Jason Hook

with illustrations of Richard Hook

Editor: Martin Windrow

Apacze

Tytuł oryginału: The Apaches

Wydawca: Osprey

Osprey Military Books, Men-At-Arms Series, No 186

Prawa autorskie: Reed International Books Ltd.

Przekład: BogDan

Uwaga: jest to amatorskie, prywatne tłumaczenie niekomercyjne, stworzone wyłącznie na użytek własny. W żadnym wypadku nie zostało ono dokonane z myślą o sprzedaży.

Wstęp

Pochodzenie nazwy „Apacze” nie jest do końca jasne. Przypuszczalnie wywodzi się ona ze słowa „apachu” z języka Indian Zuni, oznaczającego wroga. Określali oni w ten sposób Nawajów, których pierwsi Hiszpanie zaczęli z czasem nazywać „Apaches de Nabaju”. Inne wyjaśnienie sugeruje, iż nazwa ta wzięła się stąd, iż niektórzy Hiszpanie wymawiali słowo „apache” zamiast słowa „mapache”, oznaczającego szopa, czego powodem miały być charakterystyczne białe kreski malowane na twarzach wojowników. Wyjaśnienie to, jakkolwiek ciekawe, wydaje się jednak mało wiarygodne. Sami Apacze określali siebie różnymi odmianami słowa „ndé”, które - podobnie jak w przypadku wielu indiańskich samookreśleń - oznaczało po prostu ludzi.

Około roku 1850 kultura Apaczów znajdowała się pod wpływem kultur innych plemion - Równin, Wielkiego Dorzecza oraz Południowego Zachodu, zwłaszcza Pueblo, a z upływem czasu - także pod wpływem osadników hiszpańskich i amerykańskich. Duży wpływ na poszczególne plemiona miało ich miejsce pobytu, a także czas i kierunek wcześniejszych migracji, co implikowało ich kontakty z innymi kulturami. Z uwagi na rozmiar niniejszej pracy i związaną z tym konieczność uogólnień, do cech wyróżniających „typowe” plemiona Apaczów - tj. Chiricahua, Mescalero, Apaczów Zachodnich, Jicarilla i Lipan - można w dużym uproszczeniu zaliczyć: spożywanie meskalu, gospodarkę myśliwsko-zbieracką, ceremonię dojrzewania oraz Taniec Duchów Gór - obrzęd związany z nadprzyrodzonymi postaciami z apackich wierzeń - odprawiany z użyciem charakterystycznych masek. Oczywiście między poszczególnymi plemionami oraz ich mniejszymi zbiorowościami dochodziło do pewnych rozbieżności, co jest rzeczą charakterystyczną dla zróżnicowanej społeczności, tym niemniej wszystkie te osobliwości składały się na wyodrębnioną od innych, bogatą kulturę Apaczów.

Zdjęcie zrobione około 1880 roku w studiu fotograficznym, przedstawiające Nalté - wojownika z plemienia San Carlos. Warto zwrócić uwagę na ozdobną pętlę zwisającą z naszyjnika oraz na zdobienia na pasie wokół bioder. Karabin typu Frank Wesson, jaki Indianin trzyma w ręku, jest własnością studia. Arizona State Museum, University of Arizona.

Podziały plemienne

Język Apaczów, albo inaczej - południowy język atapaskański, i jednocześnie posługujące się nim plemiona apackie, można podzielić na siedem grup: Navajo, Zachodni, Chiricahua, Mescalero, Jicarilla, Lipan oraz Kiowa-Apache. Na potrzeby niniejszej pracy Nawajowie, uchodzący za odrębne plemię o odmiennej kulturze, muszą zostać pominięci w dalszych rozważaniach (tym niemniej liczne uderzające podobieństwa w kulturze Nawajów i Apaczów przypominają o wspólnym pochodzeniu).

Z sześciu właściwych apackich plemion najmniej zintegrowani z pozostałymi plemionami byli Kiowa-Apacze. Najwcześniej notowane różnice językowe, datowane na rok 1300, pojawiły się między Apaczami Zachodnimi i Kiowa-Apaczami; ci ostatni oddzielili się od pozostałych grup Apaczów jeszcze przed pierwszymi wpływami południowo-zachodniej kultury Pueblo na kulturę Apaczów. Kiowa-Apacze pozostali na północno-wschodnich obrzeżach Południowego Zachodu (South-West) i od tej pory ich historia toczyła się własną, całkowicie niezależną drogą. Zaadoptowali kulturę plemion Równin, zwłaszcza za sprawą bliskich związków z Indianami Kiowa, czemu zawdzięczają swoją nazwę. Mimo odrębnego pochodzenia oraz zachowania swojej tożsamości i własnego języka, Kiowa-Apacze stali się częścią składową kultury i społeczności Kiowów.

Najbardziej związanym plemieniem z Kiowa-Apaczami byli Apacze Lipan, których kultura znajdowała się również, choć w znacznie mniejszym stopniu, pod wpływem kultury plemion Równin. Mieli słabo rozwiniętą organizację plemienną - na początku XIX wieku funkcjonowały wśród nich zaledwie trzy odrębne grupy. Przypuszczalnie odpowiadają one podziałowi, jaki w 1864 roku przedstawił Orozco y Berra - byli to Lipanjenne, Lipanes de Arriba oraz Lipanes Abajo.

Zdjęcie z lewej: pomalowana skóra jelenia, ozdobiona wzorami mającymi przywołać nadprzyrodzone siły, wykorzystywana przez szamana do ceremonii uzdrawiania (Arizona State Museum, University of Arizona).

Zdjęcie z prawej: Naiche, młodszy syn Cochise'a, legendarnego przywódcy Apaczów Chokonen (Chiricahuów właściwych). Jego głowę zdobi wspaniała wojenna czapa z piór sowy, mająca wywołać przychylność nadprzyrodzonych sił odpowiedzialnych za szybkość oraz odporność w walce. Zdjęcie z roku 1880, Arizona State Museum, University of Arizona.

Najbliżej spokrewnionymi z Lipanami byli Apacze Jicarilla, których górzyste terytorium rozciągało się od północno-wschodniego Nowego Meksyku do południowego Colorado. Ich nazwa wzięła się od hiszpańskiego słowa oznaczającego „mały koszyk”, którą Indianie ci zawdzięczają biegłości swoich kobiet w wyplataniu różnych rozmiarów koszy. Nigdy nie byli liczni, w roku 1850 było ich około 800. Dzielili się na dwie grupy. Pierwsza z nich, pozostająca po zachodniej stronie Rio Grande, była znana jako „saidindé”, co oznaczało dosłownie „ludzie piasku”, i dzieliła się na sześć mniejszych grup. Przez Hiszpanów Apacze ci byli nazywani Olleros - „garncarze”, chociaż z uwagi na fakt, iż zamieszkiwali w górach, uważa się, że ich prawidłowa nazwa miała brzmieć Hoyeros - „ludzie górskich dolin”. Po wschodniej części Rio Grande mieszkało osiem lokalnych grup, funkcjonujących pod wspólną apacką nazwą „gulgahén”, lub hiszpańską - Llaneros, znaczącą tyle, co „ludzie równin”. Wchłonęły one, przynajmniej częściowo, Apaczów Równin znanych jako Lipiyanes, których takie grupy jak Cuartalejo, Paloma oraz Carlena przyłączyły się do Jicarillów w XIX wieku. Pomiędzy Olleros i Llaneros nie było różnic językowych bądź kulturowych, a podział ten wynikał jedynie z miejsca pobytu, ale wśród Indian widoczna była jego świadomość. Najlepiej ilustrowały to corocznie rozgrywane między oboma grupami wyścigi, podobne do organizowanych przez północnych Pueblosów zamieszkałych nad Rio Grande.

Na południe od Apaczów Jicarilla znajdowały się siedziby Apaczów Mescalero. Nazwę tę nadali im Hiszpanie z uwagi na częste wykorzystywanie przez nich meskalu oraz agawy, które stanowiły ważne źródło pożywienia. Mescalero zamieszkiwali Góry Sacramento, Guadalupe oraz Davis w południowo-wschodnim Nowym Meksyku oraz zachodnim Teksasie, ich ojczyzna była położona wokół niedostępnych, mierzących 12.000 stóp wysokości (tj. ponad 3.650 metrów - przyp. tłum), szczytów Sierra Blanca. Ich tereny łowieckie rozciągały się na południe, do samego Meksyku, oraz na wschód od Pecos River, na tereny Równin. Dość luźny, swobodny podział wyróżniał dwie grupy: „gulgahéndé” - „ludzie Równin” - zamieszkiwali tereny na wschód od gór, a w górach mieszkali „ni't'ahendé” - „ludzie szczelin skalnych”. Mimo to kultura plemienna była jednolita, a powyższy podział miał charakter wyłącznie geograficzny i w rzeczywistości nie odgrywał większej roli. Wśród Mescalerów nie było silnego rozbicia na lokalne grupy, a te, które funkcjonowały, były często nazywane od gór, jakie zajmowały. Największa z nich była znana jako Sierra Blanca. Z kolei Mescalerów zasiedlających tereny południowe nazywano często Faraonami. Terytoria poszczególnych grup nie były ściśle wytyczone, a Mescalerowie często polowali na bizony obok innych apackich plemion. Przypuszczalnie było to podyktowane tym, iż stada bizonów pasły się jedynie na nizinnych terenach na wschodzie, i tylko brak podziału łowisk mógł zapewnić wszystkim Apaczom dostęp do tego źródła pożywienia.

Znacznie silniejszy podział grupowy widoczny był wśród Chiricahuów - przypuszczalnie najsławniejszego plemienia Apaczów. Byli oni podzieleni na trzy grupy, które w niewielkim stopniu różniły się między sobą pod względem kulturowym. Na określenie poszczególnych grup używano najróżniejszych nazw, co wprowadziło wiele zamieszania, ale prawidłowy podział przedstawia się jak niżej.

Wschodni Chiricahua zajmowali terytorium południowo-zachodniego Nowego Meksyku na zachód od rzeki Rio Grande. Ich plemienna nazwa brzmiała „cihéne” - „ludzie czerwonej farby” - z uwagi na poziome czerwone pasy, w jakie malowali swoje twarze. W późniejszym czasie Hiszpanie, dla odróżnienia Apaczów żyjących u źródeł rzeki Gila (Gila River), zaczęli nazywać ich Gileños lub Gila Apaches. Jakkolwiek była to odrębna nazwa, wprowadzona przez białych ludzi, to jednak oba określenia można uznać jako synonimy Wschodnich Chiricahuów. W XIX wieku wśród Gileños czy też Wschodnich Chiricahuów można było wyodrębnić dwie grupy: Mimbres (Mimbreños) oraz Mogollon - obie nazwy pochodzą od gór, jakie zajmowali. Apacze Mimbreños, znani również jako Apacze Kopalni Miedzi (Coppermine Apaches), dzielili się na dwa silnie spokrewnione szczepy: Apaczów Kopalni Miedzi właściwych (lub Mimbres właściwych) oraz Apaczów Gorących Źródeł - Warm Springs Apaches (lub po hiszpańsku - Ojo Caliente).

Szczep Geronima, Bedonkohe, określany czasami jako odrębny, wydaje się być tożsamy z Apaczami Mogollon. W ten sposób Wschodnich Chiricahów możnaby podzielić na Mimbreños (Apaczów Kopalni Miedzi lub inaczej - Mimbres, i Apaczów Gorących Źródeł - Warm Springs) oraz Mogollon (Bedonkohe).

Drugą grupą Chiricahuów stanowili Apacze Chokonen, znani również jako środkowi czy właściwi Chiricahua, a także Apacze Cochise - od imienia swego legendarnego wodza. Ich terytorium rozciągało się od gór Chiricahua (skąd szczep i plemię wzięły nazwę) w południowo-wschodniej części Arizony, obejmujących cieszącą się tak złą sławą Przełęcz Apaczów (Apache Pass), do południowo-zachodniej części stanu Nowy Meksyk oraz przygranicznych ziem północnego Meksyku.

Na południe od Chokonenów znajdowała się trzecia i zarazem ostatnia grupa Chiricahuów, określanych jako Południowi Chiricahua. Indianie ci, znani jako Nednhi - „wrodzy”, zamieszkiwali góry Sierra Madre w północnej części Meksyku. Niekiedy określano ich, zarówno wszystkich jak i wyodrębnione grupy, jako Apacze Bronco.

Na północ i północny zachód od Chiricahuów swoje siedziby mieli Apacze Zachodni, którzy w XIX wieku dzielili się na pięć niezależnych grup, posługujących się nieznacznie różniącymi się dialektami.

Najbardziej wysuniętą na wschód grupę stanowili Apacze białogórscy - White Mountain, których tereny były położone między Górami Pinaleño na południu oraz Białymi Górami (White Mountains) na północy. Dzielili się na Północnych oraz Południowych White Mountain. Czasami byli nazywani Coyotero, choć prawidłowym może być wcześniejszy podział na Sierra Blanca (White Mountain) - na północy, oraz Coyotero - na południu.

Na północ od Apaczów białogórskich mieli swoje siedziby Apacze Cibecue, których ziemie były położone w kierunku północnym od Mogollon Rim, na wschód od gór Sierra Ancha. Apacze ci dzielili się na szczepy Carrizo, Cibecue oraz Canyon Creek.

Na południowy zachód od siedzib Apaczów Cibecue były ziemie Apaczów San Carlos, położone u podnóży gór Galuiro oraz Santa Catalina. Dzielili się na szczepy San Carlos, Apache Peaks, Pinal oraz Arivaipa, z czego dwa ostatnie powstały prawdopodobnie w wyniku asymilacji z odrębnymi wcześniej szczepami Apaczów, odpowiednio Pinaleños oraz Arivaipa. Z uwagi na fakt, iż biali stosunkowo wcześnie poznali język Apaczów San Carlos, nazwa ta była często stosowana dla określenia wszystkich Apaczów Zachodnich.

Na północnym zachodzie mieli swoje siedziby Północni oraz Południowi Tonto. Południowi Tonto zasiedlali ziemie położone na północ od gór Sierra Ancha i Mazatzal, i dzielili się na Mazatzal oraz sześć innych, nienazwanych szczepów. Północni Tonto, żyjący na południe od gór San Francisco, dzielili się na szczepy Bald Mountain, Fossil Creek, Mormon Lake oraz Oak Creek. Tonto, zwłaszcza północni Tonto, byli bardzo blisko spokrewnieni z plemieniem Yavapai, należącym do grupy językowej Indian Yuma. Nazwa Tonto była używana dla oznaczenia południowo-wschodnich Yavapai i przypuszcza się, że grupy Tonto powstały w wyniku zawierania wspólnych małżeństw pomiędzy Yavapai oraz miejscowymi Apaczami. Podział Tonto na północnych i południowych został przedstawiony przez Goodwina w jego uznanym opisie społeczności Apaczów Zachodnich, ale sami Tonto zawsze uważali się za jedną, niepodzielną grupę.

Dla określenia Apaczów Zachodnich, zarówno ich poszczególnych grup, jak i całej zbiorowości, stosowano wiele nazw. Niekiedy określano ich wszystkich jako Tonto, choć termin ten używany był przede wszystkim dla oznaczenia grup Indian Yuma i Apaczów, jakie zamieszkiwały Dorzecze Tonto (Tonto Basin). Dużą część Apaczów Zachodnich nazywano czasami „Pinaleños”, jakkolwiek nazwa ta odnosi się przede wszystkim do Apaczów zamieszkujących góry Pinal. Z nazwą „Coyotero” kojarzono zarówno Apaczów białogórskich, jak i wszystkich Apaczów Zachodnich.

Z uwagi na język oraz rozmieszczenie geograficzne, będące wynikiem wcześniejszych migracji, plemiona Apaczów można podzielić na trzy grupy. Grupę „typową” tworzyć będą Apacze Zachodni, Mescalero oraz Chiricahua, a także Nawajowie. Do drugiej grupy można zaliczyć Apaczów Jicarilla oraz Lipan, natomiast trzecią stanowić będą Kiowa-Apacze. Różnice między poszczególnymi plemionami Apaczów występowały z różnym nasileniem; te grupy, które pozostawały ze sobą w ścisłym kontakcie, miały najwięcej cech wspólnych. Największe kulturowe podobieństwo łączyło Chiricahuów i Mescalerów; między tymi plemionami najtrudniej byłoby wykazać odrębność.

Zmiany kulturowe były uwarunkowane miejscem pobytu, z którym wiązały się wpływy obcych kultur - Południowego Zachodu, Wielkiego Dorzecza oraz Równin. Jeśli mówi się ogólnie o Apaczach, to należy pominąć Kiowa-Apaczów, którzy stali się typowym plemieniem Równin, a ich kultura w sposób zasadniczy odbiegała od kultury ich dalekich krewnych.

Apaccy zwiadowcy (scouts) z plemienia White Mountain. W tle, trzeci z prawej, stoi generał George Crook w charakterystycznym białym kapeluszu korkowym. Warto zwrócić uwagę na podobną jak u Indian Równin, ozdobioną orlimi piórami, tarczę trzymaną przez zwiadowcę na pierwszym planie. Data tego zdjęcia nie jest dokładnie znana, było ono zrobione albo w połowie lat 70. albo w połowie lat 80. XIX wielu (Arizona State Museum, University of Arizona).

Warto w tym miejscu dodać, iż nie był to jakiś osobliwy przypadek, a meskal był powszechnie spożywany również przez inne plemiona Apaczów (przyp. tłum.).

Nie należy mylić Sierra Blanca, czyli Białych Gór w Nowym Meksyku, z White Mountains w Arizonie.

Inne szczepy malowały identyczne pasy w kolorze białym (przyp. tłum.).

Niektóre źródła podają, iż nazwy Bronco, znaczącej tyle co „nieposkromieni”, używano w stosunku do pozostających na wolności, walczących Apaczów. W praktyce odnosiła się ona do Chiricahuów, ale nie tylko do Nednhi (przyp. tłum).

Grenville Goodwin - amerykański etnolog, znakomity badacz kultury Apaczów Zachodnich. Przez 8 lat żył w rezerwacie San Carlos, gdzie zdołał przeprowadzić dziesiątki wywiadów z Apaczami będącymi świadkami dawnych wydarzeń. Zmarł przedwcześnie w roku 1940, pozostawiając jednak swoim następcom bardzo bogaty dorobek naukowy (przyp. tłum.).

6

---