54 UWARUNKOWANIA ZRÓŻNICOWANIA OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH W

POLSCE I NA ŚWIECIE

Opad atmosferyczny to woda w stanie ciekłym lub stałym spadająca z chmur i dochodząca do powierzchni Ziemi. Bez względu na postać o.a., miarą ich wielkości jest wysokość warstwy wody, jak by się utworzyła na powierzchni poziomej w jednostce czasu, gdyby woda nie spływała, nie wsiąkała i nie parowała. Wielkość opadu 1 mm odpowiada ilości 1 litra wody rozlanego na powierzchni 1m².

Czynniki wpływające na wielkość opadów:

• Zachmurzenie, na które wpływają:

• obecność i odległość od źródeł pary wodnej: - odległość od mórz i oceanów; - wpływ prądów oceanicznych; - odległość od zbiorników śródlądowych;

• temperatura: - wpływa na szybkość parowania; - wpływa na rozwój prądów konwekcyjnych;

• wilgotność: - im wyższa zawartość pary wodnej tym szybciej dochodzi do kondensacji;

• obecność jąder kondensacji.

• Cyrkulacja atmosferyczna - transport energii i pary wodnej w skali lokalnej i regionalnej:

• adwekcja ciepłych mas powietrza nad wychłodzoną powierzchnię powoduje kondensację pary wodnej, mgły i powstanie chmur warstwowych;

• adwekcja chłodnych mas powietrza nad ciepłą powierzchnię powoduje rozwój konwekcji, a co za tym idzie zachmurzenia i opadów.

• Stratyfikacja pionowa atmosfery:

γ_T' < γ_T - równowaga chwiejna, wznoszenie powietrza;

γ_T' > γ_T - równowaga stała, osiadanie powietrza;

γ_T' = γ_T - równowaga obojętna, brak ruchu.

• Konwekcja - nagrzane podłoże ogrzewa przypowierzchniową warstwę powietrza i powstają prądy wstępujące. W wyniku tego procesu mogą powstawać chmury i opady.

• Inwersja temperatury - ochładzanie się przypowierzchniowej warstwy powietrza od wychłodzonego podłoża. Mogą tworzyć się chmury St i mgły radiacyjne lub adwekcyjne.

• Istnienie barier orograficznych:

• Powstanie wymuszonej konwekcji.

• Zjawisko cienia opadowego.

Wielkość opadów na Ziemi jest rozłożona nierównomiernie. Wynika to z takich czynników, jak ogólna cyrkulacja powietrza w troposferze, ukształtowanie terenu, odległość od dużych zbiorników wodnych i od wpływu prądów morskich. Wielkość opadów jest zróżnicowana nie tylko przestrzennie, ale i czasowo. Średnia roczna ilość o. na Ziemi wynosi około 850 mm. Bardzo wysokie wartości o. notowane są w strefie równikowej sięgającej do 10°szer. geogr. pn. i pd. Przyczyną jest duża zawartość pary wodnej w powietrzu oraz istnienie prądów wznoszących. Występują tu dwukrotnie w ciągu roku deszcze zenitalne (dwukrotne górowanie Słońca nad tymi szer.). Roczne sumy o. w tej strefie dochodzą do 2000 mm.

Wyższe szer. geogr. do 20° szer. geogr. charakteryzują się jedną porą deszczową w okresie najwyższego położenia Słońca (na półkuli pn.- czerwiec, na półkuli pd.- grudzień). Trwa ona nawet do 4 miesięcy, miesięcy opady roczne dochodzą do 1000 mm.

Następna strefa od 20 - 30°szer. geogr. na półkuli pn. i pd., to strefa zwrotnikowa, charakteryzująca się bardzo małymi o. przyczyniającymi się do powstawania pustyń, wyjątek stanowią tereny monsunowe.

Szer. umiarkowane (do 60°) cechują o. od 250- 1000 mm rocznie, a na tak duże zróżnicowanie ma wpływ odległość obszarów od mórz i oceanów oraz rzeźba terenu. Najwyższe o. spadają na zach. wybrzeża.

W strefach powyżej 60° szer. geogr. o. wynoszą poniżej 250 mm, a na niektórych obszarach nawet poniżej 100 mm rocznie.

Obszarami o dużej ilości o. są obszary górskie oraz monsunowe. Najwyższe wartości zostały zarejestrowane u podnóża Himalajów i przekraczały wartość 20 00 mm, co jest związane z monsunem letnim i o. powstającymi na przeszkodzie orograficznej. Obszary znajdujące się w tzw. cieniu opadowym po zawietrznej stronie gór w skrajnych przypadkach są pustyniami. Obszarami o najmniejszej ilości o. są wspomniane wcześniej strefy zwrotnikowe i obszary okołobiegunowe, czego przyczyną jest mała zawartość pary wodnej w powietrzu. W strefie zwrotnikowej, gdzie panują wyże, występują obszary skrajnie suche jak pustynie, np. Sahara i Kalahari. Wpływ na zwiększenie o. mają ciepłe prądy morskie. Nad którymi zachodzi konwekcja, natomiast zimne prądy morskie wpływają na zmniejszenie się ilości o., a na terenach, obok których one przepływają, powstają pustynie.

Najwyższe opady na świecie zanotowano w Cerapundźi 11 777 mm, a najmniejsze w Arica w Ameryce Południowej 0,2 mm.

Średnie opady dla Polski wynoszą ok. 600 mm rocznie, lecz są regionalnie zróżnicowane. Najmniejsze są w tzw. „cieniu opadowym” na Kujawach i w części Wielkopolski- poniżej 500 mm. Na pojezierzach opady występują na poziomie 600- 750 mm rocznie. Niziny, poza pojezierzami, otrzymują ok. 500- 600 mm rocznie, a na wyżynach wartości opadów układają się w granicach 700- 800 mm rocznie. Największe sumy opadów notowane są w górach- średnio ponad 800 mm, a w wyższych partiach przekraczają znacznie 1000 mm. Najwyższe opady notuje się na Śnieżce- 1348 mm i na Kasprowym Wierchu 1629 mm.

Gerard S., Libner P., 2005: Geografia od A do Z, wyd. Kram, Warszawa

---