Dzieje ziemi- podział na ery i okresy
Badaniem dziejów Ziemi zajmuje się geologia historyczna. Jej celem jest odtworzenie przeszłości polegające na uchwyceniu najważniejszych wydarzeń, jaki miały miejsce od początku powstania Ziemi do chwili obecnej. Całość dziejów Ziemi podzielono na ery, te z kolei na okresy, okresy na epoki, epoki na wieki, a te na jeszcze mniejsze jednostki czasowe. Podstawa podziału były głównie skamieniałości. Skały powstałe wcześniej niz. 590 mln lat temu zawierają bardzo niewiele skamieniałości. Te prehistoryczne formacje zostały podzielone na dwie grupy, odpowiadające dwóm okresom. Pierwszy z nich to Archaik- w skalach z tego okresu nie ma żadnych śladów życia. Drugi, charakteryzujący się bardzo skromnymi skamielinami, to Proterozoik. W skalach uformowanych 590 mln lat temu i później, ślady życia na Ziemi są częste. Ten okres dziejów Ziemi geolodzy nazywają Fanerozoikiem. Skały fanerozoiczne zawierają tak bogaty wachlarz skamieniałości, ze trzeba było podzielić je na trzy mniejsze grupy, odpowiadające trzem okresom. Kolejno po sobie następują: Paleozoik, Mezozoik i Kenozoik. W ciągu dziejów Ziemi miało miejsce wiele rożnych wydarzeń: zmieniały kształt lądy i oceany, występowały procesy górotwórcze, pojawiało się życie, rozwijały się i ginęły gatunki.
Historia Ziemi
Historia Ziemi obejmuje 4,6 mld lat. W tym czasie podlegała ona licznym zmianom, przekształcając się z jednorodnej kuli w planetę lądów, mórz, lasów, ludzkiej cywilizacji.
- Prekambr
Około 4,5 miliarda lat temu rozpoczął się prekambr, era obejmująca blisko 85 % dziejów Ziemi. W czasie jego trwania powstały przemieszczające się w wyniku ruchów płyt litosfery kontynenty, które pod koniec prekambru utworzyły jeden kontynent — Pangee. Z tej ery pochodzą najstarsze ślady życia, pojedyncze komórki utożsamiane z bakteriami i sinicami. Około 1,5 mld lat temu pojawiły się bardziej złożone organizmy zawierające jądra komórkowe, a około 700 mln lat temu wyodrębniły się pierwsze organizmy tkankowe. W wyniku działalności zdolnych do fotosyntezy glonów zawartość tlenu w atmosferze znacznie wzrosła, co przyczyniło się do bujnego rozwoju życia pod koniec prekambru.
- Paleozoik
570 mln lat temu w erze paleozoicznej, w wyniku orogenezy kaledońskiej powstały wielkie łańcuchy górskie. W ciągu całego paleozoiku kontynenty zmieniały stopniowo swoje położenie. W permie ponownie połączyły się w jeden kontynent — druga Pangee. Znacznej ewolucji uległ świat roślinny i zwierzęcy. W kambrze pojawiły się liczne bezkręgowce morskie, wytwarzające szkielety i pancerze. W ordowiku i sylurze pojawiły się pierwsze bezszczękowce oraz rośliny naczyniowe. W dewonie wyodrębniły się na drodze ewolucji nowe rodzaje pierwotnych paproci, roślin skrzypowych i widłakowych oraz prawdopodobnie pierwsze rośliny nasienne. Pojawiły się pierwsze zwierzęta lądowe: z bezkręgowców stawonogi, a z kręgowców płazy. Olbrzymia produkcja masy roślinnej w karbonie i permie doprowadziła do utworzenia się złóż węgla kamiennego. W karbonie pojawiły się pierwsze gady — kotylozaury, gady ssakokształtne i mezozaury.
-Mezozoik
Mezozoik trwała od ok. 230 do ok. 65 mln lat temu. W czasie jej trwania zmieniał się rozkład kontynentów i oceanów. Już w triasie rozpoczął się rozpad Pangei, w wyniku czego stopniowo zaczęły otwierać się nowe oceany — najpierw Ocean Indyjski, a później Atlantyk. Do kredy wszystkie kontynenty półkuli południowej, z wyjątkiem Antarktydy i Australii, oddzieliły się od siebie i zaczęły przemieszczać się w kierunku swych obecnych pozycji. Była to era o stosunkowo małym nasileniu ruchów górotwórczych. Na ladzie panowały rośliny nagozalążkowe. W połowie kredy ilościowa przewagę zyskały rośliny okrytozalążkowe — głównie dwuliścienne. Mezozoik często nazywany jest era gadów, ze względu na bujny rozwój tych kręgowców. W triasie z gadów ssakokształtnych wyodrębniły się pierwsze ssaki, w jurze pojawił się pierwszy ptak — archeopteryks; wśród bezkręgowców panowały amonity i belemnity, które z końcem mezozoiku wymarły, podobnie jak większość gadów.
- Kenozoik
Najmłodsza era w dziejach Ziemi trwa od ok. 65 mln lat temu do dziś. W trzeciorzędzie miało miejsce największe nasilenie orogenezy alpejskiej. Czwartorzęd jest okresem wielkiego zlodowacenia obejmującego olbrzymie obszary kuli ziemskiej.
W tym okresie kształtowały się współczesne zarysy mórz i rzeźba lądów. Czwartorzęd zadecydował tez o składzie górnej warstwy gruntów i gleb. W związku ze zmianami warunków zewnętrznych roślinność przechodziła liczne przeobrażenia. Zmiana warunków doprowadziła do wytworzenia się istniejących obecnie rodzajów i gatunków roślin, jak również do powstania obecnych zbiorowisk roślinnych oraz obszarów i państw florystycznych. Na okres ten przypada intensywny rozwój ssaków, które opanowały całkowicie środowisko lądowe, oraz ptaków. W czwartorzędzie w epoce lodowcowej występowały takie organizmy jak mamut i nosorożec. Pod koniec ery najważniejszym wydarzeniem było pojawienie się człowieka. Po ustąpieniu zlodowaceń ostatecznie ukształtowała się fauna współczesna.
Ery Ziemi:
Prekambr (4,5 mld - 600 mln) W erze tej stwierdzono pierwsze ślady życia, występowały liczne ruchy górotwórcze, zachodził metamorfizm i zjawiska plutoniczne. Obejmuje dwa najstarsze w dziejach Ziemi okresy:
archaik - najstarszy okres w dziejach Ziemi, trwający od początku dziejów Ziemi do ok. 2,5 mld lat temu. Utwory archaiku to gl. skały metamorficzne — gnejsy, lupki krystaliczne, kwarcyty. W archaiku miały miejsce potężne ruchy górotwórcze, doprowadziły one do sfałdowania i metamorfizacji skal. Ruchom tym towarzyszyły wielkie intruzje granitów. W skalach archaicznych nie stwierdzono dotychczas żadnych szczątków organicznych.
Proterozoik - drugi okres w dziejach Ziemi, trwający od ok. 2,5 mld. lat do ok. 570 mln lat temu. Utwory to gl. gnejsy, lupki krystaliczne, kwarcyty, piaskowce, zlepieńce, dolomity, pokłady szungitu. W proterozoiku odbywały się potężne ruchy górotwórcze. Stwierdzono występowanie szczątków zwierząt bezkręgowych (jamochłony, pierścienice, itp.) oraz sinic i bakterii i prawdopodobnie wiciowców i grzybów.
Na początku prekambru istniała pierwotna skorupa ziemska — cienka, licząca zaledwie kilka kilometrów grubości, zbudowana ze skal zasadowych. Była ona bardzo niestabilna, na powierzchnie wylewały się lawy. W wyniku niszczenia skal pierwotnej skorupy oraz pojawienia się hydrosfery powstały pierwsze osadowe skały okruchowe, które wraz ze skalami magmowymi ulegały przetapianiu i przeobrażaniu. Z czasem, w wyniku różnicowania się magmy zaczęły powstawać pierwsze skały obojętne, a później skały magmowe kwaśne, tworząc w skorupie pierwsze segmenty kontynentalne. Z tego to okresu pochodzą najstarsze znane skały liczące około 4 mld lat. Na okres 3,5-2,7 mld lat temu przypada dalsze powiększanie się skorupy kontynentalnej i podział skorupy na segmenty oceaniczne i kontynentalne. Powiększające się bloki kontynentalne w wyniku ruchu płyt litosfery przemieszczały się, a pod koniec prekambru połączyły się na krótko w jeden kontynent zwany Pangea. W prekambrze powstawały różnorodne skały osadowe, głównie okruchowe: zlepieńce, piaskowce, szaroglazy, lupki ilaste. W zbiornikach morskich, w wyniku działalności sinic tworzyły się wapienie i dolomity.
Najstarsze ślady życia, zachowane jako skamieniałości i trudne do interpretacji to pojedyncze komórki utożsamiane z bakteriami i sinicami, stwierdzone w skalach o wieku 3,8 mld lat. Różnicowały się one powoli przez cały prekambr. Niektóre z nich miały zdolność do budowania struktur wapiennych w postaci mat i słupów z cienkimi warstewkami przyrostowymi. Struktury te, zwane stromatolitami, sa stosunkowo liczne w prekambrze.
Najstarsze z nich maja wiek około 3,5 mld lat. Około 1,5 mld lat temu pojawiły się pierwsze Eucaryota — organizmy o komórkach zawierających jądro i organelle. Miały one kulisty kształt i często liczne wyrostki na powierzchni. Były to najprawdopodobniej organizmy planktoniczne. Około 700 mln lat temu w zbiornikach wodnych wyodrębniły się na drodze ewolucji pierwsze organizmy tkankowe Bujny i gwałtowny rozwój życia organicznego pod koniec prekambru związany jest prawdopodobnie ze zwiększeniem się ilości tlenu w atmosferze ziemskiej. Wolny tlen w atmosferze pojawił się w wyniku działalności glonów zdolnych do fotosyntezy (a tym samym i do produkcji tlenu), a atmosfera zmieniała stopniowo swój charakter z redukcyjnego na utleniający.
Paleozoik (590 mln - 230 mln) W erze miały miejsce dwa wielkie orogenezy: kaledońska (przełom sylyru i dewonu), hercyńska (karbon). Spowodowały one powstanie licznych, wielkich i rozległych łańcuchów górskich na wszystkich kontynentach. Pod koniec ery nastąpiło wielkie zlodowacenie. Osady paleozoiku to gl. skały okruchowe (piaskowce, lupki ilaste, krzemionkowe a także wapienie organogeniczne (np. koralowe), sole, gipsy, węgiel kamienny. Tworzyły się obniżenia i zapadliska śródgórskie, powstawały w nich pokłady węgla kamiennego. Zmieniał się zasięg mórz i kształt lądów. Pojawiają się bardziej złożone organizmy roślinne i zwierzęce.
W erze paleozoicznej pojawiły się masowo różnorodne formy życia. Świat roślinny uległ w ciągu paleozoiku znacznej ewolucji — od pierwotnych glonów do wysoko zorganizowanych roślin lądowych; gl. etapy ewolucji to pojawienie się psylofitów (w sylurze) i in. pierwotnych roślin naczyniowych, następnie wyższych paprotników i pierwotnych roślin nasiennych, a w końcu — obecnie istniejących klas roślin nagonasiennych; olbrzymia produkcja masy roślinnej w karbonie i permie doprowadziła do utworzenia się złóż węgla kamiennego. Paleozoik rozpoczął się nagłym pojawieniem się bezkręgowców morskich wytwarzających części twarde — gl. mięczaków i archeocjatów. Żyły ponadto trylobity i graptolity, szczyt rozwoju osiągnęły ramienionogi, w ordowiku i sylurze — lodziki. W dewonie pojawiły się amonity (goniatyty). Z paleozoiku sa znane pierwsze szczątki bezszczękowców (ordowik, sylur), płazów (dewon) i gadów (karbon). Wszystkie te formy życia, zachowane jako skamieniałości, maja cechy życia pierwotnego, bardziej prymitywnego niż obecnie. Cecha ta znajduje tez odzwierciedlenie w nazwie ery, która oznacza erę starszego życia.
Paleozoik dzieli się na 6 okresów:
Kambr- pierwszy okres paleozoiku trwający od ok. 570 do ok. 500 mln lat temu. Dzielił się na 3 epoki: kambr dolny (wczesny), środkowy i górny (późny). Typowymi osadami kambryjskimi są wapienie oraz piaskowce i lupki pochodzenia morskiego.
Roślinność kambryjska składała się z pierwotnych grzybów, bakterii, sinic i niektórych grup glonów (np. pierwszych zielenic i krasnorostów). Dla kambru jest charakterystyczne pojawienie się licznych bezkręgowców morskich wytwarzających części twarde (szkielety, pancerze). Do organizmów tych należały gł. trylobity, archeocjaty (typowe tylko dla kambru), ślimaki, ramienionogi, także otwornice, gąbki, jamochłony i szkarłupnie.
Kontynent Pangea, który istniał u schyłku proterozoiku, rozpadł się jeszcze w najwyższym prekambrze na bloki zmieniające stopniowo swe pozycje geograficzne, z których największym była. Pomiędzy kontynentem, Baltica a kontynentem Laurencja znajdował się powiększający się ocean Iapetus. Mikrokontynenty wchodzące dzisiaj w skład Syberii oddzielone były od Batiki Oceanem Uralskim. Miedzy Gondwana a grupa kontynentów znajdujących się dzisiaj na półkuli północnej rozciągał się szeroki ocean — Prototetyda.
Ordowik- drugi okres paleozoiku, trwający od ok. 500 do ok. 435 mln lat temu. Dzieli się na 3 epoki: ordowik dolny (wczesny), środkowy i górny (późny). Osady ordowiku są gł. osadami morskimi, należą do nich lupki ilaste, piaskowce, wapienie, margle.
Świat organiczny ordowiku jest kontynuacja ewolucji typów i gromad kambryjskich (m. in. trylobitów i ramienionogów) i szybkiego różnicowania się nowych grup, m. in. graptolitów i korali czteropromiennych. Zwierzęta jednokomórkowe reprezentują otwornice aglutynujące. Zwierzęta tkankowe SA silnie zróżnicowane i reprezentowane przez wiele osobników. Dość często spotykane są gąbki, głównie o szkielecie krzemionkowym. Występują korale czteropromienne i korale denkowe. W dolnym ordowiku liczne są ramienionogi bezzawiasowe, w wyższej części okresu częściej występują ramienionogi zawiasowe, o skorupkach zbudowanych z węglanu wapnia. Powszechnie występują mięczaki. Małże reprezentują rodzaje długowieczne, ślimaki. Głowonogi reprezentowane są przez łodzikowate, osiągające niekiedy wielkość kilku metrów. Świat roślinny, podobnie jak w kambrze reprezentowany jest przez morskie glony, które niekiedy maja znaczenie skałotwórcze, budując wapienie stromatolitowe W morzach występowały sinice, zielenice i krasnorosty.. Na ladzie prawdopodobnie pojawiły się pierwsze rośliny naczyniowe (pierwotne paprotniki).
Rozmieszczenie lądów i mórz w ordowiku nie uległo zasadniczym zmianom w porównaniu z kambrem. Baltica była nadal oddzielona od Laurencji oceanem Iapetus. Gondwana przemieszczała się stopniowo przez rejon bieguna południowego, czego efektem był wielki rozwój lądolodów na obszarze dzisiejszej Sahary. Powstawanie i topnienie czaszy lodowej spowodowało ekstatyczne ruchy poziomu oceanu światowego.
Sylur - trzeci okres paleozoiku, trwający od ok. 435 do ok. 395 mln lat temu. Dzieli się na 3 epoki: sylur dolny (wczesny), środkowy i górny (późny). Do osadów syluru należą lupki ilaste, często ze szczątkami graptolitów (lupki graptolitowe), wapienie organogeniczne, piaskowce, szaroglazy, zlepieńce.
Świat organiczny w sylurze, stanowiąc kontynuacje świata ordowiku, był złożony i podlegał dalszemu rozwojowi i różnicowaniu. Florę syluru tworzyły na ladzie pierwotne rośliny naczyniowe (z grupy widłaków i psylofitów), a w morzach niektóre plechowce — zielenice, krasnorosty, sinice i prawdopodobnie brunatnice. Dalszy rozkwit fauny morskiej, gł. koralowców 4-promiennych, ramienionogów, trylobitów i lodzików, a w wodach półsłonych — wielko raków. Maksymalny rozwój osiągnęły graptolity, które wymarły z końcem syluru. Pojawiły się pierwsze ryby — tarczówce.
W rozmieszczeniu kontynentów i oceanów zaszły w sylurze zasadnicze zmiany w porównaniu z ordowikiem. W trakcie okresu trwały znaczne przemieszczenia kontynentów, zbliżenie się do siebie niektórych z nich, aż do ich kolizji, skutkiem których było powstanie łańcuchów górskich. Na początku syluru Baltica i Laurencja były jeszcze rozdzielone oceanem Iapetus Likwidacja tego oceanu spowodowała kolizje obu kontynentów. Baltica wraz z Laurencja utworzyły jeden lad — Euroameryke. W wyniku kolizji mniejszych płyt powiększył się kontynent syberyjski i utworzyły się kaledońskie pasma dzisiejszej środkowej Azji. W wyniku zbliżania się tego kontynentu i kontynentu kazaskiego do Baltiki, Ocean Uralski stopniowo zwężał się. Miedzy Gondwana a kontynentami półkuli północnej rozciągał się ocean Paleotetyda. Wskutek ruchu Gondwany, południowo- zachodnia Afryka znalazła się na biegunie południowym. Tam tez powstawały lodowce kontynentalne.
dewon- czwarty okres paleozoiku, trwający od ok. 400 do ok. 345 mln lat temu. Dzieli się na 3 epoki: dewon dolny (wczesny), środkowy i górny (późny). W związku z orogeneza kaledońska, która sfałdowała i wypiętrzyła łańcuchy Kaledonidów oraz spowodowała wielka regresje morza, dewon był okresem panowania ładów. Typowe utwory dewonu: czerwone piaskowce i zlepieńce (dewon dolny) oraz lupki ilaste, wapienie, dolomity (dewon środkowy i górny).
W dewonie świat organiczny zmienił się w porównaniu ze starszym paleozoikiem i nastąpiło dalsze różnicowanie się fauny i flory. Roślinność lądowa dewonu dolnego i środkowego składała się z pierwotnych roślin naczyniowych, zw. psylofitami, najpierwotniejszych paproci oraz pierwotnych roślin widłakowych i skrzypowych. Z plechowców stwierdzono grzyby glonowce oraz glony. W dewonie górnym nie było już psylofitów, pojawiły się natomiast nowe rodzaje pierwotnych paproci, roślin skrzypowych i widłakowych oraz prawdopodobnie pierwsze rośliny nasienne (paprocie nasienne i kordaity). Z mszaków występowały wątrobowce, z plechowców tzw. glonogrzyby i in. W morzach żyły w dewonie krasnorosty i prawdopodobnie brunatnice. W dewonie pojawiły się pierwsze zwierzęta lądowe: z bezkręgowców stawonogi (dewon dolny i środkowy), a z kręgowców płazy tarczogłowe (dewon górny). Nadal rozwijała się fauna morska, z bezkręgowców liczne były koralowce i ramienionogi, spośród głowonogów pojawiły się amonity. Z kręgowców szczyt swojego rozwoju osiągnęły ryby pancerne i ostrakodermy, które wyginęły pod koniec dewonu, natomiast bujnie rozwinęły się ryby dwudyszne i trzonopłetwe, oprócz istniejących już ryb chrzestnych i nielicznych promieniopłetwych.
Orogeneza kaledońska spowodowała wielkie zmiany w paleogeografii całego globu. W dewonie istnieją duże bloki kontynentalne rozdzielone zbiornikami o charakterze oceanicznym: euroamerykanski, gondwanski, kazachski, chiński i syberyjski. Blok syberyjski oddzielony był od euroamerykanskiego Oceanem Uralskim. Miedzy Gondwana a kontynentami półkuli północnej rozciągała się Paleotetyda. Największy obszar zajmował jednak Paleopacyfik. Na blokach o skorupie kontynentalnej znajdowały się w wielu rejonach płytkie, epikontynentalne zbiorniki morskie. Grupa kontynentów północnych położona była w strefie międzyzwrotnikowej.
karbon- piąty okres paleozoiku, trwający od ok. 345 do ok. 280 mln lat temu. Dzieli się na 2 epoki: karbon dolny (wczesny) i górny (późny). W okresie karbońskim występowały liczne fazy orogenezy hercyńskiej, której największe nasilenie przypada na pogranicze karbonu dolnego i górnego. W związku z ta orogeneza w karbonie górnym nastąpiła wielka regresja morza. Typowymi utworami karbonu dolnego są wapienie lub piaskowce, zlepieńce i lupki ilaste, a karbonu górnego — osady piaskowców i łupków, z podkładkami węgla kamiennego.
W karbonie nastąpił dynamiczny rozwój roślin i zwierząt lądowych. Oprócz dalszego rozwoju roślinności wodnej, nastąpił bujny rozkwit roślinności lądowej o formach drzewiastych: widłaki (gl. lepidodendrony i sygilarie), ze skrzypów kala mity, paprocie właściwe i nasienne, z nagozalążkowych kordaity. Formy te tworzyły bagienne lasy i dały początek złożom węgla kamiennego. Runo tych lasów stanowiły drobne paprocie, widłaki, skrzypy, zw. klinolistami, oraz mszaki. Z grzybów istniały już workowce. Pod koniec karbonu pojawiły się pierwsze rośliny iglaste (walchia). Świat zwierzęcy charakteryzuje masowe występowanie otwornic , ramienionogów (dl. do 30 cm), małżów, rozwój goniatytów, konodontów i pojawienie się belemnitów. Żyły już owady uskrzydlone, ryby rekinowate i pierwotne promieniopłetwe, płazy tarczogłowe, pierwsze gady (kotylozaury, ssakokształtne i wodne mezozaury).
Układ bloków kontynentalnych w karbonie ulęgał stopniowym zmianom. Początkowo przypominał on sytuacje ze schyłku dewonu. Później nastąpiły zasadnicze zmiany w rozmieszczeniu kontynentów. Euroameryka zaczęła się zbliżać do Gondwany i w końcu się z nią zderzyła. Utworzył się wielki lad, od którego oddzielony był jeszcze kontynent syberyjski. Ocean Uralski uległ już jednak znacznemu zwężeniu.
perm- najmłodszy (szósty) okres paleozoiku, trwający od ok. 280 do ok. 230 mln lat temu. Dzieli sie go na 2 epoki: perm dolny (wczesny), zw. czerwonym spągowcem, i perm górny (późny), zw. cechsztynem. W permie dolnym powstawały osady lądowe — zlepieńce (czerwone) i piaskowce. W permie górnym tworzyły się wapienie i dolomity, lupki miedzionośne, sól kamienna, gipsy, sole potasowe. Przejawiała się silna działalność wulkanów, następowały potężne wylewy law.
Świat organiczny permu stanowi z jednej strony kontynuacje świata karbonu, jednakże mniej różnorodnego, z uwagi na warunki klimatyczne i sedymentacyjne. W połowie permu, w związku ze zmiana klimatu (z wilgotnego na suchy) nastąpiły doniośle zmiany w składzie flory, zwł. na półkuli północnej. Wymarły kordaity, drzewiaste widłaki i skrzypy, większość paproci (zarodnikowych i nasiennych), wzrósł zaś udział roślin iglastych, miłorzębowych i sagowców. W morzach permu żyły otwornice (fuzuliny), ramienionogi, małże, goniatyty, szkarłupnie, ryby promieniopłetwe i in., a także trylobity i koralowce czteropromienne, które pod koniec okresu wymarły. Na ladzie bujnie rozwijały się płazy tarczogłowe, kotylozaury i gady ssakokształtne.
W permie dobiegł końca proces formowania się Pangen. Kontynent syberyjski połączył się z Euroameryka. Spowodowało to całkowita likwidacje Oceanu Uralskiego. Pangea (II) otoczona była przez Paleopacyfik (Panthalasse), a jego zatoka o przebiegu równoleżnikowym była Tetyda. Pangea rozciągała się od bieguna północnego do bieguna południowego i w częściach podbiegunowych istniały lodowce kontynentalne
Mezozoik (245 mln - 65 mln) Era mezozoiczna obejmuje średniowieczne dzieje Ziemi i została wydzielona w oparciu o ewolucje świata organicznego. Dolna granica ery jest ciągle przedmiotem dyskusji, granica zaś górna wyznaczona została faktem masowego wymierania wielu grup zwierzęcych (amonitów, belemnitów, dinozaurów) i powszechnej regresji związanej z ruchami tektonicznymi w fazie laramijskiej orogenezy alpejskiej. Była era stosunkowo małego nasilenia ruchów górotwórczych. Na przełomie triasu i jury oraz u schyłku jury występowały fałdowania kimeryjskie. W kredzie — kilka bardziej intensywnych faz orogenezy alpejskiej. W jurze i kredzie występowały wielkie transgresje morza, zaznaczające się na całym świecie. W osadach mezozoiku dominują skały wapienne, gł. wapienie organogeniczne i oolitowe. Klimat w erze mezozoicznej zmieniał się od ciepłego do chłodnego, obserwujemy już zróżnicowanie stref klimatycznych.
Życie w erze mezozoicznej zaczęło się bujnie rozwijać po kryzysie, jaki nastąpił w permie. W mezozoiku na ladzie panowały rośliny nagozalążkowe (gl. iglaste, miłorzębowe i sagowce), przy znacznym udziale paproci cienko zarodniowych. W połowie kredy ilościowa przewagę zyskały rośliny okrytozalążkowe (gł. dwuliścienne). W morzach silnie rozwinęły się skałotwórcze zielenice oraz krasnorosty, a w wodach słodkich ramienice. W mezozoiku nastąpił bujny rozwój kręgowców, wśród których dominowały gady (stad mezozoik jest często nazywany era gadów), opanowując wszystkie środowiska: na ladzie — dinozaury, w morzach — ichtiozaury i plezjozaury, w powietrzu — pterozaury. W triasie z gadów ssakokształtnych (teromorfy) wyodrębniły się pierwsze ssaki, w jurze pojawił się pierwszy ptak — archeopteryks. Z bezkręgowców w dalszym ciągu panowały amonity i belemnity, które z końcem mezozoiku wymarły, podobnie jak większość gadów.
W erze mezozoicznej wydzielono trzy okresy:
Trias- najstarszy okres mezozoiku, trwający od ok. 230 do ok. 195 mln lat temu. Dzieli się na 3 epoki: trias dolny (wczesny), środkowy i górny (późny). Klimat triasu był na ogól ciepły, a na dużych obszarach ciepły i suchy z przejawami pustynnego, zwłaszcza w dolnym triasie. Trias dolny reprezentują osady lądowe lub lagunowe, gł. piaskowce i zlepieńce o czerwonym zabarwieniu . W triasie środkowym tworzyły się gł. wapienie i dolomity w triasie górnym — osady słodkowodne lub lagunowe, gł. lupki ilaste, margle, piaskowce.
W świecie organicznym triasu nastąpiły istotne zmiany w porównaniu z permem. Po kryzysie permskim fauna i flora przybiera inny skład ilościowy i jakościowy. W triasie dolnym roślinność lądowa była uboga (suchy, pustynny klimat), w triasie górnym — dobrze rozwinięta (skład podobny do składu roślinności w jurze, m.in. rośliny iglaste, paprocie). W triasie środkowym nastąpił silny rozwój glonów skałotwórczych (gromadzących wapien). Wielki rozwój osiągnęły gady ssakokształtne, pojawiły się pierwsze gady nacz. — tekodonty oraz pod koniec triasu — pierwsze ssaki. W faunie morskiej rozwój koralowców sześciopromiennych, mszywiołów, małżów, ślimaków, amonitów (gł. ceratytów) i ryb. Z końcem triasu wymarły płazy tarczogłowe i kotylozaury.
W rozkładzie bloków kontynentalnych i oceanów nie nastąpiły w triasie znaczne zmiany w porównaniu z permem. Pangea składała się z dwóch części: Laurazji, obejmującej Amerykę Północną, Europę i Syberie, oraz Gondwany, w której skład wchodziły kontynenty półkuli południowej wraz z Dekanem i innymi blokami wkomponowanymi dzisiaj w południowa Azje. Miedzy nimi znajdował się klinowato wdzierający się w Pangee Ocean Tetydy. Gondwana usunęła się z obszaru bieguna, co spowodowało zanik lądolodów. W triasie zaznaczyło się początkowe stadium rozpadu Pangei. Wewnątrz kontynentu tworzyły się ryfty kontynentalne, które stopniowo przekształcały się w ryfty oceaniczne, zapoczątkowujące ekspansje dna oceanicznego oraz oddalanie się od siebie fragmentów Pangei; dały one początek nowym oceanom Ziemi. Od północnej części lądu Gondwany zaczęły odrywać się bloki skorupy kontynentalnej, które następnie rozpoczęły ruch ku północy poprzez Ocean Tetydy. Zapoczątkowany tez został proces stopniowego odrywania się Ameryki Północnej od Afryki.
jurę? drugi okres mezozoiku, trwający od ok. 195 do ok. 140 mln lat temu. Dzieli się na 3 epoki: jurę dolna (wczesna), jurę środkowa i jurę górna (późną). Klimat okresu można ogólnie scharakteryzować jako ciepły, na co wskazują szeroko rozprzestrzenione rafy koralowe. Na podstawie występowania w jurze dolnej pokładów węgla można wysunąć wniosek o znacznej wilgotności klimatu. W jurze górnej zaznaczają się dość wyraźnie strefy klimatyczne - borealna chłodna i alpejska ciepła. Typowymi utworami jury dolnej są czarne iły, wapienie i margle, jury środkowej — osady piaszczyste, oolitowe rudy żelaza, jury górnej — jasne wapienie (oolitowe, rafowe, płytowe i in.) i margle. Na przełomie triasu i jury oraz w jurze górnej miały miejsce ruchy górotwórcze.
Świat organiczny jury, zarówno zwierzęcy, jak i roślinny, był bardzo bogaty i urozmaicony. Flora była bogata, sięgająca obu biegunów Ziemi. Z nagonasiennych występowały iglaste, miłorzębowe, sagowce, benetyty, paprocie nasienne i kajtonie, z paprotników — liczne rodzaje paproci (gł. cienko zarodniowych), skrzypowe i widłakowe. Ponadto występowały wątrobowce, grzyby oraz glony (okrzemki, ramienice, zielenice, krasnorosty i brunatnice). W świecie zwierząt najbujniejszy rozwój wśród bezkręgowców osiągnęły amonity i belemnity. Z kręgowców dominowały gady, które opanowały wszystkie środowiska. W faunie lądowej licznie były reprezentowane owady. Ssaki występowały jeszcze nieliczne, wyłącznie formy drobne. Pod koniec jury pojawił się pierwszy ptak (archeopteryks).
W jurze następuje dalszy rozpad Pangei (II), zapoczątkowany w triasie. Od Afryki zaczęła odrywać się Ameryka Południowa, zapoczątkowując powstawanie południowej części Oceanu Atlantyckiego, a całkowicie oderwał się od niej blok australijsko-antarktyczny, dzięki czemu zaczął poszerzać się Ocean Indyjski. Od Europy stopniowo zaczyna odrywać się Ameryka Północna i rozszerza się powoli północny Atlantyk. Ocean Tetydy rozszerza się znacznie. W północnej, brzeżnej strefie Oceanu Tetydy znajdują się luki wyspowe i morza wewnętrzne, w obrębie istniejącej tu wielkiej strefy subdukcji. Do Azji dobijają bloki kontynentalne, odrywające się od gondwanskich wybrzeży Tetydy. Druga wielka strefa subdukcji istniała u zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej i Ameryki Południowej, gdzie subdukcji ulęgała oceaniczna skorupa Pacyfiku.
kredę- ostatni okres mezozoiku trwający od ok. 140 do ok. 65 mln lat temu. Dzieli się na 2 epoki: kredę dolna (wczesna) i górna (późną). W okresie kredy odbywały się ruchy górotwórcze kilku faz orogenezy alpejskiej. W kredzie górnej nastąpiła wielka transgresja morza zaznaczająca się niemal na całym świecie. Typowymi skalami kredy są: margle, wapienie, opoki, kreda pisząca oraz flisz.
Świat organiczny kredy był zróżnicowany, zarówno w środowisku morskim, jak i lądowym. W kredzie dolnej przeważały rośliny nagozalążkowe, zbliżone do roślin jurajskich. Występowały tez rośliny okrytozalążkowe, które w kredzie górnej zdobyły liczebna przewagę. Faune cechował silny rozwój otwornic (także skałotwórczych), obecność w morzu licznych amonitów, belemnitów, gąbek, korali, ramienionogów, jeżowców i małżów. Wśród kręgowców dominowały gady (wodne i lądowe). Ptaki i ssaki były nielicznie reprezentowane. W końcu kredy wygasły amonity, belemnity, dinozaury i pterozaury.
W paleogeografii Ziemi nastąpiły w kredzie dalsze zmiany w porównaniu z jura. Atlantyk rozszerzył się, Ameryka Południowa oderwała się od Afryki. Szerzej otworzył się Ocean Indyjski. Kontynentalne bloki: dekarski, chiński, tarymski i irański wędrowały ku północy. Powiększanie się Oceanu Indyjskiego następowało kosztem stopniowej likwidacji Oceanu Tetydy, rozszerzanie zaś Atlantyku spowodowało zmniejszanie się Pacyfiku. Połączone były jeszcze ze sobą Australia z Antarktyda. Szybki ruch bloków kontynentalnych powodował deformacje fałdowe na krańcach płyty pacyficznej oraz na północnych brzegach Oceanu Tetydy.
Kenozoik (65 mln - dziś) Najmłodsza era w dziejach Ziemi. W kenozoiku ukształtował się obecny wygląd powierzchni Ziemi. Najbardziej znamienne cechy tej ery: największe nasilenie orogenezy alpejskiej (trzeciorzęd) oraz wielkie zlodowacenie obejmujące olbrzymie obszary kuli ziemskiej (czwartorzęd). Osady kenozoiku to m.in. flisz, wapienie numulitowe i serpulowe, piaskowce, iłowce, węgiel Brnu., złoża siarki, soli kamiennej, gipsu, osady lodowcowe.
Sama nazwa era kenozoiczna — oznacza erę nowego życia. W erze tej stopniowo rozwijały się nowe grupy organizmów coraz bardziej podobne do współczesnych. Po wielkim wymieraniu na granicy kredy i trzeciorzędu nastąpił intensywny rozwój ssaków, które opanowały całkowicie środowisko lądowe, oraz ptaków; pod koniec trzeciorzędu ok. 90% fauny przypominało formy współczesne. W czwartorzędzie w epoce lodowcowej występowały formy dla niej typowe, jak mamut, nosorożec. Najważniejszym faktem było pojawienie się człowieka. Po ustąpieniu zlodowaceń ostatecznie ukształtowała się fauna współczesna. Roślinność, podobna już do współczesnej, przeszła w ciągu kenozoiku (w związku ze zmianami warunków zewn.) liczne przeobrażenia. Doprowadziły one do wytworzenia się istniejących obecnie rodzajów i gatunków roślin, jak również do powstania obecnych zbiorowisk roślinnych oraz obszarów i państw florystycznych.
Dzieli się na dwa okresy:
Trzeciorzęd- wczesny okres kenozoiku, trwający od ok. 65 do ok. 1,8 mln lat temu. Jest okresem wielkiego nasilenia orogenezy alpejskiej. Typowymi utworami trzeciorzędu są skały piaszczysto-ilaste, wapienie, gipsy, sól kamienna i sole potasowo-magnezowe, węgiel brunatny, siarka.
Fauna i flora trzeciorzędu była niezwykle bogata i zróżnicowana. W trzeciorzędzie przeważały rośliny okrytozalążkowe (jak w górnej kredzie). W trzeciorzędzie starszym (paleogenie), występowały gat. obecnie przeważnie wymarłe. W trzeciorzędzie młodszym (neogenie) znaczny był udział gatunków obecnie żyjących. W paleogenie roślinność Europy była wybitnie podzwrotnikowa (z palmami) w neogenie podzwrotnikowo-umiarkowana. W trzeciorzędzie powstały wielkie złoża węgla brunatnego, utworzone ze szczątków roślinnych torfowisk leśnych i szuwarowych. W trzeciorzędzie nastąpił bujny rozwój ssaków, a ptaki już w dolnym trzeciorzędzie osiągnęły zróżnicowanie podobne do dzisiejszego. W morzach maksymalny rozwój osiągnęły otwornice zwierzęta numulitami (z ich szczątków — wapienie
numulitowe), liczne były małże, ślimaki i koralowce rafotwórcze. Świat ryb był zbliżony do współczesnego, tak jak na ladzie świat owadów.
Rozkład kontynentów na kuli ziemskiej uległ w trzeciorzędzie dalszym zmianom. W paleogenie Australia oderwała się od Antarktydy, stopniowo rozszerzał się Atlantyk i Ocean Indyjski. Sukcesywnie zwężał się Ocean Tetydy, zmniejszał się również Pacyfik. Ruchy bloków kontynentalnych i całych płyt spowodowały w neogenie likwidacje Oceanu Tetydy i powstanie sródziemnomorsko-himalajskiej strefy fałdowej. Pod koniec trzeciorzędu rozkład kontynentów był niemal identyczny jak dzisiaj. W miocenie nastąpiło oderwanie się bloku arabskiego od Afryki, a Grenlandii — od Ameryki Północnej. Na trzeciorzęd przypada maksimum górotwórczości alpejskiej. Złożony ruch płyt na południu Europy i Azji doprowadził do powstania alpejskich łańcuchów fałdowych. W strefie wokólpacyficznej ukształtował się łańcuch Andów i Kordylierów. Wśród alpejskich pasm fałdowych liczne są intruzje magmowe i skały wulkaniczne.
Dzieli się na 2 podokresy:
paleogen - wczesny podokres trzeciorzędu, trwający od ok. 65 do ok. 23 mln lat temu. W paleogenie odbywała się orogeneza alpejska — następowało fałdowanie i wypiętrzanie łańcuchów Alpidów. Osady paleogenu. to gł. flisz, także wapienie organogeniczne (np. numulitowe). Utwory paleogenu zawierają bogate złoża ropy naft., węgla brunatnego i soli kamiennej. Dzieli się na 3 epoki:
paleocen
eocen
oligocen.
neogen- późny podokres trzeciorzędu, trwający od ok. 23 mln do ok. 1,8 mln lat temu. W neogenie odbywała się orogeneza alpejska — nastąpiło ostateczne wypiętrzenie łańcucha Alpidów. Typowymi utworami są gł. osady płytkowodne i lądowe: żwiry, piaski, iły, lupki ilaste, zawierające złoża węgla brunatnego, soli kamiennej, gipsu, siarki. Dzieli się na 2 epoki:
miocen
pliocen
czwartorzęd- młodszy okres kenozoiku, trwający od ok. 1,8 mln lat temu do dziś. Dzieli się na dwie epoki: wczesna — plejstocen (dyluwium, epoka lodowcowa) i pozna — holocen (aluwium, epoka polodowcowa), obejmująca ostatnie 11 tys. lat. W plejstocenie klimat ulęgał wielokrotnym wahaniom, kilka wielkich fal ochlodzen ( glacjał) i ocieplę ( interglacjał) objęło glob ziemski. Osady czwartorzędu to gł.: gliny zwałowe, piaski, żwiry, iły wstęgowe ( warwy). W czwartorzędzie ukształtowały się współczesny zarysy mórz i ich stref przybrzeżnych (m.in. w holocenie powstało M. Bałtyckie), rzeźba lądów. Czwartorzęd zadecydował o składzie górnej warstwy gruntów i gleb.
Świat organiczny na początku czwartorzędu był już bardzo zbliżony do współczesnego. Świat roślinny wczesnego czwartorzędu był bardzo podobny do obecnego. Gatunków obcych współczesnej florze było w nim niewiele; istniały jedynie w starszym plejstocenie, gł. w okresach międzylodowcowych, gdy zamiast tundry glacjalnej, charakterystycznej dla okresów zlodowaceń, występowała bogata roślinność leśna, bagienna i wodna. Tundrę glacjalna cechowały karłowate wierzby, brzoza karłowata, dębik ośmiopłatkowy, zawciąg Iversena oraz wiele innych roślin wysokogórskich i stepowych. W czwartorzędzie zaczął się kształtować ostatecznie dzisiejszy świat zwierzęcy. Zmiany klimatyczne spowodowały wyginiecie niektórych gatunków, np. nosorożca w Ameryce, dinoterium w Eurazji. Znacznie zmniejszył się zasięg form ciepłolubnych, a pojawiły się zimnolubne, które z końcem plejstocenu bądź wyginęły (np. mamut, nosorożec włochaty), bądź utrzymały się na niewielkich areałach (np. renifer). Znacznie rozprzestrzeniły się gatunki strefy umiarkowanej (np. tur, żubr, jeleń). Najważniejszym faktem było pojawienie się człowieka.
W czwartorzędzie ostatecznie ukształtował się współczesny rozkład kontynentów i oceanów wraz ze współczesnym rozkładem płyt litosfery.