WOJNA POLSKO-BOLSZEWICKA. TRAKTAT RYSKI
Wojna polsko-radziecka 1919-1920, konflikt zbrojny między Polską a Rosyjską Federacją SRR, którego przedmiotem były wschodnie obszary przedrozbiorowe Rzeczypospolitej. Naczelnik Państwa J. Piłsudski dążył do odbudowy Polski w granicach historycznych, zamierzał przywrócić Polsce zagarnięte przez Rosję w obie rozbiorów; planował ponadto stworzenie federacji złożonej z Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Natomiast władze Rosyjskiej Federacyjnej SRR uznawały prawo narodu polskiego do samostanowienia jedynie w granicach etnicznych, tj. do linii Bugu. Miały też nadzieje, iż na zachód od tej linii powstanie „Polska Republika Rad”, stanowiąca pomost między Rosją radziecką a „Niemiecką Republiką Rad”.
W czasie podpisywania rozejmu kończącego I wojną światową (11 listopada 1918) wojska niemieckie okupowały nadal znaczne obszary Białorusi i Ukrainy. Władze radzieckie natychmiast oświadczyły, iż uważają za niebyłe postanowienia traktatu brzeskiego. 16 listopada 1918 rozpoczęto formowanie radzieckiej Armii Zachodniej, która na początku grudnia ruszyła na zachód w ślad za wycofującymi się wojskami niemieckimi. Ludność polska już wcześniej podjęła konspiracyjne przygotowania na wypadek wkroczenia Armii Czerwonej. 28 października 1918 powołano polską Samoobronę Litwy i Białorusi. 29 grudnia 1918 oddziały samoobrony polskiej zostały wyparte przez Armię Czerwoną ze Święcian i Lidy, a 5 stycznia 1919 z Wilna, które od paru dni znajdowały się w rękach lokalnych władz polskich. 13 stycznia 1919 dowództwo radzieckiej Armii Zachodniej wydało swoim oddziałom rozkaz zajęcia obszarów po linię Białystok-Czeremcha-Brześć nad Bugiem-Kowel. Ze strony polskiej powołano Komitet Obrony Kresów, a w Łapach rozpoczęto formowanie Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Sytuację komplikowały toczące się walki polsko-ukraińskie o Galicję Wschodnią. Mimo to Piłsudski szybko tworzył regularną armię, którą obok poboru zasilali liczni ochotnicy. W połowie lutego 1919 doszło do pierwszego kontaktu bojowego regularnych sił polskich z Armią Czerwoną (Mosty na Białorusi, Maniewicze na Wołyniu). 16 kwietnia 1919 rozpoczęła się polska ofensywa na wschodzie; wojska polskie zajęły Lidę, a następnie 19 kwietnia Wilno, Baranowicze i Nowogródek. W końcu maja front ciągnął się od jeziora Narocz przez Polesie i Wołyń, wzdłuż rzeki Styr do Galicji Wschodniej. Wobec przybycia do kraju z Francji armii Hallera dowództwo polskie mogło w połowie maja rozpocząć ofensywę także w Galicji Wschodniej przeciw wojskom Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL). W lipcu wojska polskie podjęły nową ofensywę na Białorusi. Na początku sierpnia zajęły Mińsk, następnie dotarły do Berezyny zdobywając Bobrujsk. Postępowała również ofensywa polska na Wołyniu początkowo przeciw wojskom Ukraińskiej Republiki Ludowej, następnie przeciw oddziałom Armii Czerwonej. Piłsudski nie był zainteresowany w przywróceniu „białej” Rosji ze względu na rewindykacje terytorialne i polityczne z jej strony w stosunku do Polski; jesienią 1919 wstrzymał ofensywę, ułatwiając wojskom radzieckim rozgromienie armii gen. A. Denikina, i zgodził się na podjęcie rokowań z rządem radzieckim (reprezentowanym przez J. Marchlewskiego). Rokowania toczyły się najpierw w Białowieży, potem w Mikaszewiczach na Polesiu, w grudniu mimo ustępliwości strony radzieckiej w kwestiach terytorialnych zostały zerwane przez stronę polską. Piłsudski uznał, iż ze strony radzieckiej jest to gra na zwłokę i zdecydował się na sojusz z URL; 1 września 1919 podpisał z atamanami S. Petrulą, dowódcą armii Dyrektoriatu URL, polsko-ukraiński układ o zawieszeniu broni. Na początku 1920 upadła URL, a Petrula znalazł się w Polsce jako uchodźca. Rozpoczęto przygotowania do wielkiej ofensywy na Ukrainę (wyprawa kijowska). 21 kwietnia 1920 Piłsudski zawarł z Petrulą układ polityczny i wojskowy: Petrula zgadzał się na granicę polsko-ukraińską na Zbruczu i zobowiązał się do wspólnej akcji przeciw Rosji radzieckiej. Piłsudski liczył na poparcie ludności ukraińskiej dla Petruly, jako przedstawiciela nacjonalistycznej URL, którego uważał za przyszłego partnera w federacji z Polską (ZURL nie istniała już od lipca 1919). 25 kwietnia 1920 ruszyła ofensywa kijowska; 7 maja 1920 wojska polskie pod wodzą gen. E. Rydza-Śmigłego zajęły Kijów; po potwierdzeniu w Winnicy sojuszu z Petlurą Piłsudski 18 maja wrócił do Warszawy. Tymczasem rząd radziecki prowadził szybką mobilizację sił do wojny z „pańską Polską”; na front ukraiński przerzucono silne oddziały, m.in. 1 Armię Konną S. Budionnego. 14 maja 1920 ruszyła na Białorusi silna kontrofensywa radziecka pod dowództwem gen. M. Tuchaczewskiego; wojsko polskie musiało się cofnąć znad Berezyny, ale po dwóch tygodniach odzyskało przejściowo dawne pozycje. Tymczasem 5 czerwca armia Budionnego przerwała linię frontu polskiego i Polacy musieli wycofać się z Kijowa. 4 lipca pod naporem nowej ofensywy wojsk radzieckich (100 tys. żołnierzy) na Białorusi rozpoczął się szybki odwrót wojsk polskich. Polacy próbowali zatrzymać wojska Tuchaczewskiego początkowo na linii Niemna, a gdy się to nie udało - na linii Bugu i Narwi. 29 lipca rozpoczęła się bitwa o utrzymanie pozycji obronnych na linii tych rzek. Nie udało się jednak obronić Brześcia nad Bugiem, w krwawych walkach odparto początkowo ataki radzieckie na Łomżę, ale wobec nadejścia przeważających sił radzieckich oddziały polskie wycofały się w kierunku Ostrołęki. Szczególnie dawał się we znaki szybki korpus kawalerii dowodzony przez G. Gaja, który posuwając się wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi zajął 6 sierpnia Przasnysz. W końcu lipca 1920 wojska radzieckie dotarły na ziemie polskie i zbliżały się do Warszawy.
Na terenach opanowanych przez Armię Czerwoną zaczęto organizować komitety rewolucyjne; utworzono ich 65; w Białymstoku powstał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski pod przewodnictwem Marchlewskiego (z udziałem m.in. F. Dzierżyńskiego), mający zadanie stworzenia zalążków ustrojowych przyszłej „Polskiej Republiki Rad”. Premier rządu W. Grabski udał się na konferencję w Spa, zabiegając u państw zachodnich o pomoc. Czechosłowacja nie dopuszczała dostaw wojennych dla Polski, to samo starały się czynić niemieckie władze Gdańska. Bolszewicy nawiązali rokowania z Niemcami, zobowiązując się nie przekraczać niemiecko-rosyjskiej granicy z 1914. W obliczu krytycznego położenia 1 lipca 1920 w Warszawie powstała Rada Obrony Państwa. 24 lipca powołano nowy koalicyjny rząd pod kierownictwem W. Witosa, z I. Daszyńskim jako wicepremierem. Pod koniec lipca do Warszawy przybyła brytyjsko-francuska misja dyplomatyczno-wojskowa z francuskim generałem M. Weygandem. Polska uzyskała dużą pomoc wojskową od Francji. Wielka Brytania starała się skłonić rządy polski i radziecki do rozejmu i zaakceptowania tzw. linii Curzona* jako granicy między obu państwami. Władze radzieckie jednak odrzuciły pośrednictwo brytyjskie, pragnąc jakoby pertraktować bezpośrednio z Polakami, w rzeczywistości opóźniały rokowania, pragnąć zdobyć Warszawę i zainstalować tam białostocki Komitet. W sytuacji zagrożenia państwa nastąpił masowy napływ młodych ludzi do Armii Ochotniczej, której dowódcą został gen. Haller. O losach wojny zadecydowała bitwa warszawska (13-25 sierpnia 1920);
6 sierpnia Piłsudski podpisał rozkaz operacyjny nakazujący odwrót wojsk polskich n przedpola Warszawy i Modlina oraz na linię rzeki Wieprz, skąd miało wyjść decydujące kontruderzenie. W tym celu miała być utworzona silna grupa uderzeniowa. Jednocześnie powstał Front Północny pod dowództwem gen. J. Hallera, majacy za zadanie obronę linii Wisły od Torunia do Dęblina. Podporządkowano mu 5 armię gen. W. Sikorskiego (obrona przedpola Modlina), 1 armię gen. F. Latinika (obrona przedmościa Warszawy) i 2 armia gen. B. Roi (obrona linii Wisły od Góry Kalwarii do Dęblina). Decydująca rola przypadła wojskom Frontu Środkowego pod dowództwem gen. E. Rydza-Śmigłego, obejmującego 4 armię gen. L. Skierskiego i 3 armię gen. Z. Zielińskiego. Z tych armii pochodziła grupa uderzeniowa, której dowództwo objął Piłsudski. Front Południowy stanowiła broniąca m.in. Lwowa 6 armia gen. W. Jędrzejewskiego, wspierana przez oddziały ukraińskie. 13 sierpnia, mając przewagę liczebną, sześć dywizji radzieckich rozpoczęło atak w kierunku Warszawy. Miejscem krwawych trzydniowych walk stał się Radzymin, który kilka razy przechodził z rąk do rąk. W tej sytuacji 14 sierpnia działania zaczepne na linii Wkry podjęła 5 armia gen. Sikorskiego, mająca przeciw sobie siły 4 i 15 armii radzieckiej. 16 sierpnia zdobyła ona śmiałym atakiem Nasielsk. Mimo to inne jednostki radzieckie nie zaprzestały marszu w kierunku Brodnicy, Włocławka i Płocka.
16 sierpnia o świcie nastąpiło polskie uderzenie znad Wieprza. Ednostki polskie przełamały opór stosunkowo słabych na tym odcinku frontu sił radzieckich i, wykorzystując zaskoczenie, w ciągu doby przesunęły się o 45 km na północ. Następnego dnia odbiły Mińsk Mazowiecki, Siedlce, Międzyrzec i Białą Podlaską. 18 sierpnia po starciach pod Stanisławowem, Łosicami i Sławatyczami siły polskie znalazły się na linii Wyszków-Stanisławów-Drohiczyn-Siemiatycze-Janów Podlaski-Kodeń. W tym czasie 5 armia gen. Sikorskiego, wiążąc przeważające siły radzieckie naciskające na nią z zachodu, przeszła do natarcia w kierunku wschodnim, zdobywając Pułtusk, a następnie Serock. 19 sierpnia jednostki polskie na rozkaz Piłsudskiego przeszły do działań pościgowych, starając się uniemożliwić odwrót głównych sił Tuchaczewskiego, znajdujących się na północ od Warszawy. 21 sierpnia rozpoczęła się decydująca faza działań pościgowych: 1 dywizja piechoty z 3 armii polskiej sforsowała Narew pod Rybakami, odcinając drogę odwrotu resztkom 16 armii radzieckiej w kierunku na Białystok, natomiast 15 dywizja piechoty z 4 armii polskiej po opanowaniu Wysokiego Mazowieckiego odcięła odwrót oddziałom 15 armii radzieckiej z rejonu Ostrołęki. Podobnie 5 armia polska przesunęła się w kierunku Mławy. Część sił radzieckich nie mogąc przebić się na wschód 24 sierpnia przekroczyła granicę niemiecką i schroniła się na terytorium Prus Wschodnich. Do niewoli dostało się ponad 60 tys. czerwonoarmistów. Straty polskie wyniosły 2 tys. zabitych i 20 tys. rannych żołnierzy.
25 sierpnia linia frontu przebiegała przez Grajewo-Białystok-Brześć. 10 września rozpoczęła się ofensywa polska na Wołyniu, a 20 września bitwa nad Niemnem; w obu starciach wojska polskie odniosły sukces. 21 września rozpoczęły się rokowania pokojowe w Rydze. W trakcie rokowań 9 października 1920 gen. L. Żeligowski zajął okręg wileński, tworząc tzw. Litwę Środkową, co wywołało protesty Litwy i Rosyjskiej Federacji SRR. Mimo tego incydentu 12 października preminaryjny (poprzedzający, wstępny) układ pokojowy i umowę o rozejmie, który nastąpił 18 października 1920. w marcu 1921 wznowiono rokowania w Rydze, w której 18 marca 1921 podpisano traktat ryski. Zwycięstwa w bitwach warszawskich i niemeńskiej uratowały niepodległość Polski, zatrzymały też pochód rewolucji bolszewickiej, decydując o losach Europy („osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świat”).
Traktat ryski, traktat pokojowy zawarty 18 marca 1921 w Rydze między Polską a Rosyjską Federacją SRR i Ukraińską SRR; zakończył wojnę polsko-radziecką. Traktat ryski został poprzedzony podpisaniem 12 października w Rydze umowy o przedwstępnych warunkach pokoju i zawarciem 18 października 1920 porozumienia w sprawie zawieszenia broni. Po długotrwałych rokowaniach ustalono treść traktatu, zawierającego 26 artykułów regulujących podstawowe kwestie: sprawę granic, suwerenność państw, obywatelstwa i zasad repatriacji, zwrotu zabytków kultury oraz mienia polskiego znajdującego się w Rosji i na Ukrainie; traktat przewidywał wypłatę 30 mln rubli w złocie tytułem odszkodowania za wkład Polski w rozwój gospodarczy Rosji oraz postanawiał, że nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Polską a Rosyjską Federacyjną SRR i Ukraińską SRR nastąpi natychmiast po ratyfikacji układu. Traktat ryski rozstrzygał sprawę granicy wschodniej na korzyść Polski; linię jej na północnym wschodzie wyznaczała Dźwina, a na południowym wschodzie Zbrucz; nie podejmował natychmiast kwestii Wileńszczyzny. J. Piłsudski stworzył „fakt dokonany” - zajęty przez gen. L. Żeligowskiego 9 października 1920 okręg wileński został na mocy uchwały sejmu z 24 kwietnia 1922 wcielony do Polski.
J. PIŁSUDSKI, Rok 1920, M. TUCHACZEWSKI, Pochód za Wisłę, Łódź 1989.
A. SZCZEŚNIAK, Wojna polsko-radziecka 1918-1920, Warszawa 1989.
M. WRZOSEK Wojsko Polskie i operacje wojenne lat 1918-1921, Białystok 1988.
L. ŻELIGOWSKI, Wojna w roku 1920, Warszawa 1990.
E. V. D'ABERNON, Ostatnia decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920 roku, Warszawa 1990.
J. ODZIEMKOWSKI, Bitwa warszawska 1920 roku, Warszawa 1990.
* Linia Curzona [l. Kerzona], projekt wschodniej granicy Polski zaproponowany przez brytjskiego ministra spraw zagranicznych G. N. Curzona w nocie z 11 lipca 1920 do ludowego komisarza (ministra) spraw zagranicznych Rosji radzieckiej G. Cziczerina jako podstawa rozejmu polsko-radzieckiego. Linia Curzona była wynikiem ustaleń Rady Najwyższej Sprzymierzonych w Paryżu z 8 grudnia 1919 i akceptowana na międzynarodowej konferencji w Spa (Belgia) z udziałem ówczesnego premiera polskiego W. Grabskiego. Linia Curzona biegła od Suwałk przez Sejny na zachód od Grodna, Białowieży i Brześcia, pozostawiając po stronie polskiej obwód białostocki, dalej wzdłuż linii Bugu do Kryłowa pod Hrubieszowem, dalej na zachód od Rawy Ruskiej, na wschód od Przemyśla, na zachód od Lwowa i dalej do Karpat. Strona radziecka nie przyjęła propozycji mediacji brytyjskie proponując, żeby Polska sama wystąpiła o rozejm, jednak Armia Czerwona nie wstrzymała ofensywy, dążąc do zajęcia Polski. Linia Curzona w czasie II wojny światowej wysunąl Stalin jako uzasadnienie swoich pretensji terytorialnych wobec Polski.
5