C E L

Celem niniejszego opracowania jest ocena zawodowego narażenia na czynniki chemiczne oraz ograniczenie ryzyka zawodowego przy pracy ze środkami chemicznymi w Areszcie Śledczym w Giżycku.

Ocena ryzyka zawodowego z czynnikami chemicznymi jest to proces identyfikowania czynników stwarzających zagrożenie dla zdrowia pracowników, a także badanie warunków, w jakich wykonywana jest praca.

Podstawowym jej celem jest dokładne poznanie swoistych właściwości czynników chemicznych mogących potencjalnie spowodować szkodę oraz podejmowanie przez pracodawcę odpowiednich działań ukierunkowanych na ograniczenie ryzyka.

Zgodnie z wymogami dyrektywy 98/24/WE w sprawie bezpieczeństwa pracowników oraz ochrony ich zdrowia przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi podczas pracy, jak również rozporządzenia ministra zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych, pracodawcy są zobowiązani do ustalenia, jakie czynniki chemiczne stwarzają zagrożenie dla pracowników, występują w środowisku pracy oraz do dokonywania i dokumentowania oceny ryzyka zawodowego powodowanego przez te czynniki.

Dokumenty te przy ustalaniu dopuszczalności ryzyka stwarzanego przez stosowane podczas wykonywania czynności zawodowych czynniki chemiczne nakazują uwzględnić:

1. niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego;

2. informacje dotyczące efektów szkodliwych dla zdrowia człowieka i środowiska oraz zaleceń bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego w szczególności zawarte w kartach charakterystyk substancji niebezpiecznych;

3. drogi przedostawania się substancji do organizmu pracownika w warunkach narażenia zawodowego (inhalacyjna, dermalna, przez układ pokarmowy);

4. wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeśli są ustalone;

5. częstotliwość stosowania substancji;

6. rzeczywisty czas narażenia pracownika;

7. efekt stosowania różnych działań zapobiegawczych w tym środków ochrony zbiorowej i indywidualnej;

8. opinie lekarzy przemysłowych i wyniki badań lekarskich pracowników;

9. warunki pracy przy stosowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem ilości tych czynników.

W przypadkach występowania narażenia na kilka czynników chemicznych należy ocenić ryzyko powodowane przez wszystkie czynniki łącznie. Ocena ryzyka zawodowego powinna dotyczyć również okresów pracy o zwiększonym narażeniu, takich jak remonty i naprawy maszyn oraz urządzeń stosowanych na ocenianych stanowiskach pracy. Powinna być również ponownie przeprowadzona, jeśli zostały wprowadzone zmiany w składzie stosowanych czynników, procesów technologicznych oraz nastąpił postęp wiedzy medycznej dotyczącej oddziaływania czynnika na zdrowie.

Ogólne zasady oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na substancje chemiczne, podaje Polska Norma PN-N-18002:2000. Norma ta zaleca tam gdzie jest to możliwe, oszacowanie ryzyka zawodowego na podstawie wielkości charakteryzujących narażenie - wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń - NDS, NDSCh, NDSP.

Wykorzystując te zasady, ocena ryzyka zawodowego może być przeprowadzona jedynie dla 441 substancji chemicznych i 19 pyłów, dla których zostały ustalone normatywy higieniczne w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej. Jest to niewielka liczba substancji, w porównaniu do liczby ok. 30 000 czynników chemicznych, powszechnie stosowanych w państwach Unii Europejskiej. Z tego względu w odniesieniu do czynników chemicznych, dla których nie ustalono wartości normatywnych w przepisach krajowych, zaleca się pracodawcy ustalenie własnych kryteriów dopuszczalności ryzyka zawodowego, z uwzględnieniem opinii ekspertów z dziedziny bhp, własnych doświadczeń oraz doświadczeń i opinii pracowników.

D E F I N I C J E

Substancje chemiczne - pierwiastki chemiczne i ich związki w stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości i wszystkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu produkcyjnego.

Preparaty chemiczne - mieszaniny lub roztwory składające się co najmniej z dwóch substancji chemicznych.

Substancje niebezpieczne / preparaty niebezpieczne - substancje i preparaty zakwalifikowane do co najmniej jednej z wymienionych poniżej kategorii i oznaczane symbolami literowymi i piktogramami ostrzegawczymi:

1. substancje i preparaty o właściwościach wybuchowych - E

2. substancje i preparaty o właściwościach utleniających - O

3. substancje i preparaty skrajnie łatwo palne - F⁺

4. substancje i preparaty łatwo palne - F

5. substancje i preparaty bardzo toksyczne - T⁺

6. substancje i preparaty toksyczne -T

7. substancje i preparaty szkodliwe - Xn

8. substancje i preparaty żrące - C

9. substancje i preparaty drażniące - Xi

10. substancje i preparaty uczulające - Xn lub Xi

11. substancje i preparaty rakotwórcze - T lub Xn

12. substancje i preparaty mutagenne - T lub Xn

13. substancje i preparaty działające szkodliwie na rozrodczość - T lub Xn

14. substancje i preparaty niebezpieczne dla środowiska - N

Karta charakterystyki substancji / preparatu - dokument zawierający zbiór informacji kluczowych dla bezpieczeństwa, w szczególności o zagrożeniach stwarzanych przez substancje lub preparat, zasadach bezpiecznego stosowania, przechowywania, postępowania w sytuacjach awaryjnych. Dla substancji i preparatów niebezpiecznych kartę charakterystyki zapewnia podmiot wprowadzający substancję lub preparat do obrotu (sprzedawca), na życzenie odbiorcy, bezpłatnie przy dostawie lub przy aktualizacji karty. Karta składa się z 16 punktów. Rozporządzeni Ministra Zdrowia z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie karty charakterystyki (Dz.U. Nr 215, poz. 1588)

Zwroty R - umieszczane w kartach charakterystyk zwroty R wskazują rodzaj zagrożenia stwarzany przez stosowane substancje lub preparaty niebezpieczne. Zwroty R posiadają zawsze swój numer np. R1 oznacza produkt wybuchowy w stanie suchym, R5 oznacza ogrzanie grozi wybuchem itd. Zwroty R mogą być łączone np. R14/15 (szczegółowy spis zwrotów zawiera Rozporządzenie Ministra Zdrowia¹⁾ z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych - część 9 - Dz.U. Nr 171, poz. 1666 z późniejszymi zmianami)

Zwroty S - umieszczane w kartach charakterystyk zwroty S określają warunki bezpiecznego stosowania substancji lub preparatu niebezpiecznego oraz ich numery od 1 do 64 np. S1. Zwroty S mogą występować w postaci połączonej np. S1/2 (szczegółowy spis zwrotów zawiera Rozporządzenie Ministra Zdrowia¹⁾ z dnia 2 września 2003 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych - załącznik nr 2 - Dz.U. Nr 173, poz. 1679 z późniejszymi zmianami)

Czynniki chemiczne - substancje chemiczne szkodliwe dla zdrowia.

Do grupy tej należą:

1. niebezpieczne substancje i preparaty, z wyjątkiem niebezpiecznych wyłącznie dla środowiska;

2. inne substancje lub pyły stwarzające ryzyko narażenia inhalacyjnego lub przez skórę

Wartości dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy dla substancji szkodliwych dla zdrowia oraz tryb , metody i częstotliwość wykonywania badań i pomiarów ustala Minister Zdrowia w drodze rozporządzenia.

Zagrożenie czynnikiem chemicznym - swoista właściwość czynnika chemicznego mogąca potencjalnie spowodować szkodę.

Ekspozycja (narażenie) - funkcja stężenia substancji i czasu jej oddziaływania na organizm.

Stopień toksyczności jest zazwyczaj wprost proporcjonalny do wielkości ekspozycji

Zagrożenie - to zestaw nieodłącznych właściwości substancji (preparatów) chemicznych, które w środowisku pracy są zdolne do wywołania efektów szkodliwych - w zależności od stopnia ekspozycji.

Ryzyko - to spodziewana częstość wystąpienia efektu szkodliwego w następstwie ekspozycji na substancję (preparat) chemiczny w warunkach środowiska pracy.

Ryzyko zawodowe stwarzane przez czynnik chemiczny - prawdopodobieństwo (możliwość) wystąpienia potencjalnej szkody zdrowotnej w warunkach stosowania czynnika chemicznego lub narażenia na czynnik chemiczny w miejscu pracy.

Praca z udziałem czynnika chemicznego - każda praca, w której stosuje się lub zamierza się stosować czynnik chemiczny, w jakimkolwiek procesie, łącznie z jego wytwarzaniem, wszelkimi manipulacjami, przechowywaniem , transportem oraz usuwaniem w postaci odpadów i procesami przeróbki odpadów, a także wszelką działalność, która wynika z tej pracy.

Najwyższe Dopuszczalne Stężenie (NDS) - wartość średnia ważona stężenia którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.

Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe (NDSP) - wartość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie.

CHEMICZNE CZYNNIKI SZKODLIWE DLA ZDROWIA

1. Aerozol

Aerozol - to układ 2-3 fazowy, składający się z fazy gazowej - rozpraszającej ( powietrze środowiska pracy ) oraz stałej lub ciekłej fazy rozproszonej - spełniający warunek stabilności w czasie ( tj. istniejący w czasie, w którym bierze udział w rozpatrywanym procesie ).

Ze względu na sposób powstawania dzielimy je na:

1. - aerozole dyspersyjne ( dezintegracji ) - powstają w skutek procesu rozdrabniania typu mechanicznego (ścieranie, mielenie ) lub innego.

2. - aerozole kondensacyjne

Przykładem aerozolu dezintegracji - z fazą stalą są pyły, - z fazą ciekłą są mgły; np.:

• mgła olejowa - powstająca podczas intensywnego rozbicia (rozbryzgiwania) chłodziwa przy obróbce;

• mgła kwasu siarkowego - podczas procesu elektrolizy (galwanizacja , wytrawianie) poprzez unoszenie kropelek kwasu siarkowego przez pęcherzyki wodoru (ładowanie akumulatora).

Przykładem aerozolu kondensacji jest - dym spawalniczy - gdzie metal druta spawalniczego, składniki otuliny oraz części materiału spawanego parują w wysokiej temperaturze łuku elektrycznego i w znacznym stopniu utleniają się, a po przedostaniu się do bardziej chłodnej strefy kondensują się w postaci bardzo drobnych kulistych cząsteczek tlenków metali, krzemionki i innych związków - dym tytoniowy.

Najczęściej w środowisku pracy mamy do czynienia z pyłami.

Definicje pyłu:

1. - są to ciała stałe rozproszone w gazach;

2. - to zbiór cząstek ciała stałego o wymiarach cząstek nie większych niż 500 μm, rozproszonych w gazie ( właściwiej zawieszonych w gazie) Ze względu na wymiar cząstek pyły dzielimy na:

• pyły grube - powyżej 500 μm;

• pyły właściwe - 50 - 500 μm;

• pyły drobne - 1 - 50 μm;

• pyły bardzo drobne - poniżej 1 μm

Ze względu na źródło powstania podział jest następujący :

• naturalne - kosmiczne;

- nieorganiczne;

- organiczne;

• sztuczne - przemysłowe

- technologiczne

Kosmiczne - z meteorytów i komet ( na ziemię rocznie spada od 10 tyś. do 100 mln. ton na rok)

Nieorganiczne - erozja skał i gleb, wybuchy wulkanów, pożary lasów. Organiczne - pyłki zarodniki roślin, mikroorganizmy, odpady zwierząt.

Przemysłowe - z pyłotwórczych przemysłów:

• energetyka - spalanie paliw stałych;

• górniczy ( urobek, transport, sortowanie );

• materiałów budowlanych, np. cementownie;

• metalurgiczny, np. odlewnie;

• produkcji nawozów sztucznych;

• koksowniczy ( koksownie, gazownie );

• chemiczny;

• metali kolorowych

Technologiczne - powstają podczas konkretnych procesów technologicznych:

• obróbka drewna;

• obróbka metali;

• obróbka tworzyw sztucznych.

Klasyfikacja pyłów przemysłowych i technologicznych w zależności od pochodzenia fazy rozproszonej:

• organiczne - pochodzenia zwierzęcego (pył wełny, sierści, jedwabiu);

- pochodzenia roślinnego (pył bawełny, mąki, drzewny);

- pochodzenia chemicznego (tworzyw sztucznych, barwników, żywic syntetycznych, farmaceutyków)

• nieorganiczne - mineralne (krzemionka i azbest)

- metaliczne (sproszkowany magnez, glin)

• mieszane;

• radioaktywne.

Podział pyłów przemysłowych i technologicznych, ze względu na sposób oddziaływania na organizm ludzki:

- o działaniu drażniącym - po wniknięciu du układu oddechowego zostają zatrzymane na błonach śluzowych wyściełających drogi oddechowe, wywołując nieżyty typu zanikowego, przerostowego - np.: pył węgla, żelaza, szkła, aluminium, korundu (węglik krzemu),
karborundu (tlenek glinu)

- o działaniu zwłókniającym (pylicotwórczym) - po wniknięciu do układu oddechowego - do płuc - powodują odczyny wytwórcze ze strony tkanki łącznej (rozrost tkanki łącznej). Powodują uszkodzenie czynnościowe i anatomiczne układu oddechowego oraz układu krążenia, a także ułatwiają infekcje i przyczyniają się do gruźlicy - np.:

• pyły zawierające w swoim składzie krystaliczną krzemionkę w postaci kwarcu, krystobalitu i trydymitu (najbardziej patogenny jest krystobalit);

• pyły zawierające w swoim składzie krzemiany tj.: azbest, talk, kaolin, pył rud żelaza, pył z kopalni węgla kamiennego.

- o działaniu alergizującym - wywołują reakcje uczuleniowe i są przyczyną takich schorzeń jak: dychawica oskrzelowa, gorączka włókniarzy, gorączka odlewników. Zwiększają predyspozycje do chorób pochodzenia infekcyjnego, uszkadzają czynnościowo i anatomicznie narząd oddechowy i krążenia np.:

• organiczne - pyl bawełny, wełny, konopi, lnu, tytoniu, zboża, herbaty, mąki, jedwabiu, sierści;

• metaliczne - arsen, miedź, związki chromu, cynk, nikiel;

• chemiczne - leki, tworzywa sztuczne, kalafonia

- o działaniu rakotwórczym - to azbest, krystaliczna krzemionka, pyl drewna twardego

- o działaniu toksycznym - np.: związki chemiczne z syntezy chemicznej rozpuszczalne w płynach ustrojowych, dostając się inhalacyjnie do organizmu powodują efekty toksyczne;

- o działaniu radioaktywnym - to wszystkie pyły zawierające w swoim składzie pierwiastki, izotopy promieniotwórcze

- pyły obojętne - nie powodują określonych swoistych reakcji narządów.

Czynniki, które należy rozpatrywać przy ocenie stopnia szkodliwości pyłów dostających się do organizmu przez układ oddechowy, a są to:

1. - wymiar cząstek pyłu;

2. - kształt pyłu;

3. - rodzaj pyłu (specyficzne właściwości pyłu, skład chemiczny i mineralogiczny);

4. - stężenie zapylenia;

5. - czas oddziaływania;

6. - indywidualna wrażliwość organizmu na konkretny rodzaj pyłu.

Ad 1.

Do organizmu trafiają głównie pyły o wymiarze poniżej 20 μm. Sprawność filtracyjna układu oddechowego maleje wraz ze zmniejszaniem się wymiarów cząstek pyłu. Najbardziej niebezpieczna jest frakcja, która osiada na ściankach pęcherzyków płucnych - tzn. frakcja respirabilna.

Frakcja respirabilna to ta frakcja pyłu, która osiada i pozostaje w pęcherzykach płucnych - to pyły o wymiarze poniżej 5 μm (pyły najdrobniejsze tj. poniżej 0,5 μm, wg innych poniżej 0,25 μm - są nieszkodliwe ba są wydychane).

Ad 2.

Ma istotny wpływ na stopień szkodliwości, bo np. stosunek długości do średnicy włókien mineralnych decyduje o ich właściwościach kancerogennych.

Mówimy o pyłach :

• włóknistych np. azbestu;

• kulistych lub zbliżonych do kuli pyłach kondensacyjnych;

• o kształtach geometrycznych innych pyłów (wolna krystaliczna krzemionka)

Dla oceny higienicznej stosujemy wymiar projekcyjny pyłu, tj. wymiar oznaczony metodą bezpośredniego pomiaru za pomocą mikroskopu:

• np. może to być umowny wymiar projekcyjny średnicy z największego i najmniejszego wymiaru przekroju cząstek (d­₁ + d₂) / 2;

• np. umowny wymiar projekcyjny cząstki równy przekrojowi obrysu cząstki;

• np. umowny wymiar projekcyjny równy długości odcinka dzielącego powierzchnie przekroju cząstki na 2 równe części

Ad 4,5.

Od stężenia i czasu (chronometraż) zależy dawka pyłu.

Stężenie mierzymy za pomocą pyłomierzy:

• określających liczbę ziaren / włókien w cm³

• określających masę pyłu w mg/m³

Schemat działania pyłomierzy ( bezpośrednich ):

• zassanie określonej ilości-objętości powietrza;

• wydzielenie fazy rozproszonej;

• określenie ilości lub masy pyłu

Pyłomierze pośrednie to najczęściej pyłomierze optyczne, wykorzystujące absorpcję światła lub efekt Tyndala.

Cele pomiaru stężenia pyłu:

• stwierdzenie czy nie zostały przekroczone NDS-y;

• informacja orientująca o stanie technicznym urządzeń produkcyjnych i odpylających;

• informacja o konieczności stosowania masek przeciwpyłowych.

Te ww. czynniki warunkują rozwój chorób o etiologii pyłowej !!!

Nie wszystkie pyły wprowadzone do organizmu przez oddychanie pozostają zdeponowane w układzie oddechowym. Część z nich zostanie wyeliminowana.

Mechanizm eliminacji pyłu z układu oddechowego:

1. Zatrzymanie cząstek pyłu w jamie nosowo-gardłowej - tu są zatrzymywane największe cząstki

2. Eliminacja pyłu z drzewa oskrzelowego za pomocą nabłonka migawkowego. Pyły osiadłe na błonach śluzowych dróg oddechowych, poprzez ruchy migawkowe nabłonka je wyściełającego, przesuwane są ku górze i odksztuszane z plwociną lub połykane.

3. W pęcherzykach płucnych cząstki pyłu są pochłaniane przez komórki żerne (fagocyty, makrofagi) - tzw. fagocytoza. Następnie makrofag przesuwa się ku górze i jest usuwany przez nabłonek albo dzięki zdolnościom poruszania się w przestrzeniach międzykomórkowych transportuje pochłonięte cząstki pyłu do układu limfatycznego, gdzie zostają zdeponowane w węzłach chłonnych oskrzelowych i śródpiersiowych. Dlatego w obrazie rtg klatki piersiowej u ludzi narażonych na pyły w pracy obserwuje się wyraźnie zaznaczone węzły chłonne.

Wolna krystaliczna krzemionka

Krzemionka to krystaliczne lub bezpostaciowe formy kwasów krzemowych. W przyrodzie występują liczne minerały, w których zawartość krzemionki dochodzi do 100%. To:

• Kwarc

• Krystobalit

• Trydymit

• ziemia okrzemkowa

• piasek rzeczny

WKK jest czynnikiem etiologicznym pylicy płuc - krzemowej.

Z punktu widzenia etiologii pylicy płuc i rozprzestrzenienia w przyrodzie najważniejsze są 3 pierwsze minerały. Kwarc pod wpływem temperatury ulega przemianom fazowym:

α kwarc — β kwarc —— β trydymit — β krystobalit

Wysokotemperaturowe formy są bardziej agresywne biologicznie. Ilościowy stosunek występowania kwarcu, trydymitu, krystobalitu to:

100 : 1 : 10. Jako substancja krystaliczna charakteryzuje się realną strukturą, mniej lub bardziej odbiegającą od budowy kryształu idealnego - który to odznacza się najwyższym stopniem uporządkowania elementów budowy w sieci krystalicznej.

W zależności od stopnia uporządkowania wyróżniamy:

• kryształ idealny;

• kryształ rzeczywisty tj. z defektami.

Defekty kryształów rzeczywistych:

• defekt punktowy - wbudowanie w sieć krystaliczną jonów obcych na miejsce jonu Si⁴⁺, np. Al³⁺, Fe³⁺, Ti⁴⁺;

• defekt przestrzenny w postaci dyslokacji - dyslokacja to obszar o nieprawidłowej strukturze sieciowej, wywołana czynnikami mechanicznymi i termicznymi: dyslokacji sprzyja zanieczyszczenie, ogrzewanie, studzenie, plastyczne odkształcanie kryształu. Dyslokacja wpływa na energię wewnętrzną kryształu rzeczywistego;

• defekt struktury molekularnej i atomowej - powstaje w wyniku nadmiaru energii wewnętrznej, która to zostaje zużyta na zwiększenie energii drgań atomów wokół ich położeń równowagi. Im większe są amplitudy drgań sieci, tym większy staje się nieporządek we wzajemnym usytuowaniu atomów w krysztale;

• defekty subatomowe - przy doprowadzeniu energii cieplnej lub mechanicznej, powoduje wzmożenie drgań sieci krystalicznej i może wywołać przemieszczenie elektronów w atomach na wyższe poziomy energetyczne;

• subatomowe efekty krótko żyjące - jako wynik napromienienia kryształu promieniowaniem jonizującym w wyniku czego pojawiają się swobodne elektrony, protony, neutrony, kwanty γ;

Stopień zdefektowania ma wpływ na własności pylicotwórcze. Im kryształ bardziej odbiega od struktury idealnej, tym na wyższym poziomie energetycznym znajdują się elementy tworzące sieć krystaliczną - co w przypadku WKK prowadzi do wzrostu agresywności biologicznej.

Działanie zwłókniające pyłów WKK związane jest z rzeczywistą budową krystaliczną:

• ukształtowaną w procesach geologicznych genezy SiO₂;

• ukształtowaną również w procesach technologicznych.

Pyły zawierające kwarc powstają przede wszystkim podczas procesów rozdrabniania surowców mineralnych, a dostarczona z zewnątrz energia może wpłynąć na rzeczywista strukturę kwarcu. I tak w krystobalicie jest zdeponowany największy nadmiar energii cieplnej. Ponieważ każdy układ dąży do stanu równowagi to nagromadzona energia jest oddawana w kontakcie z żywymi komórkami. To działa cytotoksycznie, tj. niszcząco na błony komórkowe i błony otaczające organelle komórkowe makrofagów. W kontakcie z WKK następuje destrukcja tych błon, m.in. błon lizosomów, z których uwalniane są do cytoplazmy makrofaga enzymy lityczne, które niszczą komórkę makrofaga - autodestrukcja. Cząstka WKK jest oswobadzana i ponownie fagocytowana. Reakcja ma charakter łańcuchowy. Efektem tego w organizmie powstaje proces obronny polegający na wytwarzaniu tkanki łącznej - powstającej w wyniku syntezy kolagenu. Proces ten to proces zwłókniający - skutkujący schorzeniem nazywanym pylicą płuc ( włóknienia płuc ). Im więcej energii tym szybszy proces włóknienia.

To układ immunologiczny stymulowany niszczeniem komórek makrofagów i dalszą refagocytozą wyzwala produkcję kolagenu. Oprócz tego w tym procesie powstają inne komórki, które wespół tworzą tkankę łączną. To powoduje uszkodzenie funkcji oddechowej płuc.

Objawy pylicy:

• łatwe męczenie się;

• duszność wysiłkowa;

• duszność spoczynkowa;

• zasinienie skóry twarzy.

Pylica kolagenowa rozwija się po 15-20 letniej ekspozycji. Następuje wówczas upośledzenie wymiany oddechowej, ze względu na obniżenie pojemności życiowej płuc.

Azbest

To nazwa handlowa 6 różnych minerałów włóknistych występujących w przyrodzie. Z punktu widzenia chemicznego są to krzemiany zawierające w swoim składzie kationy Fe, Mg, Ca, Na.

Podział jest następujący:

1. serpentyny ( włókna puste wewnątrz ):

• chryzotyl, azbest biały ( najbardziej rozpowszechniony )

2. amfibole ( bez pustej przestrzeni wewnątrz ):

• krokydolit - azbest niebieski;

• amozyt - azbest brązowy;

• antofyllit - azbest żółto-szary;

• aktynolit;

• tremolit ( zanieczyszczenie chryzotylu ).

Azbest ma unikalne właściwości fizyczne, tj.

• nie palność;

• termoizolacyjność.

Główne zastosowania:

1. budownictwo:

• płyty azbestowo-cementowe dekarskie;

• płyty azbestowo-cementowe izolacyjne;

• płyty azbestowo-cementowe elewacyjne;

• izolacje natryskowe;

• rury wodociągowe, kanalizacyjne, ciśnieniowe.

2. energetyka:

• płyty izolacyjne ognioodporne;

• złączki, uszczelki, połączenia.

motoryzacja - materiały cierne:

• klocki hamulcowe, okładziny sprzęgieł;

• tektura azbestowa do uszczelek;

• obudowy akumulatorów;

• sznury do izolacji termicznej.

4. przemysł włókienniczy:

• przędza;

• ubrania.

5. inne:

• karton, papier;

• kity, kleje;

• filtry do masek

Ekspozycja zawodowa:

• kopalnie minerałów zanieczyszczonych azbestem;

• przetwórstwo azbestu;

• montaż i demontaż wyrobów azbestowych;

• transport, magazynowanie azbestu i odpadów;

• w energetyce utrzymywanie urządzeń wysokich napięć, tam gdzie są stosowane płyty izolacyjne ognioodporne;

• wymiana izolacji azbestowych

Efekty biologiczne działania azbestu:

1. pewne:

• pylica płuc;

• rak płuc (istotny wpływ dawki);

• międzybłoniak opłucnej i otrzewnej (rozwijają się przy niewielkiej ekspozycji, ale ma bardzo długi okres latencji ok. 30 lat).

1. niejasne;

• rak przewodu pokarmowego;

• rak jajnika.

1. wątpliwe;

• rak krtani

Pył drzewny

Efekty zdrowotne w wyniku ekspozycji na drewno zależą od gatunku drzewa.

1. Działanie uczulające na układ oddechowy

• dychawica oskrzelowa - astma:

1. natychmiastowa;

2. w reakcji opóźnionej

• nieżyt błony śluzowej nosa, aż do zmian zanikowych nosa, gardła, krtani.

1. Działanie uczulające na skórę - nawet powodujące rogowacenie naskórka (tarcica i pył sosny).

2. Działanie toksyczne - nie uczuleniowe zaczerwienienia skóry.

3. Działanie rakotwórcze ( dąb, buk ) - nowotwory zatok nosowych

Wzrost stężenia tych pyłów powoduje wzrost ilości osób ze zmianami w górnych drogach oddechowych (nieżyty).

Normy - NDS-y

1. Pył zawierający SiO₂ > 50%:

• pył całkowity - 2 mg/m³

• pył respirabilny - 0,3 mg/m³

2. Pył zawierający SiO₂ od 2 - 50%:

• pył całkowity - 4 mg/m³

• pył respirabilny - 1 mg/ m³

3. Inne pyły przemysłowe, w tym zawierające SiO₂ < 2 %:

• pył całkowity - 10 mg/ m³

4. Pyły zawierające azbest

• pył całkowity - 0,5 mg/ m³

• włókna respirabilne - 0,2 wł./cm³

5. Pyły organiczne pochodzenia zwierzęcego i roślinnego

1. zawierające > 10 % SiO₂:

• pył całkowity - 2 mg/m³

• pył respirabilny - 1 mg/ m³

2. zawierające < 10 % SiO₂:

• pył całkowity - 4 mg/m³

• pył respirabilny - 2 mg/ m³

Włókna respirabilne; długość > 5 μm, średnica < 3 μm, dł/śr > 3

Poza tym są określone NDS-y dla następujących pyłów:

• grafitu

• talku

• talku zawierającego włókna mineralne ( azbest )

• sztucznych włókien mineralnych

• cementu

• apatytów i fosforytów

• sadzy technicznej

• węgla kamiennego i brunatnego

• krzemionek bezpostaciowych i syntetycznych

• węglika krzemu niewłóknistego

• gipsu

• dolomitu

• kaolinu

• ditlenku tytanu.

Młodociani - prace wzbronione w narażeniu na pyły to:

• działaniu uczulającym ( powyżej 16 lat można pracować w kontakcie z alergenami po uzyskaniu specjalistycznej opinii lekarskiej o braku przeciwwskazań);

• o działaniu rakotwórczym i mutagennym;

• o działaniu zwłókniającym i drażniącym, których stężenie jest > 2/3 wartości NDS

Strategia pomiarów i interpretacja wyników jest analogiczna jak przy chemicznych czynnikach szkodliwych. Jest ona opisana w dalszej części opracowania.

Zapobieganie zapyleniu:

• modyfikacja procesu technologicznego, celem zmniejszenia wielkości emisji;

• urządzenia wentylacyjne;

• urządzenia odpylające;

• zwilżanie;

• maski i półmaski przeciwpyłowe.

CHEMICZNE CZYNNIKI SZKODLIWE DLA ZDROWIA

2. Substancje i preparaty chemiczne niebezpieczne

Podział ze względu na mechanizm działania:

1. Toksyczne ( bardzo toksyczne, toksyczne, szkodliwe )

• bardzo toksyczne - beryl, trichlorek bromu, cyjanowodór, dwutlenek chloru, dwutlenek azotu, fluor, fluorowodór, tlenek arsenu, chlorek rtęci, aldehyd akrylowy, kwas fluorooctowy;

• toksyczne - tlenek węgla, azotan sodu, dwutlenek siarki, chlor, chlorowodór, chlorek bromu, rtęć, alkohol metylowy, alkohol allilowy, tlenek etylenu, fenol, krezol, formaldehyd, glutaraldehyd, akrylonitryl, nitrobenzen;

• szkodliwe - chlorek amonu, nadmanganian potasu, tlenek miedzi, jod, cykloheksan, etylobenzen, styren, chloroform, trichloroetan, chlorobenzen, alkohol butylowy, eter dietylowy, glikol etylenowy, cykloheksanon, etylenodiamina, tlenek manganu

O działaniu układowym, działają specyficznie na narządy i/lub tkanki

• hepatotoksyczne ( wątroba ) - cyjanki, fosfor, czteroetylek ołowiu, trinitrotoluen, ksylen, fenol, arszenik, fenylohydrazyna, toluidyna, nitrobenzen, aminy aromatyczne, pochodne aniliny, arsen, kadm, metanol, miedź, glikol etylenowy, chlorowcopochodne węglowodorów alifatycznych: chlorek metylenu, chlorek metylu, bromek metylu, dichloroetan, trichloroetan, tetrachlorometan, chloroform, trichloroetylen, tetrachloroetylen.

• nefrotoksyczne ( nerki ) - rtęć, Cr⁶⁺, kadm, ołów, czteroetylek ołowiu, miedź, metanol, glikol etylenowy, ksylen, fenol, tlenek etylenu.

• neurotoksyczne ( układ nerwowy ) - rtęć, mangan, arsen, rozpuszczalniki organiczne: dwusiarczek węgla, alkohole, aldehydy, ketony, węglowodory chlorowcopochodne, związki fosforoorganiczne, czteroetylek ołowiu, benzen, fenol, akrylamid, cyjanowodór.

• hematotoksyczne ( układ krwionośny ) - ołów, benzen, węglowodory chlorowane


Substancja toksyczna to każda substancja, która może wywołać uszkodzenie żyjącego organizmu ( zaburzenia w funkcjonowaniu a nawet śmierć ) - w trakcie interakcji fizykochemicznych

Toksyczność - to zdolność substancji do wywołania efektów szkodliwych żyjącego organizmu.

Toksyczność zależy od:

• ilości substancji, która została zaabsorbowana ( dawka )

• drogi podania ( inhalacyjna, dożołądkowa, skórna )

• rozłożenia dawki w czasie ( jednorazowa, powtarzalna )

• typu i ciężkości uszkodzenia

• czasu potrzebnego do wywołania danego uszkodzenia ( efekty natychmiastowe, odległe )

• rodzaju organizmu żywego poddanego działaniu.

Pojęcia stosowane do oceny toksyczności:

Ekspozycja ( narażenie ) - funkcja stężenia substancji i czasu jej oddziaływania na organizm.

Stopień toksyczności - jest zazwyczaj wprost proporcjonalny do wielkości ekspozycji. Wyjątkiem od tej ogólnej reguły są efekty:

• immunotoksyczne

• neurotoksyczne.

W związku z powyższym można w sposób matematyczny przedstawić zależność:

dawka - efekt

charakteryzującą nasilenie obserwowanego efektu od zastosowanej dawki.

Dla organizmów żywych istnieje zazwyczaj dawka, poniżej której nie obserwuje się szkodliwych objawów - tzw. dawka progowa.

Miarą wrażliwości danej populacji na ekspozycję substancji chemicznej jest określenie zależności:

dawka - odpowiedź

która charakteryzuje procent osobników wykazujących efekt po narażeniu na odpowiednią dawkę.

Miara ta uwzględnia zróżnicowanie odpowiedzi w populacji, która jest zróżnicowana ze względu na wiek, pleć, ciężar ciała, czynniki genetyczne, nałóg palenia papierosów itd. - które to czynniki wpływają na efekt.

Zależność dawka - odpowiedź pozwala określić medialną dawkę efektywną ED₅₀ - tzn. dawkę przy której 50 % populacji wykazuje określoną reakcję - efekt. Jeśli tą reakcją - efektem jest śmiertelność wtedy ED₅₀ jest wyrażana jako medialna dawka śmiertelna LD₅₀. Lecz trzeba pamiętać, że ta miara odnosi się tylko do ekspozycji ostrej (jednorazowej).

W dziedzinie bezpieczeństwa chemicznego stosowane są jeszcze 2 istotne pojęcia, które trzeba umieć rozróżnić:

• zagrożenie - to zestaw nieodłącznych właściwości substancji (preparatów) chemicznych, które w środowisku pracy są zdolne do wywołania efektów szkodliwych - w zależności od stopnia ekspozycji

• ryzyko - to spodziewana częstość wystąpienia efektu szkodliwego w następstwie ekspozycji na substancję (preparat) chemiczny w warunkach środowiska pracy.

Typy efektów toksycznych

Efekty toksyczne są efektem oddziaływania (interakcji biochemicznych) ksenobiotyku (substancji / preparatu chemicznego dostarczonego z zewnątrz) na niektóre struktury narażonego organizmu tj. na narząd krytyczny.

Narząd krytyczny - narząd docelowego działania - to narząd w którym najszybciej zostanie osiągnięte stężenie, wywołujące efekt szkodliwy.

Efekty ostre i przewlekle

Toksyczność ostra - to szkodliwe efekty pojawiające się w ciągu względnie krótkiego okresu - po podaniu pojedynczej dawki lub wielu dawek e ciągu 24 godzin.

Toksyczność przewlekła - to szkodliwe efekty powstające po długotrwałym narażeniu na małe dawki.

Efekty toksyczności ostrej i przewlekłej powstające na skutek narażenia na konkretna substancje są dla większości substancji diametralnie różne, np. ostre narażenie na benzen, w dużych stężeniach wywołuje objawy depresji ośrodkowego układu nerwowego, a przewlekłe, długotrwałe narażenie, nawet na niewielkie dawki może wywołać białaczkę.

Efekty miejscowe i narządowe

• Efekty miejscowe - to efekty szkodliwe powstające w miejscu kontaktu substancji z organizmem, np. skóra, układ oddechowy

• Efekt narządowy - to efekt szkodliwy powstający na skutek osiągnięcia określonego stężenia substancji w narządzie docelowym. Np. czteroetylek ołowiu - wywołuje silne drażniące działanie na skórę - co jest efektem miejscowym, a po wchłonięciu do ustroju przez skórę daje silny efekt neurotoksyczny - co jest efektem narządowym .

Efekty pierwotne i wtórne

• pierwotne - to efekty powstałe w wyniku oddziaływania ksenobiotyku na organizm

• wtórne - to efekty będące następstwem efektu pierwotnego

2. Żrące - powodują uszkodzenia powierzchni ( martwicę ) w miejscu kontaktu ( skóra, oko, układ oddechowy )

np.: kwasy nieorganiczne: kwas siarkowy, azotowy, ortofosforowy, chlorowodór, jodowodór, bromowodór; kwasy organiczne: octowy, mlekowy, masłowy, szczawiowy, karbolowy, bezwodnik octowy, krezol, lizol ; zasady nieorganiczne: wodorotlenek sodu, potasu, amonu, krzemowy; amoniak, dwutlenek siarki, azotan srebra, dietyloamina.

3. Drażniące - powodują stany zapalne skóry lub błon śluzowych

np.: tlenki azotu, amoniak, formaldehyd, węglan sodu, siarczek wapnia, chlor, chlorek wapnia, styren, chloroform, bromobenzen, alkohol propylowy, cykloheksanol, tlenek etylenu, żywica epoksydowa, alkohol izobutylowy, alkohol izopropylowy, aldehyd octowy, aceton, butanon, octan etylu, dwutlenek chloru, ozon, krezol, chlorek winylu, siarkowodór.

4. Duszące - ograniczają dostępność lub możliwość wykorzystania tlenu przez organizm żywy, jego tkanki czy komórki np.:

• hel, azot, dwutlenek węgla, metan, etan, propan, butan, siarkowodór wypierają tlen z powietrza;

• tlenek węgla hamuje transport tlenu, wiążąc się z hemoglobiną;

• cyjanowodór ogranicza oddychanie na poziomie komórkowym w mitochondriach

5. Uczulające - wywołujące immunologiczne reakcje nadwrażliwości np.:

• chrom, kobalt, nikiel, formaldehyd, parafenylenodiamina, terpentyna, tiuramy, aldehyd glutarowy, glioksal, aldehyd cynamonowy, aldehyd bursztynowy, aldehyd heptylowy, tiokarbaminiany, tiazole, żywice epoksydowe, żywice fenolowe, akrylany, lateks, etylenoamina, benzalkonium,, heksametylenotetraamina, poliaminy alifatyczne, polichlorek winylu ( pary ), insektycydy fosforoorganiczne, nadsiarczany, ditlenek etylenu, chloramina T, wiele leków.

Po ekspozycji na pewne substancje obok spodziewanej odpowiedzi u części ludzi mogą rozwinąć się objawy alergiczne. Reakcje alergiczne wynikają a uprzedniego uczulenia na dany związek chemiczny i w odróżnieniu od normalnej reakcji toksycznej nie wykazują klasycznej zależności dawka - odpowiedź.

Tzn. ludzie z alergią mogą reagować na dawki dużo mniejsze niż ludzie bez alergii. Reakcje alergiczne pojawiają się dopiero co najmniej w drugiej ekspozycji na alergen. Jest to uzależnione od konieczności wytworzenia specyficznych przeciwciał, które aktywują proces zapalny ( przy ponownym kontakcie z alergenem ).

6. Narkotyczne - działają depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy.

• rozpuszczalniki organiczne, n-heksan, benzyny: ekstrakcyjna, lakowa, benzen, ksylen, chlorek winylu, tetrachloroetylen, trichloroetylen.

7. Embrio / feto-toksycznie - embriotoksyczne - zdolne do wywołania zmian patologicznych u potomstwa w wyniku narażenia matki w początkowym okresie ciąży, trwającym od poczęcia do stadium płodowego; fetotoksyczne - zdolne do wywołania zmian patologicznych u potomstwa w wyniku narażenia matki w drugim okresie ciąży tj. od zakończenia stadium zarodkowego do urodzenia ( okres płodu ).

8. Teratogenne - zdolne do wywołania trwałych wad strukturalnych lub czynnościowych w zarodkach lub płodach

• wpływające negatywnie na rozrodczość to: tlenek węgla, disiarczek węgla, chromian sodu, związki ołowiu, toluen, benzo a piren, ftalan dibutylu, aminobenzen ( anilina ), chrom ( np. osłabia płodność u kobiet i ilość spermy u mężczyzn ).

9. Genotoksyczne - zdolne do wywołania efektów toksycznych w postaci szkodliwych zmian dziedzicznych w DNA (Genotoksyczność jest pojęciem szerszym od mutagenności).

IXA. Mutagenne - zdolne do wywołania trwałych zmian w materiale genetycznym, przekazywanych komórkom potomnym. Mutacje mogą wystąpić w komórkach rozrodczych (plemniki, komórki jajowe) i w komórkach somatycznych. Te w komórkach rozrodczych mogą być przenoszone na przyszłe pokolenia. Mutacja może spowodować śmierć komórki rozrodczej lub poronienie zygoty lub śmierć płodu. Mutacje komórek somatycznych prowadzą do śmierci tych komórek lub do zjawiska kancerogenezy. Mutacje somatyczne stanowią pierwszy krok w rozwoju wielu nowotworów. Są to:

• związki Cr⁶⁺, buta 1,3 dien, benzen, benzo a piren, tlenek etylenu, tlenek propylenu, akrylamid, siarczan dietylu, fluorek kadmu, chlorek kadmu, akrylonitryl.

10. Rakotwórcze - zdolne do indukowania zmian nowotworowych.

• beryl, hudrazyna i jej sole, związki Cr⁶⁺, tlenek niklu, siarczan niklu, tlenek arsenu, bromian potasu, kadm, benzen, buta 1,3 dien, benzo a piren, benzo a antracen, chloroetan, chlorometan, 2 naflyloamina, chlorek winylu.

Ze względu na drogę wchłaniania substancje toksyczne można podzielić na wchłaniające się głównie :

• inhalacyjnie - tj. gazy ( CO, HCN ), pary ( benzen i inne rozpuszczalniki organiczne ), cząstki stałe zawieszone w powietrzu;

• przez skórę ( dermalnie ) - fenol, związki fosforoorganiczne, anilina, nitrobenzen;

• z przewodu pokarmowego ( pokarmowo ) - w narażeniu zawodowym jest to droga przypadkowa; jedyna istotna to wchłanianie związków chemicznych po odkrztuszeniu (plwocina) z dróg oddechowych

Ujednolicona klasyfikacja w Unii Europejskiej ( wprowadzona u nas ustawą o substancjach i preparatach chemicznych ) dokonuje podziału substancji i preparatów niebezpiecznych na 15 kategorii, z czego 10 kategorii dotyczy substancji i preparatów o właściwościach toksycznych:

• bardzo toksyczne

• toksyczne

• szkodliwe

• drażniące

• żrące

• uczulające

• rakotwórcze

• mutagenne

• działające toksycznie na rozrodczość.

Schemat oddziaływania ksenobiotyków

NARAŻENIE

↓

WCHŁANIANIE

pokarmowo-inhalacyjnie-dermalnie

↓

FAZA TOKSYKOKINETYCZNA

↓ ↓ ↓ ↓

ROZMIESZCZANIE METABOLIZM ODKŁADANIE WYDALANIE

Wchłonięta do krwi substancja jest rozprowadzana po całym organizmie. Na różnych etapach przemieszczania jest włączana do metabolizmu, w którym powstają jej metabolity. Ta substancja lub jej metabolity są odkładane, kumulowane np. w narządach krytycznych. Część tej substancji zostaje związana w procesie metabolizmu lub zostają związane jej metabolity. Część zostaje wydalona w postaci tej substancji lub jej metabolitów. Najważniejszym organem gdzie odbywa się metabolizm substancji chemicznych jest wątroba. Jednak w pierwszej fazie po wchłonięciu do krwioobiegu ksenobiotyk omija systemy odtruwające wątroby. Tylko substancje chemiczne wchłonięte drogą pokarmową, z żołądka do jelit przez żyłę wrotną przedostają się bezpośrednio do wątroby, a później do krwioobiegu. Może też być sytuacja kiedy z jelit przez układ limfatyczny ksenobiotyk trafia najpierw do krwioobiegu z pominięciem wątroby.

↓

FAZA TOKSYKODYNAMICZNA

konkretne oddziaływanie na organy, tkanki, komórki

↓

krytyczny efekt zdrowotny

Ocena narażenia:

Całokształt postępowania oceny narażenia na chemiczne czynniki szkodliwe składa się z 3 podstawowych elementów:

1. pobranie próbek;

2. analiza pobranego materiału;

3. higieniczna interpretacja wyników

Ad. 1

Strategia poboru próbek decyduje w istotny sposób o miarodajności uzyskanych wyników. Przed jej ustaleniem należy zebrać informacje wstępne dotyczące:

• rodzaju i przebiegu procesów technologicznych (procesów pracy) w zakładzie;

• czynników stwarzających zagrożenie dla zdrowia, występujących w określonych sytuacjach technologicznych, przy wykonywaniu prac;

• charakteru działania biologicznego i właściwości fizyko-chemicznych występujących substancji;

• stanowisk pracy związanych z narażeniem na działanie substancji chemicznych;

• chronometrażu pracy poszczególnych pracowników;

• liczby pracowników zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach pracy lub przy wykonywaniu poszczególnych czynności zawodowych;

• stosowania profilaktycznych środków technicznych, organizacyjnych i sprzętu ochrony osobistej;

• wyników pomiarów stężeń substancji chemicznych w środowisku pracy, prowadzonych poprzednio.

Wyróżniamy następujące metody poboru próbek

Dozymetria indywidualna:

Gwarantuje nam najlepsze odzwierciedlenie rzeczywistych stężeń; próbki pobierane są w strefie oddychania pracowników, poprzez umieszczenie dozymetrów na odzieży roboczej pracownika.

• aktywna - wymuszony jest obieg powietrza poprzez pompkę o małej masie

• pasywna - pochłanianie substancji następuje na zasadzie dyfuzji, w wyniku gradientu stężeń.

Ocena narażenia powinna obejmować wszystkie podstawowe grupy pracowników eksponowanych na czynniki chemiczne.

Gdy grupa eksponowana wynosi od 1 do 6 osób / zmianę to ocenę należy przeprowadzić dla wszystkich przedstawicieli.

Jeśli powyżej 6 osób to należy wytypować co najmniej 6 osób do oceny. Wybieramy przede wszystkim tych którzy mogą być narażeni na wyższe stężenie substancji chemicznych. Podczas badań próbki powietrza winny być pobierane w sposób ciągły, poprzez okres równy co najmniej 75% czasu trwania zmiany roboczej, uwzględniając wszystkie rodzaje wykonywanych prac.

Ad. 2

Po pobraniu próbek dokonywana jest analiza materiału i określenie stężeń czynnika chemicznego w poszczególnych próbkach. Następnie zostaje obliczony wskaźnik narażenia:

• stężenie średnie ważone dla zmiany roboczej

Jeśli mamy określone NDSCh - to należy uzyskać co najmniej 2 próbki pobrane przez 15 min i na ich podstawie obliczyć:

• najwyższe stężenie chwilowe

Pomiary stacjonarne (kolejna metoda):

Ze względu na to, że metoda ta jest dużo mniej dokładna tj. obarczona błędem pomiaru to badania opracowujemy statystycznie, korzystając z zależności, że rozkład stężeń substancji chemicznych w powietrzu ma charakter logarytmiczno-normalny.

Parametrami oceny takiego rozkładu jest:

• średnie stężenie, zawarte w przedziale ufności, wokół średniej geometrycznej

• geometryczne standardowe odchylenie, które warunkuje wielkość przedziału ufności - przy założeniu poziomu ufności = 0,95

By wyniki z pomiarów były reprezentatywne dla rzeczywistego narażenia należy ustalić strategię poboru próbek uwzględniając:

• właściwy wybór miejsca poboru próbek

• właściwą liczbę i czas pobierania próbek.

Warianty:

Miejsce poboru próbek:

1. jeśli pracownik obsługuje stale 1 stanowisko - próbki pobieramy na tym stanowisku. Jeśli grupa pracowników wykonuje prace na takich samych lub podobnych stanowiskach, w tym samym pomieszczeniu to punkty pomiarowe należy zlokalizować na nie więcej niż 6 stanowiskach, wybranych losowo.

2. jeśli pracownik obsługuje 2,3 stanowiska - próbki należy pobrać na każdym stanowisku, w czasie przebywania pracownika.

3. jeśli pracownik lub grupa pracowników obsługuje więcej niż 3 stanowiska lub wykonuje prace w całym pomieszczeniu to punkty pomiarowe wybieramy losowo, ustalając l punkt pomiarowy na 4 pracowników lecz nie więcej niż 6 punktów pomiarowych.

Czas poboru próbek:

1. gdy pracownik obsługuje 1 stanowisko przy jednorodnym procesie technologicznym - pobór próbek winien objąć czas całej zmiany lub co najmniej 75% jej trwania

Obliczany wskaźnik narażenia to;

GG - górna granica przedziału ufności dla średniej z wyników pomiarów DG - dolna granica przedziału ufności dla średniej z wyników pomiarów

_

X_g - średnia geometryczna z wyników pomiarów

2. gdy pracownik obsługuje 1 stanowisko przy procesie technologicznym składającym się z kilku etapów to zmianę roboczą trzeba podzielić na 2,3 co najmniej 2 h okresy pomiarowe, prawie jednorodne w zakresie stężeń oznaczanej substancji. Próbki należy pobrać w każdym okresie pomiarowym przez okres trwania tego okresu lub co najmniej 75% czasu jego trwania. Należy określić zawsze czasy trwania poszczególnych okresów, co jest niezbędne do obliczenia wskaźników ekspozycji:

GG_w - górna granica przedziału ufności dla stężenia średniego ważonego dla całej zmiany roboczej

DG_w - dolna granica przedziału ufności dla stężenia średniego ważonego dla całej zmiany roboczej

_

X_gw - średnia ważona średnich geometrycznych dla całej zmiany roboczej

3. gdy pracownik obsługuje 2,3 stanowiska to określamy czas przebywania pracownika na każdym z nich i próbki należy pobrać w okresie odpowiadającym co najmniej 75% czasu przebywania pracownika: (wskaźniki oceny narażenia są takie same jak w podp. b.)

4. gdy pracownik lub grupa pracowników obsługuje więcej niż 3 stanowiska lub wykonuje czynności zawodowe w całym pomieszczeniu to punkty pomiarowe wybieramy w sposób losowy, ustalając 1 punkt pomiarowy na 4 pracowników. Czas poboru próbek - co najmniej 75% czasu trwania zmiany roboczej: (wskaźniki oceny narażenia są takie same jak w podp. a.)

Jeśli mamy określone NDSCh - to należy uzyskać co najmniej 2 próbki pobrane przez 15 min i na ich podstawie obliczyć:

• najwyższe stężenie chwilowe

Jeśli mamy ustalony NDSP dla badanej substancji to należy pobrać co najmniej l próbkę powietrza w możliwie najkrótszym czasie - w okresie spodziewanego wystąpienia najwyższego stężenia, by ustalić:

• najwyższe stężenie

Gdy NDSP jest jedynym normatywem dla badanej substancji ocenę narażenia prowadzić należy w sposób ciągły za pomocą stacjonarnych lub indywidualnych analizatorów z bezpośrednim odczytem. Jeśli nie ma takiej aparatury należy regularnie wykonywać pomiary w 30 min. odstępach czasu, jak również w momentach spodziewanych maksymalnych stężeń.

Ad. 3

Interpretacja wyników

Przy ocenie narażenia na jednoczesne działanie kilku substancji chemicznych należy uwzględnić - łączne działanie substancji chemicznych.

Możemy się spotkać z wariantami:

• addytywne ( sumujące się )

E_A+B = E_A + E_B - efekt działania substancji chemicznych jest

sumą działania poszczególnych substancji

• synergistyczne

E_A+B > E_A + E_B - efekt działania substancji chemicznych jest

większy niż prosta suma efektów działania

tych substancji chemicznych, działających oddzielnie

• potencjacyjne

E_A+B > E_A + E_B - jedna z substancji chemicznych sama nie gdzie E_B = 0 wykazuje działania szkodliwego, ale przy

jednoczesnym działaniu z drugą wzmaga jej toksyczność

• antagonistyczne

E_A+B < E_A + E_B - łączne oddziaływanie 2 substancji

daje efekt mniejszy niż prosta suma ich niezależnych efektów

Działanie antagonistyczne występuje np. przy łącznym działaniu n-butanolu i ksylenu. Wtedy ksylen nie oddziałuje tak silnie; zauważalny jest nadal taki sam efekt działania n-butanolu.

Ocena zgodności warunków pracy z NDS

1. Bezpieczne warunki pracy

• C_w; GG; GG_w - mniejsze, równe NDS

-jeśli pracownik/-cy są narażeni na więcej niż jedną substancję o podobnym charakterze działania to:

• współczynnik łącznego narażenia - mniejszy, równy 1, obliczony z poniższego wzoru:

_ _ _ _ _ _

C_w1(X_g1;X_gw1) C_w2(X_g2;X_gw2) C_wn(X_gn;X_gwn)

----------------- + ----------------- + ……………. + ------------------ ≤ 1

NDS₁ NDS₂ NDS_n

1. Szkodliwe warunki pracy

• C_w; DG; DG_w > NDS

• współczynnik łącznego narażenia > 1

1. Dopuszczalne warunki pracy

• DG; DG_w < NDS < GG; GG_w - NDS znajduje się w przedziale

ufności dla średniej

W ciągu 30 dni należy przeprowadzić dodatkowe pomiary. Wynikł tych pomiarów rozpatruje się łącznie z poprzednimi. Jeśli wyniki oznaczeń połowy próbek są większe od NDS - to warunki uznajemy za szkodliwe.

Ocena zgodności warunków pracy z NDSCh i NDSP

1. Bezpieczne

• gdy NSCh jest mniejsze, równe NDSCh

• jeśli stężenie równe NDSCh utrzymuje się nie dłużej niż 15 min lub występuje nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej

• odstęp między dwoma 15 min. okresami, gdzie NSCh = NDSCh, nie jest mniejszy niż 1 godzina

• gdy NS jest mniejsze, równe NDSP.

2. Szkodliwe

• gdy ww. warunki nie są zachowane

WAŻNE

Aby w globalnej ocenie uznać warunki pracy za bezpieczne wszystkie ww. warunki muszą być spełnione jednocześnie

Dla określenia krotności przekroczenia normy czynników szkodliwych, celem ustalenia częstotliwości badań należy stosować odpowiednio następujące wskaźniki narażenia:

C_w - średnie stężenie ważone dla całej zmiany roboczej

_

X_g - średnia geometryczna wyników oznaczeń

_

X_gw - średnia ważona średnich geometrycznych dla całej zmiany roboczej

Monitoring biologiczny narażenia na czynniki chemiczne w środowisku pracy

Def.: Systematyczny pomiar stężeń substancji chemicznych lub ich metabolitów w tkankach, wydzielinach, wydalinach, mający na celu:

• ocenę wielkości narażenia

• ocenę ryzyka dla zdrowia ( wystąpienia skutków zdrowotnych ) przy przyjęciu za podstawę odpowiednich danych interpretacyjnych.

Ta metoda oceny narażenia zawodowego jest dokładniejsza. Unika się tu błędów monitoringu środowiska pracy, spowodowanych np.:

• możliwością zróżnicowania stężeń w miejscu i czasie przebywania pracownika

• zróżnicowaniem wysiłku fizycznego

• wchłanianiem innymi drogami niż układ oddechowy

• stosowaniem środków ochrony osobistej i ich skutecznością

• nieprzestrzeganiem zasad higieny pracy.

By jednak monitoring biologiczny był możliwy to muszą być spełnione warunki:

• możliwość pobrania próbki materiału biologicznego, zgodnie z obraną strategią

• posiadanie metod oznaczania o wystarczającej wykrywalności i dokładności

• możliwość interpretacji wyników, w kategorii oceny ryzyka wystąpienia skutków zdrowotnych.

Oznaczanie substancji toksycznych lub ich metabolitów wykonuje się gł. w:

• krwi

• moczu

• powietrzu wydychanym.

Problemem może być uzyskanie zgody na pobór próbek.

Wartościami umożliwiającymi interpretację wyników oznaczeń dla celu monitoringu biologicznego narażenia i wczesnych efektów działania są wartości DSB tj. dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym.

Przy opracowywaniu wartości DSB przyjęto koncepcję narządu krytycznego i efektu krytycznego zakładając, że jeśli zapobiegnie się lub znacznie ograniczy występowanie efektu krytycznego - to z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że wystąpią efekty o istotnym znaczeniu zdrowotnym.

Narząd krytyczny - to narząd, który jako pierwszy osiągnie stężenie krytyczne substancji toksycznej w określonych warunkach narażenia. W narządzie tym najwcześniej występują efekty działania toksycznego.

Efekt krytyczny - to swoisty efekt lub jego prekursor w warunkach narażenia. Jest to efekt, który może wystąpić po przekroczeniu stężenia krytycznego substancji chemicznej w narządzie krytycznym.

Stężenie krytyczne - to stężenie substancji toksycznej, przy którym zachodzą zmiany czynnościowe ( w komórce, w tkance ), zmiany odwracalne lub nieodwracalne, niepożądane lub szkodliwe.

Te parametry mają istotny wpływ w podejmowaniu działań, mających na celu przyjęcie zalecanych wartości DSB. Są podstawą do uzyskania i ustalenia zależności dawka - efekt oraz dawka - odpowiedź.

Ponieważ zależności te jest trudno ustalić dlatego wartości DSB istnieją jedynie dla kilku substancji (IMP w Łodzi zaleca DSB dla 20 substancji).:

• metale: Pb, Cd, Hg

• pestycydy fosforoorganiczne i karbaminiany

• fluorki

• tlenek węgla

• nitrozozwiązki, aminy aromatyczne

• alkohol metylowy

• arsen i jego nieorganiczne związki

• Cr⁶⁺

• disiarczek węgla

• etylobenzen

• fenol

• n-heksan

• ksylen

• styren

• tetrachloroetylen

• toluen

• trimetylobenzen

• trójchloroetylen.

PRZYKŁADY:

1. Ocena narażenia na alkohol metylowy:

• substancja oznaczana - alkohol metylowy

• materiał biologiczny - mocz

• warunki pobrania - jednorazowo pod koniec ekspozycji dziennej w dowolnym dniu

• wartość prawidłowa - średnio ca 1 mg/dm³

• DSB - 6 mg/dm³

• ocena narażenia na tlenek węgla:

• substancja oznaczana - HbCO hemoglobina tlenkowęglowa

• materiał biologiczny - krew

• warunki pobierania - jednorazowo pod koniec ekspozycji dziennej wartość prawidłowa - < 1%

• DSB- 5%

• Uwaga : wartości mają znaczenie jedynie u osób niepalących

3. ocena narażenia na trójchloroetylen:

• substancja oznaczana - kwas trójchlorooctowy

• materiał biologiczny - mocz

• warunki pobierania - jednorazowo pod koniec ekspozycji dziennej w końcu tygodnia

• wartość prawidłowa - 0

• DSB 20 mg/dm³

Koniec teorii

Strona 35

---