Związki zawodowe w Polsce powstawały w warunkach nierównomiernego rozwoju kraju podzielonego między 3 zaborców, w odmiennej sytuacji ekon., polit. i prawnej; pracownicy najemni na ziemiach pol. różnili się pod względem narodowościowym, byli poddawani oddziaływaniom różnorodnych nurtów ideowo-polit., co spowodowało wielorakie podziały w ruchu związkowym. Najwcześniej związki zawodowe zaczęły powstawać w zaborze prus., zwł. na Górnym Śląsku (początkowo były to niem. związki, które skupiły część robotników pol.); w końcu XIX w. zarysował się podział narodowościowy, powstawały pol. organizacje związkowe: Związek Wzajemnej Pomocy (Górny Śląsk 1889), Zjednoczenie Zaw. Polskie (Bochum, Westwalia 1902) i Pol. Związek Zaw. (Poznań 1902), połączone 1909 w Zjednoczenie Zawodowe Polskie (ZZP) znajdujące się pod wpływem idei nar.-demokr.; ponadto 1913 na Górnym Śląsku powstał Centr. Związek Zaw. Polski związany z PPS; łącznie pol. organizacje związkowe w Niemczech skupiały ok. 76 tys. czł. (1913). W zaborze austr. od końca XIX w. kształtowały się związki zawodowe dwóch orientacji: socjalist. (koordynowane przez Krajową Komisję Związków Zaw.) oraz chrześc. (1906 zgrupowały się w Pol. Zjednoczeniu Zaw. Robotników Chrześc.); obydwa nurty były organizacyjnie związane z ogólnoaustr. centralami w Wiedniu; 1914 łącznie zrzeszały prawie 40 tys. członków. W zaborze ros. zalążki związków zawodowych powstały z inspiracji kółek, a później partii socjalist.; były to kasy oporu zakładane z inicjatywy L. Waryńskiego, I Proletariatu, Związku Robotników Pol., później związki fachowe podporządkowane SDKP, która 1894 wydała wzorcowy statut związków zawodowych; organizacje te działały nielegalnie i były prześladowane przez władze państwowe. Dopiero 1905-07 powstały pierwsze masowe związki zawodowe, tworzone przez PPS (z założenia bezpartyjne), SDKPiL (powiązane organizacyjnie z partią) oraz przez Bund. Stanowiły one nurt klasowy, radykalny w ruchu związkowym, oprócz nich powstawały związki zawodowe związane z innymi nurtami polit. działającymi w środowiskach robotn. (tzw. polskie związki zawodowe pod wpływem ND, a także quazi-związkowe Chrześc. Stowarzyszenia Robotnicze). W okresie legalnego działania 1906-07 związków zawodowych zaboru ros. skupiały ok. 115 tys. czł. i odegrały istotną rolę w wydarzeniach rewol.; wywalczono poprawę warunków pracy, pogłębiła się świadomość wspólnoty interesów grupowych i nar. robotników. Związki zawodowe zaboru ros., rozbite w następnych latach, od 1916 w warunkach okupacji niem. i austrowęg. organizowały się ponownie na szerszą skalę.
Powstanie niepodległego państwa pol. zmieniło sytuację prawną związków zawodowych; dekret z 8 II 1919 zagwarantował wolność zrzeszania sie, zniósł zakazy i ograniczenia krępujące związki zawodowe, nadał im osobowość prawną i wiele uprawnień; ograniczenia praw związkowych wprowadziła ustawa o stowarzyszeniach z 1932, poddając związki zawodowe nadzorowi adm., zwiększając możliwości zawieszania ich działalności. Liczebność związków zawodowych początkowo gwałtownie wzrastała, później malała: 1919 — 1015 tys. czł., 1921 — 1362 tys., 1929 — 650 tys., 1937 — 880 tysięcy. Stopniowo przezwyciężono dzielnicowe rozbicie związków zawodowych, pozostały jednak inne podziały. Ponieważ przeważała zasada zrzeszania wg zawodów, w niektórych branżach istniało kilkanaście lub więcej związków zawodowych; dotyczyło to również zakładów pracy. W latach 20. działało 30 central związkowych skupiających ok. 2 tys. odrębnych organizacji. Osobno ukształtował się i rozwijał ruch zaw. pracowników umysłowych, nauczycieli, urzędników państw. i samorządowych. Utrzymał się podział na tle narodowościowym, istniały związki zawodowe niemieckie, żyd. i ukraińskie.
Najistotniejszy był podział ideowopolit., również związany z wpływami partii polit.; dominowały klasowe związki zawodowe, które w pierwszych latach niepodległości państwa pol. wzmocniły swoją pozycję wskutek zjednoczenia wielu związków zawodowych, 1919 powstała Komisja Centr. Klasowych Związków Zaw., od 1920 kierująca Związkiem Stowarzyszeń Zaw. (ZSZ), 1919 liczącym 255 tys. czł., 1938 — 394 tys., znajdującym się pod wpływem socjalistów, z którymi rywalizowali komuniści (tworzyli tzw. czerwone frakcje i 1931 przekształcili je w samodzielny, działający nielegalnie ośrodek p.n. Lewica Związkowa, 1933 liczący ok. 33 tys. czł.); 1935 po zmianie polityki komunistów (z rozłamowej na tzw. jednolitofrontową) nastąpiło ponowne połączenie obu nurtów. Drugi znaczący odłam związków zawodowych stanowiły związki zaw. ideowo związane z obozami nar.-demokr. i chrześc.-społ.; nurt pierwszy reprezentowało Zjednoczenie Zaw. Polskie (ZZP), 1919 liczące ok. 300 tys. czł., 1938 — 160 tys., mające największe wpływy na Pomorzu i Wielkopolsce; ZZP opowiadało się za solidaryzmem nar., występowało z postulatami zmian w ustawodawstwie gosp. i socjalnym; podczas konfliktów dążyło do zawierania porozumień (układów zbiorowych) z właścicielami przedsiębiorstw, strajki uznawało za rozwiązanie ostateczne, prowadziło działalność samopomocową i oświatową. Zbliżony program i metody pracy miały również związki zawodowe „Praca Polska”, które 1928 połączyły się w Zjednoczenie Zaw. „Praca Polska” (ZZPP), 1925 liczące 2 tys., 1938 — 28 tys. czł., uzależnione polit. od NPR, Nar. Stronnictwa Pracy oraz SN; w latach 30. ZZPP znalazło się pod wpływem ONR. Pod patronatem Kościoła katol. i ChD rozwijał się nurt chrześc.-społ. inspirowany założeniami katol. nauki społ.; największą centralą było Chrześc. Zjednoczenie Zaw. (ChZZ), zał. 1921 i skupiające ponad 110 tys. czł., 1938 — 61 tysięcy.
Rozbicie ruchu związkowego pogłębiła sanacja. W wyniku rozłamu dokonanego przez jej zwolenników w ZSZ 1928 powstało Centr. Zrzeszenie (potem Centrala Zjednoczenia) Klasowych Związków Zaw. (CZKZZ), liczące 1930 — 7 tys. czł., 1938 — 16 tysięcy. Ponadto 1928-29 utworzono Generalną Federację Pracy (o programie syndykalistycznym) i Konfederację Związków Zaw. (tzw. związki gosp., o orientacji solidarystycznej). W 1931 prorządowe związki zawodowe połączyły się w jednej centrali p.n. Związek Związków Zawodowych (ZZZ), 1935 liczący 148 tys. czł., który stopniowo uległ radykalizacji i odsunął się od obozu rządowego. Pod patronatem ONZ powstało wówczas (1937) Zjednoczenie Pol. Związków Zaw. (ZPZZ), 1938 skupiające ok. 100 tys. czł., do których przyłączyły się później związki zawodowe organizowane przez ONR „Falanga”. Działalność związków zawodowych przyczyniła się do wprowadzenia 8-godzinnego dnia pracy, uznania zakładowych reprezentacji pracowniczych, wprowadzenia ustawodawstwa socjalnego, rozwoju układów zbiorowych pracy, utworzenia inspekcji i pośrednictwa pracy, rozwoju ubezpieczeń pracowniczych, spółdz. budownictwa mieszkaniowego. Stosowano różnorodne formy walki, od negocjacji do strajków i demonstracji; występowano przeciwko bezrobociu, obniżkom płac, ograniczaniu praw związkowych i uprawnień socjalnych, represjom policyjnym wobec strajkujących. Związki zawodowe wszystkich nurtów organizowały pomoc dla bezrobotnych, prowadziły działalność samopomocową, kult.-oświat., sport., wydawały własne czasopisma, m.in. „Robotniczy Przegląd Gospodarczy” (ZSZ), „Warsztat i Rola”, „Głos Zjednoczenia” (ZZP), „Związkowiec Chrześcijański”, „Jedność Robotnicza” (ChZZ), „Praca Polska”, „Głos Pracy Polskiej” (ZZPP), „Front Robotniczy” (ZZZ), „Robotnik Polski” (ZPZZ). Poszczególne związki zawodowe i centrale utrzymywały kontakty międzynar.; klasowe związki zawodowe współpracowały z Międzynar. Federacją Związków Zaw., chrześc. — z Międzynar. Konfederacją Chrześc. Związków Zaw., nurt komunist. z Czerwoną Międzynarodówką Związkową. Podczas II wojny świat. władze okupacyjne skonfiskowały majątek polskich związków zawodowych; na obszarach wcielonych do III Rzeszy zdelegalizowano związki zawodowe, robotnicy na Śląsku zostali wcieleni do Niem. Frontu Pracy (Deutscher Arbeiter Front, DAF), w Wielkopolsce Polacy, nie należąc do DAF obowiązkowo płacili składki; w GG niektóre związki zawodowe działały pod nadzorem niem. (oddział krak. Związku Zaw. Drukarzy i Zawodów Pokrewnych); na obszarze okupacji sowieckiej 1939-41 działalność prowadziły komunist. związki zaw. podporządkowane WKP(b). Część związków zawodowych kontynuowała pracę w konspiracji, Związek Zaw. Kolejarzy organizował samopomoc, łączność i sabotaż, część czł. ZNP prowadziła tajne nauczanie (Tajna Organizacja Nauczycielska); w niektórych przedsiębiorstwach tworzono tajne grupy związkowe i komitety fabryczne (Warszawa, Zagłębie Dąbrowskie); powołano komórkę koordynacyjną związków zawodowych przy Delegaturze Rządu RP na Kraj; w końcowym okresie działań wojennych przeciwstawiono się niszczeniu obiektów przem. przez wycofujące się wojska niemieckie. Na uchodźstwie, m.in. w W. Brytanii, działał Związek Zaw. Transportowców skupiający marynarzy, 1941 powołano Reprezentację Zagr. Klasowych Związków Zaw. Polski.
W 1944-45 na terenach wyzwolonych spod okupacji niem. odbudowywano związki zawodowe, XI 1944 w Lublinie powołano Tymczasową Komisję Centralną Związków Zaw., do końca 1945 utworzono 24 związki branżowe, liczące ok. 1 mln czł. (ok. 50% zatrudnionych), skupione w Zrzeszeniu Pracowniczych Związków Zaw. (od 1949 Zrzeszeniu Związków Zawodowych); o wpływy w związkach zawodowych rywalizowały gł. PPS i PPR; próba zachowania samodzielności przez związane z opozycją Zjednoczenie Zaw. Polskie i Centr. Komisję Porozumiewawczą Związków Zaw. Pracowników Umysłowych, Państw., Samorządowych i Prywatnych nie powiodła się; związki zawodowe były reprezentowane w radach zakładowych uczestniczących w zarządzaniu przedsiębiorstwami, radach nar. i Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, uczestniczyły w akcji przesiedleńczej i osadnictwie na nowych obszarach włączonych do państwa polskiego. W systemie władzy komunistycznej związki zawodowe w ograniczonym stopniu wypełniały zadania obrony uprawnień pracowniczych; szczególnie po 1949 przejęły zadania o charakterze państw., m.in. Centralna Rada Związków Zawodowych (CRZZ) miała prawo inicjatywy ustawodawczej w kwestii prawa pracy, dokonywała wykładni przepisów prawnych, wydawała przepisy wykonawcze; związki zawodowe uczestniczyły w rozstrzyganiu sporów wynikających ze stosunku pracy (zakładowe komisje rozjemcze), kierowały Funduszem Wczasów Pracowniczych, kasami zapomogowo-pożyczkowymi, społ. i później państw. inspekcją pracy, mobilizowały pracowników do zwiększenia wydajności pracy, organizowały współzawodnictwo pracy. Po 1948 związki zawodowe skupiały ponad 90% wszystkich pracowników najemnych. Władze związków zawodowych były całkowicie podporządkowane PZPR i realizowały jej politykę wobec środowisk pracowniczych, popierały stanowisko władz państw. wobec żywiołowych strajków i wystąpień społ. (poznański czerwiec 1956, październikowe przesilenie polityczne 1956, grudniowy bunt robotniczy 1970, czerwcowy protest robotniczy 1976).
Od 1978 na Śląsku i Wybrzeżu działacze opozycji polit. tworzyli komitety założycielskie Wolnych Związków Zawodowych, których czł. VII-VIII 1980 kierowali komitetami strajkowymi, następnie na podstawie porozumień społecznych 1980-81(uzyskali prawo organizowania związków zawodowych niezależnych od władz komunist.) współtworzyli ruch społ.-polit. Solidarność (w formie związku zaw. — Niezależnego Samorządnego Związku Zaw. „Solidarność”), który skupiał ok. 10 mln czł.; jesienią 1980 zakończyło działalność Zrzeszenie Związków Zaw., część dotychczas istniejących związków zawodowych powołała Komisję Porozumiewawczą Branżowych Związków Zawodowych; nowo powstałe związki zawodowe (oprócz NSZZ „Solidarność”) utworzyły Konfederację Autonomicznych Związków Zawodowych; III 1981 założono Niezależny Związek Zaw. Rolników Indywidualnych „Solidarność” oraz Niezależny Związek Zaw. Indywidualnego Rzemiosła „Solidarność”.
Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce 1981-83 wszystkie związki zawodowe zostały zawieszone, a X 1982 rozwiązane; część środowisk Solidarności kontynuowała pracę, początkowo w podziemiu (m.in. IV 1982 utworzono Tymczasową Komisję Koordynacyjną), następnie jawnie (od X 1987 Krajowa Komisja Wykonawcza). Władze komunist. stopniowo odbudowywały związki zawodowe w przedsiębiorstwach, XI 1984 powołały Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. W IV 1989 na podstawie porozumień Okrągłego Stołu ponownie zarejestrowano NSZZ „Solidarność”, NSZZ RI „Solidarność” (nie zdołały odzyskać poprzednich wpływów); jednocześnie działacze nie uznający ponownej rejestracji Związku i będący w opozycji do L. Wałęsy utworzyli NSZZ „Solidarność 80”.
Po upadku ustroju komunistycznego związki zawodowe korzystając z pełni swobód związkowych, koncentrują się na obronie praw pracowniczych w warunkach gospodarki rynkowej (pracowników i bezrobotnych); działają gł. w przedsiębiorstwach państw., uzyskały niewielkie wpływy w przedsiębiorstwach prywatnych.