miesiącu obrad próbowali zerwać magnaci litewscy, którzy ni chcieli się zgodzić na przyłączenie do Polski Podlasia, Wołynia i Ukrainy. Sądzili oni, że z chwilą opuszczenia przez nich obrad, posłowie litewscy w ślad za nimi uczynią to samo. Jednak tak się ni stało, a posłowie i senatorowie podczas ich nieobecności uchwalili, że ziemie Ukrainy, Wołynia, Podola, Podlasia a w późniejszym czasie także Kijowszczyzny zostają wcielone do Korony. Tym samym Litwa została pozbawiona połowy swojego terytorium. Decyzje te oraz nalegania szlachty litewskiej spowodowały powrót panów litewskich na obrady. W czasie sejmu zostały skonstruowane akty unijne. Akty te zostały wystawione przez sejm 1 lipca 1569r a potwierdzone przez króla 4 lipca. W czasie trwania obrad sejmu król Zygmunt August przeniósł dziedziczne prawa Jagiellonów do tronu litewskiego na Koronę. Sukcesem tego sejmu było uchwalenie unii.
POSTANOWIENIA
Akty unijne mówiły o połączeniu dwóch suwerennych państw(Polski i Litwy) w jeden organizm polityczny. Organizmem tym była Rzeczpospolita Obojga Narodów. Elementami jedności Rzeczpospolitej były: - wspólny monarcha(po śmierci Zygmunta miała nastąpić wspólna elekcja jego następcy - wspólny sejm, w którym zasiadałyby oba narody. - jeden naród szlachecki - wspólna polityka międzynarodowa Unia mówiła także o tym, że oba państwa zachowają osobną władzę wykonawczą(wyjątkiem był król), wojsko oraz skarb.
ZNACZENIE I SKUTKI
1. Uzyskanie ziem na wschodzi spowodowało odrodzenie się potęgi magnaterii. Rody magnackie osłabione przez ruch egzekucyjny szybko wzrosły w siłę. Powstała tzw. nowa magnateria, która zdobyła swą pozycję dzięki koligacją z magnaterią województw ukraińskich oraz nadaniom ziem w przyłączonych prowincjach. 2.Rozszerzeni granic spowodowało wplątanie się Polski w wewnętrzne konflikty religijno-narodowe(sprawa kozacka) oraz w konflikty o charakterze międzynarodowym(Rosja, Turcja). 3.Dalsze przesunięcie polityki na tereny wschodnie (pierwsze przesunięcie - unia w Krewie). Odsunięcie spraw zachodnich(Śląsk, Prusy Książęce, Pomorze Zachodnie) na dalszy plan polityki państwa. 4. Rzeczpospolita stała się krajem o wielonarodowej strukturze społecznej. W granicach terytorium Rzeczpospolitej zamieszkiwało wiele różnych narodowości (naród polski, litewski, ruski, kozacy...). Narody te miały odrębne zwyczaje, język i religię(katolicyzm, prawosławie, grekokatolicyzm, kalwinizm, luteranizm, muzułmanizm...). 5. Rzeczpospolita stała się pomostem pomiędzy Zachodem (Europa-chrześcijanie) a Wschodem (Rosja-prawosławie, Turcja-muzułmanie). W późniejszym okresie wobec zagrożenia ze strony Imperium Tureckiego, Rzeczpospolita zostanie tzw. przedmurzem chrześcijaństwa.