Z przemocą domową mamy do czynienia wówczas gdy ktoś z rodziny w sposób intencjonalny, długotrwały, znęca się nad innym członkiem rodziny doprowadzając do bezpośrednich oraz odległych szkód psychicznych i psychosomatycznych. Wyróżniamy pięć rodzajów przemocy: fizyczną, psychiczną, seksualną, zaniedbywanie i wyzysk ekonomiczny.
Etapy przemocy domowej:
w pierwszym etapie ofiara przemocy jest zdezorientowana i jednocześnie przerażona,
w kolejnym etapie pojawia się szok, i ofiara zaczyna oceniać sytuację jako zagrażającą jej zdrowiu i życiu,
w trzecim etapie pogłębia się przerażenie i bezsilność,
ostatni etap reagowania: nie mogąc uciec i będąc odizolowanym od pomocy z zewnątrz - ofiara przemocy zwraca się do „kata” z potrzebą troski i ochrony. Instynkt przetrwania zmusza ofiarę do szukania przejawów życzliwości, u „kata”, gdyż przetrwanie ofiary jest w jego rękach. Ofiara tłumi swój sprzeciw i odruch wściekłości i w ten sposób, zaprzeczając swoim uczuciom, jest w stanie związać się z pozytywną stroną oprawcy. W celu przetrwania, staje się hiperczujna i hiperwrażliwa na potrzeby, uczucia i poglądy swego oprawcy, przy jednoczesnym stłumieniu własnych potrzeb. Stara się patrzeć na świat z jego perspektywy. Im bardziej ofiara przemocy domowej musi się wysilać i im większe koszty ponosi, by go zadowolić, tym silniej zostaje z nim emocjonalnie związana (mechanizm zaangażowania i konsekwencji). Ze względu na ten właśnie proces ofiara zaczyna widzieć w swoim „oprawcy” potencjalnego wybawcę - jest mu wdzięczna, że czasami ma odruchy ludzkie i widzi w tym możliwość przetrwania - Syndrom Sztokholmski (to powstanie nowej osobowości)
Przemoc to każdy zamach na swobody jednostki. Przemoc to takie zachowania jednostki lub grupy w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. Przemoc może mieć charakter instrumentalny (środek do realizacji określonych celów) lub bezinteresowny (poszukiwanie zadowolenie w znęcaniu się nad innymi) oraz indywidualny lub zbiorowy. Przemoc jest zawsze intencjonalna. Przemocą jest naruszanie jakichś praw i dóbr osobistych jednostki w taki sposób, że uniemożliwia jej się samoobronę. Przemoc powoduje zawsze jakieś szkody. Przemoc lubi się powtarzać. Przemoc jest często rozpaczliwym zagłuszaniem uczucia niemocy. Za przemoc zawsze odpowiedzialny jest sprawca. Niektóre przejawy grożenia przemocą są już aktami przemocy. Nie każda forma przemocy jest ścigana przez prawo
PRZEMOC GORĄCA : u podstaw tej formy przemocy leży furia, która rodzi się z frustracji i niemocy. Furia jest erupcją skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć gniewu i wściekłości. Przemoc gorąca to przemoc naładowana złością, gniewem, agresją, furią. Towarzyszą jej bogate formy ekspresji: krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, impulsywne zachowania, gwałtowne zadawanie bólu. Przemoc ta jest najłatwiej zauważalna i najbardziej spektakularna. Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika.
PRZEMOC CHŁODNA: To drugi rodzaj przemocy, który jest zapisany w obyczaju, kulturze, który jest częścią wyposażenia psychologicznego jednostki. Człowiek stosujący chłodną przemoc realizuje scenariusz przemocy - zapisany i utrwalony wzór postępowania, którego wcześniej się nauczył, często „na własnej skórze”. Do wyzwolenia tego rodzaju przemocy niepotrzebna jest furia, gniew, czy intencja zniszczenia lub zaszkodzenia komuś. Chłodna przemoc to realizacja roli, w którą wpisane jest dokonanie zemsty, dokonanie inwazji na cudze terytorium, często tę formę przemocy uważa się za usprawiedliwioną.
Przemoc chłodna to przemoc, która wyłania się z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania mają pozytywne cele: może to być czyjeś dobro, przestrzeganie pewnych reguł, realizowanie jakiejś filozofii, ideologii, wiary. Tak więc wyłania się ona z pewnego umysłowego porządku, który sprawca realizuje. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć.
PRZEMOC INTERPERSONALNa to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich.
PRZEMOC STRUKTURALNA. znajduje się w strukturach społecznych w społecznej świadomości, w procesach socjalizacji obowiązujących w danej kulturze.
PRZEMOC SYMBOLICZNA. To „narzucanie znaczeń i interpretacji symboli zastanej kultury”. Przemoc symboliczna oparta jest na legalnym prawie do narzucania i wpajania tego, co służy interesom klas panujących.. Prowadzi to do uznania kultury legalnej jako jedynej, odrzuca się wzory zachowania wyniesione z domu, wzory odbiegające od uniwersalnej kultury. Dokonany zostaje podział na kulturę legalną i nielegalną.
Konsekwencje krzywdzenia dzieci można klasyfikować biorąc pod uwagę trzy kryteria: bezpośredniość i odległość skutków przemocy, specyficzność i niespecyficzność objawów, typy objawów: somatyczne, psychiczne (poznawcze, behawioralne
i emocjonalne).
Następstwa doświadczonej w dzieciństwie przemocy zależą od takich czynników, jak:
wiek i osobowość dziecka krzywdzonego
więź dziecka lub stopień pokrewieństwa ze sprawcą
forma i przebieg przemocy
reakcja na zdarzenie
brak lub uzyskanie kwalifikowanej pomocy
Konsekwencje przemocy fizycznej są następujące:
uszkodzenie skóry i obrażenia w rodzaju: śladów uderzeń, oparzeń papierosem, szczypania, uderzeń sznurem, sprzączką od pasa, ugryzień przez człowieka, wiązania, duszenia, siniaków dziąseł [Mossakowska 1993]
obrażenia narządów wewnętrznych (np.: wątroby, śledziony), wylewy krwawe do siatkówki - bez złamania lub objawów stłuczenia głowy
mnogie złamania, stwierdzone w obrazie rentgenowskim, o różnie zaawansowanym procesie gojenia, kalectwo
zgon.
Oprócz wymienionych wyżej objawów somatycznych specyficznych wyróżnia się też objawy somatyczne niespecyficzne, mianowicie: nietrzymanie kału i moczu, drżenie, wymioty, uporczywe bóle i zawroty, bóle żołądka, potliwość, brak reakcji na ból
Konsekwencjami bezpośrednimi przemocy fizycznej są również dysfunkcje psychiczne i behawioralne, takie jak: brak lub zachwianie potrzeby bezpieczeństwa, brak przynależności uczuciowej do osób najbliższych, obniżona samoocena, brak akceptacji siebie, poczucie bezsensu, trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, poczucie krzywdy i winy, depresja, egocentryzm, lęki, koszmary nocne, bierność, zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania związane z trudnością kontrolowania emocji i rozpoznawania sytuacji społecznych: lękliwość w stosunku do dorosłych, obojętność na płacz innych dzieci, brak poczucia realności - ucieczki w świat fantazji, zachowanie agresywne lub autodestrukcyjne [Jundziłł 1993];
W przypadku przemocy emocjonalnej również mamy do czynienia z następstwami somatycznymi: biegunka, wymioty, uporczywe bóle i zawroty głowy, zaburzenia w oddawaniu moczu i kału, bóle żołądka. Konsekwencją doświadczonej przemocy emocjonalnej są również: zaburzenia poznawcze, emocjonalne i behawioralne, takie jak: trudności w kontrolowaniu emocji, zaburzenia koncentracji uwagi, obniżona samoocena, nieakceptowanie siebie, poczucie bezsensu, nieufność, lęki, fobie, zaburzenia snu, poczucie winy i krzywdy, stany depresyjne, nerwice, zachowania agresywne i autodestrukcyjne (myśli samobójcze, samobójstwa), ucieczki z domu, problemy w szkole, uzależnienie od narkotyków, alkoholu [Lipowska-Teutsch 1992; Jundziłł 1993].
Zaniedbywanie dzieci przez opiekunów może powodować następujące konsekwencje somatyczne: nieadekwatne do wieku dziecka waga i wzrost, opóźnienie rozwoju fizycznego, psychomotorycznego, pasożyty skóry itp. [por. Kempe, Silver 1977; Lipowska-Teutsch 1992]. Następstwa poznawcze, emocjonalne i behawioralne sprowadzają się do poczucia krzywdy, wstydu, obniżonej samooceny, trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, niewykształcenia nawyków czystości.
W przypadku molestowania seksualnego badacze problemu: Glaser i Frosh [1995], Lew-Starowicz [1992], wskazują na następujące bezpośrednie konsekwencje somatyczne: urazy zewnętrznych narządów płciowych, urazy około odbytnicze, przerwanie błony dziewiczej, infekcje dróg moczowo-płciowych, infekcje jamy ustnej, choroby przenoszone drogą płciową. Wyróżniają również następstwa o charakterze poznawczym, emocjonalnym, behawioralnym i seksualnym, takie jak: erotyzacja dziecka, prowokacyjne zachowania seksualne, zachowania masturbacyjne, zachowania seksualne wobec rówieśników, zaburzenia snu, lęki nocne, izolowanie się, zachowania agresywne, nadpobudliwość ruchowa, niska samoocena, poczucie winy, krzywdy, nerwice, przygnębienie, uzależnienie od narkotyków, alkoholu, lęki wobec rodzica danej płci, poczucie naznaczenia [Lew-Starowicz 1992, 1993].
Przedstawione bezpośrednie następstwa poszczególnych form przemocy są jednocześnie objawami zespołu dziecka krzywdzonego.
Przemoc wobec dzieci ma swoje konsekwencje w życiu człowieka dorosłego. Cechą charakterystyczną dorosłych maltretowanych emocjonalnie w dzieciństwie są często negatywne oczekiwania w stosunku do innych oraz nieufność przeniesione z doświadczeń wczesnodziecięcych, jak również ucieczka od bolesnej przeszłości w świat narkomanii, alkoholizmu, a nawet przestępczości. Autorka ''Toksycznych rodziców" - Forward [1993] tłumaczy je mechanizmem samospełniającego się proroctwa, które w dzieciństwie uruchomili rodzice, stosując emocjonalną przemoc.
Najbardziej drastycznym skutkiem wszystkich wymienionych form zespołu dziecka krzywdzonego jest częste stosowanie przemocy przez osoby doświadczające jej w dzieciństwie wobec własnych dzieci lub innych w życiu dorosłym.
Syntezę bezpośrednich i odległych konsekwencji różnych form przemocy przedstawiono niżej (są to jednocześnie objawy, po których można rozpoznać ofiarę przemocy).
A. PRZEMOC FIZYCZNA
A.1. KONSEKWENCJE BEZPOŚREDNIE PRZEMOCY FIZYCZNEJ
SOMATYCZNE
- objawy specyficzne:
zgon jako rezultat pobicia, obrażenia narządów wewnętrznych (np.: wątroby, śledziony), wylewy krwawe do siatkówki bez złamania lub objawów stłuczenia głowy, mnogie złamania, stwierdzone w obrazie rentgenowskim, o różnie zaawansowanym procesie gojenia, kalectwo, wybite zęby, wyrwane włosy, ślady uderzeń pasem, oparzeń papierosem, szczypania, uderzeń sprzączką, sznurem, ślady ugryzień przez człowieka, ślady duszenia, wiązania - szczególnie powtarzające się, siniaki i rany w różnych fazach gojenia się
- objawy niespecyficzne :
brak reakcji na ból (w rezultacie długotrwałej przemocy fizycznej), nietrzymanie kału i moczu , wymioty, uporczywe bóle i zawroty głowy, bóle żołądka, potliwość
POZNAWCZE, EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE
zachowania agresywne w stosunku do innych lub siebie, ucieczki w świat fantazji, brak reakcji na płacz innych dzieci, brak poczucia bezpieczeństwa, zaniżona samoocena , małe poczucie własnej wartości, odrzucanie siebie, brak akceptacji własnej osoby, poczucie alienacji - zagubienia, osamotnienia, bezsensu, bezradności, samo wyobcowania, brak przynależności do osób bliskich, poczucie krzywdy, poczucie winy, koszmary nocne, zaburzenia koncentracji uwagi, pamięci, całkowita uległość i podporządkowanie się, gwałtowny unik (kulenie się) w odpowiedzi na próbę dotknięcia czy pogłaskania, lęki, depresja, słaby kontakt z otoczeniem
A.2. KONSEKWENCJE ODLEGŁE PRZEMOCY FIZYCZNEJ
SOMATYCZNE
choroby somatyczne , trwałe uszkodzenia narządów wewnętrznych, organiczne uszkodzenia mózgu, trwałe kalectwo fizyczne, stałe napięcie mięśni ciała: drżenie rąk, tiki
POZNAWCZE, EMOCJONALNE, BEHAWIORALNE
poczucie winy jako cecha osobowości, niska samoocena, uzależnienia - alkoholizm, narkomania, nerwice, duża potrzeba kontrolowania wszystkiego, stosowanie przemocy wobec innych, małe poczucie własnej wartości
B. PRZEMOC EMOCJONALNA
B.1. KONSEKWENCJE BEZPOŚREDNIE PRZEMOCY EMOCJONALNEJ
SOMATYCZNE
nietrzymanie moczu i kału, wymioty, bóle w okolicy serca, bóle mięśni, bóle żołądkowe, nadmierna potliwość, nawracające bóle głowy, stałe zawroty głowy, biegunka
POZNAWCZE, EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE
kłopoty z kontrolą emocji , poczucie alienacji: bezsensu, anomii, bezradności, samowyobcowania, osamotnienia, fobie, zaburzenia snu, poczucie winy i krzywdy, ucieczki, problemy szkolne, nerwice, lęki, zachowania agresywne w stosunku do innych i do siebie, nieufność do innych
B.2. ODLEGŁE KONSEKWENCJE PRZEMOCY EMOCJONALNEJ
SOMATYCZNE
arytmia serca, stałe napięcie mięśniowe, choroby psychosomatyczne (choroba wieńcowa, zawał serca, wrzody żołądka, wrzody dwunastnicy, astma, choroby dermatologiczne itp.), zaburzenia ciśnienia
POZNAWCZE, EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE
małe poczucie własnej wartości, niska samoocena, tendencja do uzależniania się od innych, poczucie alienacji, dążenie do perfekcjonizmu, stosowanie przemocy emocjonalnej wobec innych, dążenie do kontroli innych, izolacja, depresja, poczucie winy, przestępczość
C. ZANIEDBANIE
C.1. BEZPOŚREDNIE KONSEKWENCJE ZANIEDBANIA
SOMATYCZNE
zbyt mała waga dziecka, niski wzrost, chroniczne choroby, pasożyty, opóźnienie rozwoju wynikłe z niedożywienia
POZNAWCZE, EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE:
poczucie wstydu, inności, trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, zahamowanie rozwoju psychicznego, poczucie krzywdy
C.2. ODLEGŁE KONSEKWENCJE ZANIEDBANIA
SOMATYCZNE
niedorozwój fizyczny, choroby psychosomatyczne
EMOCJONALNE, POZNAWCZE, BEHAWIORALNE
poczucie krzywdy, poczucie winy, zaniedbanie własnych dzieci, niewykształcenie nawyków czystości, niedocenianie siebie
D. PRZEMOC SEKSUALNA
D.1. BEZPOŚREDNIE KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ
SOMATYCZNE
infekcje dróg moczowo-płciowych bez podłoża organicznego, urazy zewnętrznych narządów płciowych: zaczerwienienia, otarcia naskórka, bolesność, urazy odbytu, urazy pochwy, krwawe stolce, ból przy oddawaniu moczu czy kału, choroby przenoszone drogą płciową, infekcje jamy ustnej, przerwanie błony dziewiczej, bóle brzucha, dziwny sposób chodzenia spowodowany bólem krocza, bóle głowy, nudności, wymioty, ciąża, krwawienie z narządów rodnych
EMOCJONALNE, POZNAWCZE, BEHAWIORALNE
zbytnia erotyzacja dziecka, znajomość zachowań seksualnych charakterystycznych dla osób dorosłych, prowokacyjne zachowania seksualne w stosunku do dorosłych, jak i do rówieśników, erotyczne rysunki lub zabawy dziecka, fobie, lęki, koszmary nocne, izolacja, nerwice, depresje, lęki związane z daną płcią, zachowania agresywne w stosunku do siebie lub innych, problemy szkolne, ucieczki, zachowania przestępcze, prostytucja, narkomania, alkoholizm, poczucie winy, niska samoocena, odrzucanie siebie
D.2. ODLEGŁE KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ
SOMATYCZNE
anoreksja lub bulimia, bezsenność, zaburzenia miesiączkowania, bóle miednicy, bóle głowy
EMOCJONALNE, POZNAWCZE, BEHAWIORALNE
Lęki, psychozy, poczucie winy, alienacja: poczucie anomii, bezsensu, bezradności, samowyobcowania, osamotnienia, depresja, próby samobójcze, uzależnianie się od środków chemicznych lub ludzi, nerwice, zaburzenia seksualne: rozwój homoseksualny, brak orgazmu, zaburzenia pożądania u kobiet, impotencja u mężczyzn, biseksualizm, pedofilia, transwestytyzm, prostytucja, gwałt na innych, sadyzm, psychopatia, stosowanie przemocy seksualnej w życiu dorosłym, negatywne postawy wobec seksu
Według Światowej Organizacji Zdrowia przemoc seksualna wobec dziecka to "nadużywanie dziecka dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze''.
Standing Committe on Sexually Abused Children - SCOSAC definjuje molestowanie seksualne następująco: ''Dzieckiem seksualnie wykorzystywanym uznać można każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony, jeśli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez świadome działanie, czy też przez zaniedbywanie swoich społecznych obowiązków lub obowiązków wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza do zaangażowania dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej"
Zdaniem Finkelhora dziecko wykorzystywane seksualnie może przechodzić przez cztery sytuacje traumatyzujące:
urazogenną seksualizację , zdradę zaufania, stygmatyzację oraz bezsilność
Następstwa doświadczonej w dzieciństwie przemocy zależą od takich czynników, jak:
wiek i osobowość dziecka krzywdzonego - im młodsze dziecko tym poważniejsze konsekwencje
więź dziecka lub stopień pokrewieństwa ze sprawcą - im większa więź tym poważniejsze zaburzenia zachowania;
forma i przebieg przemocy;
reakcja na zdarzenie;
brak lub uzyskanie kwalifikowanej pomocy - im dłużej dziecko pozostaje bez profesjonalnej pomocy tym poważniejsze
D.Skowroński (2000) proponuje analizę wypowiedzi dzieci molestowanych seksualnie. Dolnym wiekiem dziecka, kiedy można zastosować tych dziewiętnaście kryteriów, są cztery lata.
1 - struktura logiczna (rozbieżności w relacjach dziecka )
2 - opowiadania niestrukturalizowane (sposób chaotyczny, bezładny, emocjonalny, przypomina sobie coraz to nowe szczegóły)
3 - liczba detali.
4 - osadzenie kontekstualne.
5 - opisy interakcji (co najmniej trzy elementy interakcyjne wg schematu akcja - reakcja - akcja)
6 - odtworzenie rozmów i stanów psychicznych (przytaczanie dosłowne prowadzonych )
7 - niespodziewane komplikacje (Taką komplikacją może być telefon, dzwonek do drzwi, itp.)
8 - detale niezwykłe (szczegóły, trudne do przewidzenia w kontekście zdarzenia ale realistyczne np. miał włosy w uszach)
9 - detale nie związane z molestowaniem seksualnym.
10 - detale nierozumiane.
11 - odniesienia do związków z innymi osobami. (relacje dziecka z których wynika, że wykorzystywanych były inne dzieci)
12 - opisy przeżywanych stanów psychicznych.
13 - opisy stanów psychicznych sprawcy.
14 - korekty spontaniczne.
15 - w spontanicznych rozmowach stwierdzenie braku pamięci (dziecko stwierdza, że nie pamięta pewnych szczegółów)
16 - wątpliwości wobec własnych zeznań.
17 - samoobwinianie.
18 - przebaczenie sprawcy szuka argumentów wyjaśniających motywy działania sprawcy)
19 - detale charakterystyczne dla przestępstwa (dotyczy detali charakterystycznych dla przestępstwa, ma charakter kryminalistyczny)
4