RZEŹBA EGIPSKA OD PANOWANIA AMENHOTEPA IV DO OKRESU PTOLEMEJSKO - RZYMSKIEGO
Rzeźba za czasów Amenhotepa IV.
Okres panowania Amenhotepa IV stanowił unikalny okres w dziejach Egiptu. Rewolucyjne zmiany zapoczątkowane przez faraona w polityce wewnętrznej państwa w szczególności w polityce religijnej, znalazły również swoje odbicie w sztuce.
Przed koronacją Amenhotep IV był arcykapłanem boga słońca Re, w czasie swoich rządów nadał mu formę widzialnej postaci- tarczy słonecznej i rangę naczelnego boga. Kult tarczy słonecznej czczonej pod imieniem Atona nie był w czasach Amenhotepa IV całkowitym novum. Stopniowo upowszechniał się on już znacznie wcześniej począwszy od panowania Amenhotepa II.
TECHNIKI BUDOWLANE I RZEŹBIARSKIE
Kiedy Amenhotep III uczynił Amenhotepa IV swoim współregentem, olbrzymie prace budowlane były jeszcze nadal w toku, a królewskie warsztaty musiały wykonywać w szybkim tempie zamówienia na elementy dekoracyjne budowli. Młody Amenhotep IV, aby móc realizować swoje zamierzenia i zbudować nowemu bogu stosowne przybytki, uprościć musiał technologie murarską i co z tym wiąże, również rzeźbiarską, aby przyspieszyć budowanie zrezygnował z tradycyjnego konstruowania murów z dużych ciosów wapienia, znacznie szybciej było wycinać niewielkie bloki piaskowca, które nie obrabiano dokładnie, a szpary i nierówności maskowano zaprawą.
Architektura świątynna
Najważniejszym elementem świątyń stał się ołtarz ofiarny na wolnym powietrzu. W zgodzie z tradycją świątynie amarneńskie otaczano murem kultowym, przed wejściem wznoszono pylony. Ołtarze przyjmowały formę platform, do których dostęp zapewniały rampy lub stopnie prowadzące od zachodu, albo od czterech stron świata. Wszystkie budowle Amenhotepa IV zostały rozebrane po jego śmierci. Do dnia dzisiejszego natomiast zachowały się szczątki wspaniałych założeń pałacowych i świątyniach w nowo obranej przez władcę stolicy w pobliżu dzisiejszej wioski El-Amarna. Największa tamtejsza świątynia, składała się z 4 kolejnych dziedzińców. Drugą świątynie tworzyło 6 dziedzińców, podzielonych pylonami, zawierających setki ołtarzy ofiarnych. Podobne ołtarze wzniesiono w kaplicach wokół dziedzińców. Oprócz pozostałości tych założeń odkryto również resztki, tak zwanej świątyni Królewskiej oraz wielki zespół sakralny na południe od miasta, zawierający dwa niezależne założenia otoczone murami, w których centralnym elementem były wykopane sadzawki.
Tematem dekoracji świątynnych były przede wszystkim, sceny adoracji Atona- dysku słonecznego, symbolizowanego w ikonografii przez tarczę z promieniami, zakończonymi dłońmi. Królewska rodzina, która z czasem powiększyła się o sześć córek, przestawiana była w scenach pełnienia obowiązków państwowych i rytualnych, łowienia ryb, polowań , a także siedząca w zaciszu pałacowym- zawsze pod życiodajnymi promieniami Atona. Wprowadzenie tematyki rodzinnej do oficjalnej sztuki było innowacją wręcz rewolucyjną. Motywy scen i pozy pary królewskiej zaczerpnięte były z repertuaru zasadniczo już istniejącego w sztuce, jednak ich styl i bardziej kameralna atmosfera, czyni te sceny tak nowatorskimi.
Relief wgłębiony
Rycie reliefów w okresie amarneńskim uproszczono. W miejsce delikatnych reliefów płasko-wklęsłych, zastosowano relief wgłębiony, który pozwalał na szybkie pokrywanie wielkich powierzchni murów. Relief wgłębny, zwłaszcza kiedy jego kontury są ostro wcięte w powierzchnie ściany, w ostrym świetle słonecznym daję optyczna iluzję, że elementy cienkie wydają się bardziej cieńsze, gdyż zwęża je cień głębszego konturu. Dekoratorzy Amenhotepa IV nie zwracali na to uwagi, przez co ich dzieła wydają się bardziej manieryczne. Sylwetki postaci są jeszcze bardziej zdeformowane niż miało to miejsce w przypadku rzeźby pełnej. Zerwano z zasadą pasowości przedstawień na rzecz większych kompozycji o wieloplanowej akcji, umieszczanych w konkretnym otoczeniu, najczęściej we wnętrzu pałacu. Wielkie kompozycje były rzeźbione przez zespoły artystów. Mistrz wykonywał główne postacie, uczniowie wypełniali boczne partie. W centralnych figurach niemal z reguły wyobrażenia rąk i nóg są zróżnicowane, widziane od strony zewnętrznej i wewnętrznej. Charakterystyczne dla stylu amarneńskiego jest powiązanie postaci przez gesty rąk, a także oddanie indywidualnych póz w tłumie postaci. W przedstawieniach tego typu zerwano z zasadą izokefalizmu, przez co możliwe stało się zakomponowanie sceny tak, aby skupić spojrzenie widza na najważniejszym motywie. W grupowych kompozycjach często różnicowano wielkość osób tak, że głowy ich tworzyły jakby trójkąt w centrum którego umieszczano centralne persony.
Kanon rzeźby
Niezwykła deformacja anatomiczna jaką można zaobserwować w posągach władcy, tłumaczona bywa przez naukowców jako zmiany patologiczne. Jednak należy pamiętać, że wraz z wprowadzeniem zmian w religii, władca kazał zerwać z obowiązującym idealistycznym kanonem w przedstawieniach faraona. Miejsce wizerunków pięknego, młodzieńczego władcy zastępują niemal groteskowe przedstawienia. Wyobrażenia Amenhotepa IV, charakteryzuje zawsze anomalnie wydłużona czaszka, cofnięte czoło, pobrużdżona, wynędzniała twarz, długi nos, grube wargi, obwisła szczęka, skośne oczy, zapadnięte policzki. Szyja bywała długa i cienka, obojczyki wystające, piersi i brzuch bardzo wydęte, biodra szerokie, ramiona wąskie i spadziste. Wiele komentarzy wywołują posągi władcy odnalezione w Karnaku, ukazujące go nagiego, bez widocznie zaznaczonych cech płciowych. Wysuwano hipotezy, że posągi te zostały wykonane z myślą przyodziewania je w szaty, albo też z rozkazu władcy ukazywania go jako hemafrodyta- jednocześnie jako ojca i matkę rodzaju ludzkiego.
Jedna z teorii na temat takiego przedstawiania faraona, mówi, że taki sposób obrazowania podyktowany był życzeniem króla, który chciał, w ten sposób wyróżniać się od innych zwykłych śmiertelników. Maniera przedstawiania władcy, stała się charakterystyczna, również dla przedstawień dworzan. Te same kształty nadawano członkom rodziny królewskiej. Portrety Neferetiti wykazują te same rysy twarzy co jej męża, tyle że mniej groteskowe. Nos jest mniejszy, podbródek bardziej zdecydowany, usta bardziej ostre. Zarówno ona jak i córki, przedstawiane są z wąskimi taliami, szerokimi biodrami i nadmiernie wydłużonymi szyjami. Rozwój rzeźby w tym okresie można podzielić na 3 okresy:
I. faza wczesna- rozpoczyna się w momencie, gdy Amenhotep IV, jako koregent swego ojca zainicjował wielkie prace budowlane w Karnaku, a wkrótce potem w El-Amarna. Wtedy to zostały ustalone główne schematy ikonograficzne. Sztukę tego okresu, określa się często jako ekspresjonistyczną i naturalistyczną. Terminy te jednak nie są poprawne, jeśli odwołamy się do doświadczeń sztuki XIX i XX wieku. W okresie tym w miejsce stałego, tradycyjnego kanonu, wprowadzono nowy i można mówić tu jedynie o pewnym manieryzmie. Pierwsze dzieła niewątpliwie charakteryzuje poszukiwanie nowych środków wyrazu, próba zerwania z ustalonym systemem proporcji i sposobem przestawiania władcy. Głównym rzeźbiarzem faraona był wówczas Bak. Innowacją przez niego zastosowaną, było rzeźbienie ciała widocznego pod wyobrażeniem plisowanej szaty. Niewątpliwym osiągnięciem sztuki w tym okresie było zerwanie z konwencjonalizmem portretu. Oczy przestano wyobrażać jako dekoracyjne owale i zaczęto je głębiej modelować, tak że górna powieka była mocniej podciągnięta i dzięki efektowi światłocienia stwarzała efekt bliższy naturze. Bardziej naturalną formę przybrały też brwi. Naturalnie modelowano, również uszy, barki i szyję.
II. faza przejściowa
III. faza późna- szefem rzeźbiarzy został wówczas Totmes, w warsztacie którego odkryto wiele rzeźb m. in. słynny portret Nefretete. Wiele rzeźb wykonanych w jego warsztacie konstruowano z osobno modelowanych części, montowanych na czopy i wypusty, a liczna seria gipsowych masek- studiów rzeźbiarskich, wskazuje na drogę stopniowej stylizacji, od realistycznego szkicu do gotowego portretu. W okresie tym wcześniejsze innowacje wprowadzono już znacznie zmodyfikowane. Obojczyki nie wystają już tak mocno, twarze są gładsze. Przesadę w proporcjach ciała poprawiono. Niektóre z elementów posągów, takie jak dłonie i stopy stanowią najlepsze przykłady rzeźbiarskiego modelunku o niesłychanie, drobiazgowym wykończeniu. Powstały wówczas schemat postaci ludzkiej, został przyjęty w późniejszym okresie. Obowiązkowe stały się wydłużone i nieforemne czaszki.
Przedstawienia Tutanchamona
Zięć Amnhotepa IV, Tutanchamon, powróciła z El- Amarna do Teb, gdzie przywrócił dawny kult Amona-Ra i zapowiedział restauracje budowli, w których ikonoklaści Echnatona wymłotkowali wszelkie wyobrażenia większości bogów dawnego panteonu. Mimo przywrócenia jednak tradycyjnych kanonów, artyści zbyt długo tworzyli w manierze amarneńskiej, aby móc z nią zerwać. Do końca panowania XVIII dynastii we wszystkich dziedzinach sztuki dają się wyróżnić wpływy sztuki amarneńskiej. Postacie męskie są sfeminizowane, o szerokich biodrach i miękkim modelunku brzucha i klatki piersiowej, a liczne rzeźby odkryte w słynnym grobowcu Tutanchamona w Dolinie Królów są wykonane ściśle wedle dawnego wzoru.
Portrety Tutanchamona są dwojakiego rodzaju. Drewniane posągi, znalezione w grobowcu, są niewątpliwie wykonane seryjnie, jako wyposażenie grobowe i rażą bezosobową konwencją i wyrazem twarzy, natomiast portrety oficjalne rzeźbiono w stylu tradycyjnym, chociaż w potraktowaniu oczu i ust widoczne są wpływy sztuki amarneńskiej. Szczególnie charakterystyczne jest opracowanie górnych powiek z wyraźnym zaklęśnięciem, dzielącym powieki od brwi
Rzeźba za panowania dynastii XIX i XX- okres Ramssesydów
Najwięcej swoich posągów z dynastii Ramssesydów pozostawił Ramzes II. Nie wszystkie na których faraon umieścił swoje imię w rzeczywistości należały do niego. Miał on zwyczaj uzurpowania portretów swoich poprzedników, nawet z okresu Średniego Państwa. Portrety Ramzesa II możemy zasadniczo podzielić na dwie grupy: 1) wyobrażającą władcę jako młodego mężczyznę, o delikatnych rysach twarzy i smukłej sylwetce, 2) z charakterystycznym kształtowaniem twarzy, zaokrąglonej i spłaszczonej oraz masywnej sylwetce.
Najlepszym przykładem stylu pierwszego jest posąg Ramzesa siedzącego na tronie, ubranego w fałdzista szatę i hełm. Wielu archeologów, uważa posąg ten za statuę Seti I. Rzeźba ta pomimo problemów z identyfikacją władcy, jest wyrazem oficjalnego stylu, charakteryzującego się idealistycznym konwencjonalizmem oddawania rysów twarzy, lekko uśmiechniętej, ale nadal „zimniej twarzy”.
Do słynnych posągów z tego okresu należą posagi Ramzesa w Abu Simbel, wyrzeźbione w skalnym masywie i flankujące wejście do świątyni. Wysokość ich wynosi ok. 20 m., pomimo tej ogromnej skali zachowano w rzeźbach doskonałe proporcje ciała i twarzy, chociaż z konieczności ich modelunek jest syntetyczny. Szczątki innego kolosa znajdują się w Ramssesum - grobowej świątyni Ramzesa II w Tebach. Wyobrażał on władcę na tronie i mierzył około 17 m wysokości. Mniejsze, jednak nadnaturalnej wysokości posągi znajdowały się w licznych sanktuariach Górnego i Dolnego Egiptu, a w Delcie były czczone tak, jak statuy bóstw. Za czasów XIX i XX dynastii pochodzą posągi władców, panujących uprzednio dynastii czczonych jako bóstwa. Najczęstsze są wśród nich pomniki wyobrażające królową Jahmes - Nefertari i Amenhotepa I, uważanych za opiekunów nekropolii tebańskiej.
Bardzo liczne w tym okresie były rzeźby osób prywatnych. Wyobrażały one siedzących, stojących lub klęczących urzędników i dygnitarzy, trzymających kapliczki- naosy z posążkami bóstwa. Popularnością cieszyły się również rzeźby w formie kubusa. Od końca XVIII dynastii coraz częściej przedstawiano mężczyzn łysych, lub z ogoloną głową, charakteryzującą kapłanów. Ponadto przedstawiano mężczyzn i kobiety, o szczególnie skomplikowanych fryzurach, drobiazgowo modelowanych puklach i loczkach.
Najlepsze dzieła omawianego okresu powstały pomiędzy panowaniem Tutanchamona i Seti I. Styl nawiązujący do delikatności i elegancji typowej dla sztuki Amenhotepa III, został wzbogacony o doświadczenia okresu amarneńskiego.
Od czasów Ramzesa II zaczyna się stopniowy upadek sztuki, objawiający się w ciągłej schematyczności i konwencjonalizmie powielanych bez końca wzorów. Stroje i fryzury zostają przeładowane dekoracyjnymi szczegółami, zanika prostota i umiar. Fałdy szat, które dotychczas podkreślały kształt ciała, stają się teraz sztywne i ciężkie. W poprawności rysów twarzy pojawia się chłód, jedynie dłonie i stopy są starannie modelowane.
Relief
Zdobycze sztuki amarneńskiej o wiele bardziej zakorzeniły się w płaskorzeźbie, niż w rzeźbie pełnej. Od Tutanchamona do Seti I, ogólny styl dekoracji świątynnych i grobowych jest tradycyjny, ale złagodzony miękką linią sylwetek ludzkich, świetną gestykulacją postaci wyobrażonych w scenach zbiorowych i większą swobodą kompozycyjną. Reliefy zdobiące ściany systemu korytarzy, sal i kaplic wykutych jako miejsce wiecznego spoczynku Seti I w Dolinie Królów, charakteryzuje lekki, precyzyjny modelunek, doskonałe proporcje postaci. Za następców Ramzesa II panowała ta sama tendencja do dekoracyjności. Reliefy wycinane są bardzo głęboko, dając silne efekty światłocieniowe. Często dochodzi do połączenia technik reliefu płasko-wklęsłego i wgłębionego, co zapoczątkowane zostało w okresie amarneńskim.
Zewnętrzne ściany budowli za panowania XIX i XX dynastii zdobiono ogromnymi kompozycjami obrazującymi wojenne czyny faraonów. Ramzes II, po zwycięstwie pod Kadesz, kazał w budowanych przez siebie świątyniach umieszczać przedstawienia tej bitwy, a za wzorem artystów okresu amarneńskiego, zrezygnowano w tym wypadku z kompozycji pasowej na rzecz wieloplanowego, jednoczesnego ukazania akcji rozgrywającej się na dużej przestrzeni. W podobny sposób swoje zwycięstwa wyobrażali następcy Ramzesa II (np. Ramzes III w Medinet Habu).
Okres panowania XXV dynastii
Okres panowania XXV dynastii jest wyjątkowym czasem w sztuce Egiptu. Władcy z tej dynastii byli bowiem najeźdźcami z Południa, z państwa Kusz, które utworzyło się w czasie III okresu przejściowego (czasy rządów XXI-XXIV dynastii). Legenda powiada, że państwo to założyli czciciele Amona, którzy z Egiptu udali się na wygnanie do dzisiejszego Sudanu.
Wizerunki władców z XXV dynastii rzeźbiono w różnych materiałach: granicie, bazalcie, diorycie, ale również w fajansie i brązie. Wielkość rzeźb jest zróżnicowana. Część rzeźb królewskich była naturalnej wielkości lub nieco większej, inne zaś należące do grupy, w której faraon stał pomiędzy przednimi nogami leżącego brana, zwierzęcia boga Amona, miały ok. 1 metra wysokości. Rzeźbiarze tworzący przedstawienia władców wzorowali się na rzeźbach z okresu Starego Państwa. Przedstawiali władców o szerokich ramionach, a ich twarzom nadawali wyraz ponadczasowej godności. Są to twarze Nubijczyków, o wydatnych cechach rasowych. Ze standardowych wyobrażeń tego ludu zaczerpnięto silnie zarysowane bruzdy biegnące od nosa do kącików ust i podkreślające policzki, tego rodzaju przedstawienia spotykane są już za XII dynastii. Najsilniejszy modelunek tych bruzd spotyka się z początku panowania Kuszytów, potem rys ten jest stopniowo łagodzony. Obcy władcy na tronie egipskim przejęli królewskie emblematy faraonów, dodając do nich swoje typowe nakrycia głowy, przypominające ciasno nasadzoną pilotkę, ozdobioną dwoma ureuszami.
W prywatnej rzeźbie tego okresu panuje wielka różnorodność. Od portretów wyidealizowanych po brutalnie naturalistyczne. Wiele z nich wzorowanych jest na portretach XII dynastii, kopiowano zarówno fryzury, stroje jak i pofałdowani szat. Często rzeźbę portretową schyłku XXV i początku XXVI dynastii określa się mianem naturalistycznej, jednak nie miała ona wiele z nią doczynienia. Była to tylko moda na tworzenie portretów, przedstawiających starszych mężczyzn o grubych rysach, głębokich zmarszczkach, z workami pod oczami i zwiotczałymi policzkami. Jako przykład tego naturalizmu podaje się często portret Mentuemhata, gubernatora Górnego Egiptu oraz księcia tebańskiego.
Za XXV i XXVI dynastii zaprzestano produkcji posągów przeznaczonych do ustawiania w grobach, wszystkie posągi ustawiano w okręgach świątynnych. W rzeźbach tych poszukiwano środków do oddania bardziej zindywidualizowanego portretu. Charakterystyczny dla tego okresu jest odwrócony konwencjonalizm, dążący do zróżnicowania twarzy i nadania jej własnego, niepowtarzalnego wyrazu, ale trudno jest orzec, czy którykolwiek z portretów jest rzeczywistym studium z natury. W modelowaniu ciał-zwłaszcza męskich torsów panuje pewna swoboda. Nadal obowiązywało frontalne ujęcie, ale przez pewną asymetryczność układu, potrafiono przełamać hieratyczną frontalność. Następuje też zmiana w podziałach sylwetki męskiej. Za panowania Psametyka II tors zaczęto dzielić na 3 poziome bryły, bez zaznaczenia pionowej linii podziału sylwetki. Jedną cześć stanowiło popiersie, drugą- dolna cześć klatki piersiowej aż do pasa, trzecią brzuch. Jest to ten sam sposób konstruowania torsu, jaki stosowali greccy artyści epoko klasycznej. Po Amazisie, za którego ten trójdzielny podział osiąga najpełniejszy rozwój, często stosowano kompromisowe rozwiązanie, zaznaczając również pionowy podział, ten ostatni w czystej formie nie powrócił już nigdy.
W czasie tym zaprzestano polichromowania rzeźby, nastąpiła wówczas moda na twarde kamienie. Rzeźbę charakteryzowało staranne wykonanie i doskonały polerunek. Nastąpiła natomiast zmiana w kanonie proporcji ciała. Od czasów XXV dynastii wydłużono nieco sylwetkę i aż do końca posługiwano się nowym kanonem, w którym postać ludzka dzieliła się na 21 rzędów kratek od podeszew stóp do linii włosów nad czołem. Zmiana spowodowana była przejściem na nowy system miar. Dotychczas podstawą był tzw. mały łokieć, który dzielił się na 6 dłoni, królewski na 7 dłoni. Za XXV dynastii mały łokieć przestał w ogóle funkcjonować i zastąpiono go królewskim.
Panowanie Dynastii XXVI, XXVII i XXX
Po upadku XXV dynastii, spowodowanej asyryjskim najazdem, rządy obieli książęta z Sais, panujący jako XXVI dynastia. Te czasy stanowią w wielu dziedzinach sztuki ścisłą kontynuację stylu zapoczątkowanego przez Kuszytów. Schyłek panowania tej dynastii odznaczała się stagnacją i powielaniem wzorów, natomiast ożywienie sztuki przyszło w czasach panowania perskiego- dynastia XXVII, 525-404 p.n.e. Na ten okres przypadają rzeźby, które w pełni można nazwać rzeźbami portretowymi. Najstarszą z nich jest posążek Szefa Królewskich Złotników, Pasmatyka-sa-Neith, o rysach twarzy nieregularnych, asymetrycznych, pozbawionych standaryzacji. Po raz pierwszy też, wymodelowano strukturę kostną głowy. Indywidualność XXVI dynastii objawiała się, w rzeźbie ukazującej głównie władców i dostojników. Do naszych czasów zachowało się wiele przykładów głów królewskich, jednak brak podpisów pod większością z nich utrudnia rozpoznanie. Charakterystyczną cechą rzeźby portretowej z dynastii Sais był lekki uśmiech, a także subtelna gra mimiki twarzy, nadająca fizjonomii wyraz spokoju i pewności siebie. Ikonografię tej dynastii uzupełniają liczne statuetki brązowe, ukazujące faraona w klęczącej pozie z rękoma wyciągniętymi do przodu w geście ofiarnym.
Za panowania ostatniej rodzimej dynastii-XXX, nastąpił kolejny renesans sztuki. Artyści tego okresu naśladowali sztukę saicką. Powstało wówczas wiele posągów, o rozmaitym stylu, wśród nich wiele dzieł, o wybitnych cechach realistycznych, pozbawionych schematyzmu i konwencjonalizmu.
Pod panowaniem Greków i Rzymian
Po podboju Aleksandra Wielkiego nastąpił w Egipcie, krotki okres panowania macedońskiego ( lata 332-304 p. n. e.). Reliefy rzeźbione w tym okresie przypominają płaskorzeźby z czasów początków XIX dynastii z wyjątkiem twarzy, które zgodnie z stylem epoki są zaokrąglone i pulchne, lekko uśmiechnięte. Całkowicie odmienny styl prezentują reliefy zdobiące grobowiec arcykapłana Petosirisa, znajdujący się w Junat al-Dżabal, w środkowym Egipcie. Postacie są tu ubrane w greckie stroje. Artysta starał się tu oddać, wszystkie możliwe pozy człowieka, widzianego z boku, przodu i en trois-quarts. Bardzo wyraźna jest tu próba zindywidualizowania rysów twarzy. Łyse głowy mają spłaszczoną górną część, bardzo silnie podkreśloną szczękę, o wysuniętym podbródku, grube wargi i głęboko osadzone oczy. Nowe odmienne fryzury, fałdziste greckie szaty, nadają rzeźbie odmienny charakter, mający w intencji naśladować sztukę grecką. Zarówno ich tematyka, tak typowo egipska jak i nieumiejętność radzenia sobie z zamierzonymi kompozycjami, zdradzają produkcję miejscowych warsztatów.
Sztuka rozwijana za czasów panowania Ptolemeuszy ( 304- 30 r. p. n. e.) stanowi, nową fazę w dziejach stylu egipskiego. Najlepszymi zabytkami z tego okresu są rzeźby portretowe. W portretach tych staranie przestrzegano tradycji, portrety są konwencjonalne, idealizowane, o nieznacznych odstępstwach od ustalonych tradycyjnych schematów. Dzieła rodzimej szkoły rzeźbiarskiej można podzielić na 2 grupy. Pierwszą, stanowią rzeźby zachowujące w całości tradycyjne cechy, zarówno w pozie, atrybutach, geście. Drugą, dzieła powstałe pod wpływem sztuki hellenistycznej, które wprowadzają w tradycyjne układy pewne elementy obce: drobno skręcone loczki nad czołem, silnie udrapowane szaty, niekiedy patetyczne twarze o szeroko otwartych oczach i miękkich, pełnych ustach. Całkowitą nowością jest naturalistycznie oddawanie szczegółów twarzy, takich jak na przykład nieogolonych policzków oraz pryszczy. Pojawiają się tez portrety mężczyzn brodatych oraz portrety mężczyzn o pobrużdżonych twarzach. Jednym z tego rodzaju portretów jest słynna „Zielona głowa”. Rzeźbę tą cechuje precyzja w oddaniu każdego szczegółu, kaligraficzna czystość modelunku oraz symetria. W mistrzowski sposób artysta oddał tu anatomiczną strukturę głowy i twarzy, nadając jej przy tym głębie psychologiczną. Głęboki realizm dzieła, stawia go w rzędzie największych dzieł sztuki światowej.
Okres ptolemejski przyniósł też, ożywienie w dziedzinie portretu kobiecego, a w szczególności w wyobrażeniu kobiecych ciał. Nie są to pełne akty, kobiety bowiem ubrane są w bardzo obcisłe szaty, przylegające do ciała, których jedynie dolna krawędź nad kostkami jest wyraźniej zaznaczona. Wpływ grecki na sztukę w tym okresie spowodował wykształcenie specyficznego zespołu cech charakteryzującego przedstawienia kobiecych ciał z krągłymi, wydatnymi piersiami, szerokimi biodrami, wyrafinowanym modelunkiem oraz wyważonymi proporcjami.
Po włączeniu Egiptu do Rzymu w 30 r. p.n.e., lokalne warsztaty działały nadal lecz z czasem ulegały upadkowi formalnemu i stylowemu. Jeszcze August kazał się przedstawiać w stroju faraona, jak świadczy jego posąg z granitu, pochodzący prawdopodobnie z Karnaku i datowany na okres zwycięstwa pod Akcjum. Posąg ten stanowi typową w królewskich portretach tej epoki, elektyczną mieszaninę elementów egipskich i obcych, egipska jest poza, strój i nakrycie głowy, twarz natomiast, wraz z puklami włosów wymykających się spod nemesu, potraktowano w duchu hellenistycznym.
Jak za panowania Ptolemeuszy tak i pod panowaniem rzymskim nadal wznoszone były świątynie dla egipskich bogów. Budowa i dekoracja tych świątyń trwała od czasów Augusta do Dioklecjana.
Prywatna rzeźba z I wieku również chyliła się ku upadkowi. Niektórzy miejscowi dygnitarze pozostawili po sobie bazaltowe i granitowe posągi w stojącej, lub siedzącej pozie, są one jednak sztywne, twarze mają pusty wyraz, niektóre rażą prymitywizmem modelunku. Niewielkie główki portretowe wykazują schematyzm, a dawny realizm w przedstawianiu wizerunków ludzi w podeszłym wieku stał się manierą, w której zmarszczki przybrały ornamentalny charakter.
W II w. zanika modelowanie posągów w kamieniu. Jednocześnie zaczyna się rozwijać specyficzna gałąź portretowej rzeźby grobowej. Rzeźbienie drewnianych masek uzupełniających antropoidalne formy sarkofagów, sięgały w Egipcie czasów XVII dynastii i były nadal zwyczajem. Niekiedy w przypadku masek królewskich były one portretami, w jakimś stopniu podporządkowane stylom rzeźby, wyrabiane na użytek prywatny, stanowiły tylko podobizny wyidealizowanej twarzy ludzkiej, nie mającej nic wspólnego z rzeczywistym wyglądem zmarłego. Od połowy I wieku, kiedy zanikła rzeźba portretowa z kamienia, być może na skutek zakazu umieszczania wotywnych posągów w świątyniach, jedynym sposobem utrwalania na wieczność Egipcjanina, było nadanie masce jego sarkofagu zindywidualizowanego wyglądu. W tym też czasie rozwinęła się ta gałąź twórczości, ale panujący w niej styl nie był już egipski. Zanik kamiennej rzeźby portretowej stanowi granicę pomiędzy sztuką tradycyjną, a rozwijającym się odtąd elektycznym stylem mieszanym, składającym się z elementów hellenistycznych, rzymskich i egipskich. Z wyjątkiem płaskorzeźb świątynnych, nigdy już nad Nilem nie powstaną dzieła wyrażające w czystej formie dziedzictwo wielkiej twórczości przodków.
1