Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

Spory istniały od zawsze i były tym częstsze im bardziej stosunki, z których wynikały stawały się bardziej skomplikowane. Rozwój sposobów i metod rozstrzy­gania sporów na tle wymiany międzynarodowej i obserwowany wysiłek organiza­cji międzynarodowych w tej dziedzinie wskazują, że zjawiska sporu międzynaro­dowego nie udało się wyeliminować z pejzażu działalności gospodarczej czy han­dlu zagranicznego.

Powstawanie sporów w międzynarodowym obrocie gospodarczym jest nieroze­rwalnie związane z rozwojem wymiany międzynarodowej i towarzyszącej jej zło­żoności. Prowadzenie skutecznej działalności w handlu zagranicznym, wykraczają­cej poza granice polityczne i celne państwa, w którym ma siedzibę podmiot gospo­darczy jest uwarunkowane wieloma czynnikami jakościowymi, często niezależny mi od woli i staranności stron kontraktu. Na przykład przejawy siły wyższej, ryzy ko ekonomiczne, atmosferyczne i polityczne niosą osłabienie skutków poprawneg< działania, niejednokrotnie je niwecząc i doprowadzając do napięć pomiędzy kontra­hentami i sporów, których podłożem są wymierne straty finansowe lub nieuchron­ność ich zaistnienia. Powodem napięć sąteż np.: nieporozumienia, co do interpreta­cji spisanych w kontrakcie warunków umowy, brak odpowiedzi na roszczenia rekla­macyjne jednej ze stron, trudności w wyegzekwowaniu kar umownych itd. Straty te, obok finansowych, które można zazwyczaj wyrównać, w pewnych okolicznościach stają się stratami niewymiernymi wynikającymi z zachwiania czy utraty prestiżtt na rynku. Wyklucza to pobłażliwość i dobrą wolę nawet wobec kontrahenta, które­go najbardziej sumiennemu działaniu nie towarzyszą wymierne pozytywne rezul­taty. Konieczność konfrontacji radykalizujących się stanowisk z osobami trzecimi, postronnymi, które nie będąc zaangażowane w stosunki handlowe potrafią trzeźwa wskazać rozwiązanie konfliktu jest wówczas „wyjściem" z tej sytuacji.

Kontrakt zagraniczny (patrz rozdział 9), przejaw zgodności oświadczeń wo stron, precyzujący ich prawa i obowiązki, w transakcji obrotu międzynarodowe­go jest też głównym dokumentem, którego postanowienia gwarantują, że okroi słone w nim prawa będą przestrzegane a obowiązki precyzyjnie wykonane. Ist nienie ujednoliconych sposobów zawierania umów, uzupełniających klauzul koń traktowych (m.in. zapewniających możliwość dochodzenia roszczeń odszkodo wawczych przez strony) i międzynarodowych instytucji, których zadaniem i ro la jest dbanie o przestrzeganie i urzeczywistnianie zasady bezpieczeństwa obrót) usprawniają w znacząco rozstrzyganie sporów.

Przyjęte jest, że spór rozstrzyga się biorąc pod uwagę (w kolejności stosowania

a) normy prawa bezwzględnie obowiązującego (Kodeks cywilny, Kodeł postępowania cywilnego, Kodeks handlowy itd.),

b) postanowienia umowy,

c) zwyczaj handlowy,

d) normy prawa względnie obowiązującego. Nauka prawa międzynarodowego zna wiele sposobów załatwiania sporów mi dzynarodowych. Wykształcone metody np. rokowania, dobre usługi, pośrednictwa

312

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

(mediacja), koncyliacja, arbitraż czy sądownictwo sprawdzające się na płaszczyź­nie poważnych sporów i kryzysów politycznych zagrażających nawet pokojowe­mu współistnieniu narodów, znalazły swoje zastosowanie także przy sporach go­spodarczych i wynikłych z kontraktów handlu zagranicznego.

Na podstawie powyżej przedstawionych form można stwierdzić, że w praktyce międzynarodowej dominują sposoby załatwiania sporów nieprowadzące do wiążą­cego dla stron rozstrzygnięcia (rokowania, pośrednictwo, dobre usługi, koncylia-cja) nad tymi sposobami, które kończą się wiążącym zasądzeniem (arbitraż)⁵³⁶.

13.1 Rozwój sądownictwa polubownego

Zainteresowanie arbitrażem, a także jego rozwój wiązał się w czasach nowo­żytnych z rozwojem handlu i wymiany międzynarodowej. Pierwsze sądy arbitrażo­we tego okresu powstawały w Europie w XVIII i XIX wieku. Nie możemy zapo­minać, że rozstrzyganie spraw spornych w drodze polubownej przy udziale innych osób fizycznych było przede wszystkim właściwe sformalizowanym formom han­dlu, jakim były giełrfy (zobacz rozdział l).

Sądownictwo rozjemcze wykształciło się w okresie kapitalizmu wolnokonku-rencyjnego w XIX wieku. Strony, które wyrażały wolę połączenia się „węzłem ob­ligacyjnym" mogły dokonać w kontrakcie zapisu na sąd polubowny lub zawrzeć klauzulę arbitrażową - zobacz rozdział 7), zgodnie, z którymi ewentualne spory na tle wykonania kontraktu były „z góry", zgodnie z ustalonym wcześniej porządkiem i trybem poddane pod rozstrzygnięcie określonemu sądowi arbitrażowemu.

Przez sądownictwo polubowne (arbitrażowe) rozumiemy tryb rozstrzygania spraw cywilnych, charakteryzujący się tym, że organ rozstrzygający (sąd polu­bowny) nie jest sądem państwowym (powszechnym) i opiera swoje działanie na umowie (woli stron) jako źródła istnienia uprawnień sądu polubownego. Klauzula arbitrażowa lub zapis na sąd polubowny⁵" - odzwierciedlenie uznania kompeten­cji podmiotu trzeciego do rozstrzygania pomiędzy stronami w sporze, może przy­brać również formę kompromisu^. Jakościowe rozróżnienie pomiędzy klauzulą arbitrażową, zapisem na sąd polubowny i kompromisem sprowadza się do momen­tu w czasie, kiedy do ich sporządzenia (zawarcia) dochodzi. K-ompromis zawiera-. Ją strony już w obliczu toczącego się sporu i dotyczy on decyzji o wyłonieniu arbi-|trów i rozpoczęciu postępowania. Klauzula i zapis natomiast powstają w momen-

•ce sporządzania kontraktu (tzw. /(antraktowe klauzule uzupełniające), czyli wte­dy, kiedy nie wiadomo czy spór w ogóle powstanie.

• Dla zapoznania się z zagadnieniami załatwiania sporów międzynarodowych zobacz szerzej: Góralczyk ; W., 1989, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, PWN Warszawa, s. 358 i kolejne - przyp. autora

^rr Logicznie rzecz biorąc elementy te nie powinny być rozdzielone alternatywą bo klauzulę wypełnia l wpis; rozróżnienie wskazuje, że poddanie w postanowieniach kontraktu sporów wynikających z jego | realizacji może przybrać formę klauzuli lub zapisu, których treściąbędzie wskazanie wynikające w pol-| dom prawie z Art. 698 § l i 2 Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) - przyp. autora ' szerzej na ten temat: Pazdan M., op cit, str. 304

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

2) sądów arbitrażowych ad hoc dla rozstrzygnięcia konkretnego sporu i dzia­łającego według zasad określonych przez strony; skład ad hoc zostaje po­wołany do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy w określonym miejscu i cza­sie po czym ulega rozwiązaniu po wydaniu orzeczenia w sprawie. Trudności tego typu arbitrażu wynikaj ą głównie z braku zorganizowanej obsługi admi­nistracyjnej (sekretariaty, inna koordynacja). Arbitraż ad hoc może być rów­nież administrowany przez stały sąd arbitrażowy;

3) sądów arbitrażowych administrowanych przez organizacje kupieckie lub stałe sądy arbitrażowe; są korzystne ze względu na ściśle wyspecjalizowane - zgodnie z zakresem działania organizacji składy orzekające⁵³'.

Obecnie w większości państw arbitraż ma charakter stały. Sądy arbitrażowe i li­sty arbitrów znajdują się przy izbach handlowych lub przemysłowo-handlowych. Polubowne rozstrzygnięcie sprawy zapewnia też znana z teorii prawa międzynaro­dowego koncyliacja nazywana mediacją. Jest to podjęcie rozstrzygnięcia w sporze przez koncyliatora - osobę trzecią będącą najczęściej specjalistą w kwestii, któ­rej spór dotyczy, w sposób niewiążący dla stron. Wykorzystanie mediatora jest do­browolne. Istotną cechą z pogranicza oddziaływania psychologicznego, płynącą z charakteru koncyliacji jest jej pojednawczy charakter, który często nie powodu­je powstania konfrontacji między stronami, jak się to dzieje, kiedy spór rozstrzyga sąd. Ma to znaczenie dla dalszej współpracy partnerów handlowych. Jednak z dru­giej strony orzeczenie mediatora nie jest prawnie wiążące i często strona „niezado­wolona" poszukuje dalej korzystnych dla siebie rozstrzygnięć odwołując się do są­dów powszechnych.

Strony poddające swój spór mediatorowi ustalają procedurę i normy prawa materialnego, w oparciu o które mediator będzie rozstrzygał. Zaletami koncy­liacji są: szybkość, fachowość, poufność, niższe koszty, charakter pojednawczy. Wśród wad tej pozapaństwowej i pozasądowej metody rozstrzygania sporów nale­ży wskazać m.in. dobrowolność poddania się tej procedurze i zastosowania się do rozstrzygnięcia (brak sankcji prawnych - poddanie rozstrzygnięciu wynika z do­brej woli strony).

l stycznia 1988 roku zostały ogłoszone przygotowane przez Międzynarodową Izbę Handlowąw Paryżu Reguły mediacyjne. Z pogranicza prawa modelowego od­noszącego się do postępowania mediacyjnego są zasady Conciliation Rules z 1980 roku Komisji Międzynarodowego Prawa Handlowego (UNCITRAL)^sw.

"' szerzej zobacz też: Pazdan /red/ 2002, op cit, str. 300

^w W roku 1985 w wyniku prac Komisji Międzynarodowego Prawa Handlowego (UNCITRAL) po­wstało prawo modelowe jako wzór dla ustawodawstwa arbitrażowego, ogłoszone przez Zgromadze­nie Ogólne ONZ. Dokonania Komisji, jak to przedstawiono w poprzednich rozdziałach, maja. istotne znaczenie dla ujednolicania prawa międzynarodowego, tu w zakresie arbitrażu. Prawo modelowe jest systemem norm międzynarodowego arbitrażu handlowego. Jest pewnego rodzaju ustawa wzorcową. Prawo modelowe zostało przyjęte również w Polsce - przyp. autora

315

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

13,1.1 Arbitraż w prawie rzymskim

Sądownictwo polubowne istniało już wczasach starożytnych. Liczenie ', z możliwością niewykonania postanowień umowy przez kontrahenta i zapisał tego już na etapie formułowania kontraktu znane było już w prawie rzymski Wykonalność klauzul arbitrażowych nadał Justynian⁵⁴'. Umowy o sąd polubow uzyskały wykonalność potwierdzoną przysięgą stron umowy, arbitra i na pods wie wydanego przezeń orzeczenia.

Funkcję arbitra sprawował sędzia rozjemczy (arbiter ex compromisso) i jeż rozstrzygał w konkretnej sprawie stawał się receptum arbitri, a wykonalność je orzeczeń była gwarantowana przez pretora - urzędnika w starożytnym Rzyn o kompetencjach sądowych"². Od roku 242 p.n.e. w administracji rzymskiej wp wadzono pretora peregrinus, który rozstrzygał w sporach pomiędzy obywatela rzymskimi a cudzoziemcami (peregrini) a także pomiędzy cudzoziemcami znajc jącymi się na terytorium państwa rzymskiego.

Wykonanie orzeczenia arbitrażowego strony zapewniały poprzez przysięgą l przyrzeczenie zapłaty kary umownej. Kompromis przed arbitrem stał się szybk rozwiązaniem sporu, jeżeli strony wykazały „dobrą wolę".

13.2 Arbitraż w Polsce

W Polsce Ludowej działały cztery sądy polubowne w zakresie międzynaroc wego obrotu gospodarczego:

1) Kolegium Arbitrów przy Polskiej Izbie Handlu Zagranicznego w Warszaw

2) Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy dla Spraw Żeglugi Morskiej i Śródlą< wej w Gdyni,

3) Sąd Polubowny przy Izbie Bawełny w Gdyni,

4) Sąd Polubowny przy Izbie Wełny w Gdyni"³. Sądy te funkcjonują do dziś.

Najważniejszymi źródłami prawa odnoszącymi się do sądownictwa polubo nego w tym okresie były:

1) zarządzenie nr 20 Ministra Handlu Zagranicznego z 10 lutego 1970 ro w sprawie procesów przedsiębiorstw handlu zagranicznego z kontrahi tami zagranicznymi (Dz. Urz. Min. HZ Nr 4, póz. 17),

2) ustawa z 23 października 1975 roku o Państwowym Arbitrażu Gospod

czym (Dz.U. Nr 34, póz. 183).

Sądownictwo polubowne w Polsce przed 1989 rokiem nie było w praktyce < rotu gospodarczego krajowego, funkcjonując jedynie w handlu zagraniczna

⁵⁴¹ szerzej na ten temat: Pazdan M.,/red/, op cit, s. 299 - przyp. autora

⁵⁴² szerzej na ten temat: Zotaieiczuk M., 1978, Rzymskie sądownictwo polubowne", Lublin, s. 162 - przyp. •

⁵⁴³ szerzej na ten temat: Alka S., 1987, Sądownictwo polubowne w PRL, Warszawa, s. 22 i kuli - przyp. autora

316

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

Zgodnie z ustawą z dnia 24 maja 1989 roku o rozpoznawaniu przez sady spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, póz. 175) wprowadzono zmiany zapisu Art. 697 § l k.p.c., na podstawie którego można było dokonywać tzw. zapisu na sąd polu­bowny. Korzystając, więc z wprowadzanej wolności gospodarczej, podmioty go­spodarcze mogły decydować, w jakim trybie będą rozstrzygane ich sprawy spor­ne: przez sąd gospodarczy czy polubowny. Sądy gospodarcze zostały wyodrębnio­ne w ramach sądów powszechnych a konstrukcja ta „sądu w sądzie" jest np. wła­ściwa wyodrębnionym w ten sam sposób sądom pracy"*.

Ważnym sądem jest też Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej. Przed tym sądem postępowanie może się odbywać zgodnie ze standardowym re­gulaminem, kiedy co najmniej jedna ze stron sporu ma miejsce stałego zamieszka­nia lub siedzibę poza granicami Polski. Skład zespołu orzekającego jest trzyosobo­wy. Każda ze stron zaangażowanych w spór ma prawo wyboru z listy prowadzonej przez Sąd Arbitrażowy arbitrów, którzy poprowadzą ich sprawę. Z tej listy wybiera się też przewodniczącego składu. Możliwe jest wskazanie arbitra spoza listy Sądu, kiedy np.: jedna ze stron dysponuje listami arbitrów ze swego państwa. Spór może zostać również rozstrzygnięty z udziałem jednego arbitra (jednoosobowo).

Warunkami koniecznymi do wszczęcia sprawy jest wniesienie pozwu i dokonanie opłaty. W pozwie, powód i pozwany podają wybranego przez siebie arbitra. Zazwy­czaj wskazuj ą też ich zastępców, na wypadek gdyby arbitrzy nie mógł uczestniczyć w rozprawie. Wyboru arbitra dla strony i jego zastępcy może dokonać również prze­wodniczący składu. Arbitrzy otrzymują dokumenty związane ze sprawą np. kontrakt, inne dokumenty świadczące o zobowiązaniu stron, wykonaniu postanowień kontrak­tu itd. Przekazują do sekretariatu sądu arbitrażowego propozycję nazwisk przewod­niczącego składu. Sprawa może przed sądem arbitrażowym być prowadzona w języ­ku obcym, jeżeli skład tak postanowi, przeważnie jednak odbywa się w języku pol­skim z udziałem tłumacza. W rozprawie uczestniczą arbiter-przewodniczący, arbi­trzy stron, przedstawiciele stron, jeżeli tacy zawarli kontrakt w imieniu strony, rad­cy prawni, adwokaci, świadkowie. Możliwe postępowanie uproszczone ogranicza się do przedstawienia sprawy przez przewodniczącego, wysłuchania stron i zapadnięciu orzeczenia jest ostateczne z możliwością zaskarżenia do sądu powszechnego.

Regulamin Sądu Arbitrażowego zezwala na korzystanie z powszechnie stoso­wanych zwyczajów międzynarodowych, jeżeli nie są one sprzeczne z prawem kra­jowym. Orzeczenie Sądu Arbitrażowego jest ostateczne.

13.2.1 Postępowanie polubowne w świetle Kodeksu postępowania cywilnego

Zgodnie z postanowieniami Art. 695 Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) księgi trzeciej Kodeksu zatytułowanej „Sąd polubowny", przez taki sąd rozumie

⁵⁴⁴ Kruczalak K., 2000, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym, PWN Warszawa, s. 20

317

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

się zarówno sąd zinstytucjonalizowany (stały sąd polubowny) oraz sąd adhoc (do mzstrzygm^ciaposzczególnego, konkretnego sporu).

Na podstawie Art. 698 § l i 2 k.p.c. można stwierdzić, że dokonanie przez strony kontraktu zapisu na sąd polubowny, który stanowi o poddaniu ewentualnego spo­ru wynikłego pomiędzy tymi stronami pod rozstrzygnięcie sądowi polubownemu, powinno zostać sporządzone w formie pisemnej ze wskazaniem również arbitrów składu orzekającego i tzw. superarbitra - przewodniczącego składu. Można jednak ograniczyć się do wskazania w zapisie liczby arbitrów, sposobu ich powołania, po­wołania superarbitra - bez ich imiennego wskazania.

Arbitrem w świetle Art. 699 § l i 2 k.p.c. może być każda osoba ńzyczna po­siadająca zdolność do czynności prawnych i korzystająca z pełni praw publicznych i obywatelskich praw honorowych. Artykuł ten dokonuje również istotnego roz­graniczenia ustrojowego i kompetencyjnego sądu arbitrażowego (polubownego) w stosunku do sądów powszechnych, poprzez zapis, że arbitrem nie może być sę­dzia państwowy.

Podkreślana już wola stron poddania się orzeczeniu i rozstrzygnięciu sądu arbi­trażowego została poszerzona o dodatkowe atuty dla umawiających się stron, któ­re mogą „z góry", przed rozpoczęciem postępowania określić jego tryb (Art. 705 § l k.p.c.). Mogą również określić, że związane będą jedynie wyrokiem wydanym jednomyślnie. Jeżeli takiego ustalenia nie ma, ważny wyrok zapada bezwzględną większością głosów a przy braku większości przeważa głos przewodniczącego, jak pamiętamy, superarbitra.

Wyrok ss^da arbitrażowego, zgodnie z Artykułem 708 § l k.p.c., powinien zawierać:

1) oznaczenie zapisu na sąd polubowny (strona może żądać uchylenia wydane­go wyroku, jeżeli zapisu nie było lub był nieważny),

2) miejsce i datę wydania wyroku,

3) oznaczenie stron i arbitrów,

4) rozstrzygnięcie o żądaniach stron,

5) przytoczenie motywów, którymi kierował się sąd polubowny przy wydaniu wyroku,

6) podpisy wszystkich arbitrów (moc prawną ma wyrok podpisany przez więk­szość arbitrów; niemożność podpisania wyroku przez arbitra należy zazna­czyć w wyroku).

Postępowanie arbitrażowe jestjednoinstancyjne. Od wyroku sądu nie przysłu­guje odwołanie. Można jednak żądać w drodze skargi uchylenia wyroku.

Zapis na sąd polubowny jest umową cywilnoprawną. Moc obowiązująca zapisu jest oceniana według przepisów kodeksu cywilnego. Sąd polubowny doręcza stro­nom za pokwitowaniem lub dowodem doręczenia odpis wyroku podpisany tak jak oryginał. Wyrok sądu polubownego uznaje się za w pełni skuteczny wobec stron dopiero od chwili jego doręczenia stronom.

Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego może wnieść tylko strona. Skar­ga na ugodę zawartą przed sądem nie przysługuje. Skarga ma charakter kasacyjny.

318

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

Sąd powszechny może uchylić wyrok lub oddalić skargę. Skarga może dotyczyć części lub całości wyroku. Skarga powinna odpowiadać warunkom przewidzianym dla pozwu Art. 187 fcp.c.⁵⁴⁵

13.3 Wybrane źródła prawa międzynarodowego

Pierwszym aktem dotyczącym międzynarodowego arbitrażu handlowego był Protokół genewski o klauzulach arbitrażowych z 1923 roku. Państwa, które podpi­sały Protokół zobowiązały się uznawać ważność zapisu na sąd polubowny dokonany przez strony kontraktu. Państwa podpisujące Protokół zobowiązywały się również do zapewnienia na ich terytoriach wykonalności orzeczeń sądów arbitrażowych.

W 1927 roku podpisano Konwencję genewską o wykonywaniu obcych orzeczeń arbitrażowych. Państwa, które ratyfikowały Konwencję zobowiązały się do wza­jemnego uznawania i wykonywania orzeczeń arbitrażowych, które zostały wyda­ne na mocy klauzul arbitrażowych przewidzianych w Protokole genewskim, jeże­li orzeczenie arbitrażowe zapadło między podmiotami podlegającymi jurysdykcji państw-stron Protokołu⁵⁴⁶. Polska nie jest stroną tej Konwencji.

10 czerwca 1958 roku na Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku podpisano Konwencję o uznawaniu i wykonalności zagranicz­nych orzeczeń arbitrażowych. Konwencja wprowadziła wiele ułatwień w zakre­sie uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń arbitrażowych. Rozszerza­jąc zakres Konwencji z 1927 roku, wprowadziła uznawanie i wykonywanie orze­czeń arbitrażowych wydanych na terytorium państwa - strony Konwencji. Postano­wieniem Konwencji o najistotniejszym znaczeniu jest to, które odnosi się do uzna­wania orzeczeń sądów arbitrażowych za wiążące i wykonywania ich zgodnie z pro­cedurą obowiązującą w państwie wykonania. Uznania ważności umowy o arbitraż dokona sąd powszechny i nada wykonalność orzeczeniu arbitrażowemu podjętemu w innym państwie. Ważność umowy będzie oceniana pod względem formy, zdol­ności stron tej umowy do jej zawarcia w świetle ich rodzimego prawa oraz inne przesłanki materialne. Konwencja nowojorska została ratyfikowana przez Polskę i opublikowana w oficjalnym publikatorze (Dz.U. z 1961 roku Nr 9, póz. 41).

21 kwietnia 1961 roku w Genewie ogłoszono Konwencją europejską o między­narodowym arbitrażu handlowym. Konwencja stanowi uzupełnienie postanowień Konwencji nowojorskiej. Zgodnie z Artykułem l Konwencja odnosi się do umów o arbitraż w sporach operacji handlu zagranicznego między podmiotami zamiesz­kującymi lub mającymi siedziby w różnych państwach-stronach Konwencji. Kon­wencja także ujednolica przesłanki formalne ważności umów o arbitraż, posta­nawiając, że ich forma jest pisemna (np. jako element kontraktu) lub uzgodnienie

⁵⁴⁵ szerzej na ten temat: Brył B., Gola A., Zyznowski T., 1994, Wzory pism procesowych w sprawach cywilnych, gospodarczych i rejestrowych, Warszawa, s. 279 i nast.- przyp. autora

⁵⁴⁶ szerzej na ten temat: Pazdan M., /red/, 2002, op cit, str. 306 i kolejne

319

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

co do arbitrażu jest sporządzone w formie odrębnej umowy podpisanej przez stro­ny. Postanowienia Konwencji podkreślają swobodę stron w wyborze sądu arbitra­żowego - stałego lub adhoc. Konwencja stwarza sądom arbitrażowym możliwość orzekania w oparciu o prawo wybrane przez strony, prawo wynikające z między­narodowych norm kolizyjnych (jeżeli strony nie ustalą jakie prawo będzie miało zastosowanie do regulowania stosunków spornych pomiędzy nimi), ale także na podstawie zasad słuszności (jeżeli taka jest wola stron i dopuszcza to prawo krajo­we rządzące arbitrażem). Istotne jakościowo dla postępowania arbitrażowego jest również wprowadzenie postanowieniami Konwencji zapisu o możliwości włącze­nia się w toku do postępowania arbitrażowego sądu powszechnego na podstawie powództwa strony - ale tylko wtedy, kiedy przemawiają za tym istotne przyczyny.

Wskazuje prawo właściwe dla postępowania arbitrażowego między stronami, kiedy one tego nie dokonaj ą w klauzuli arbitrażowej. Jeżeli nie można ustalić pań­stwa, które powinno wydać orzeczenie arbitrażowe, właściwym prawem dla podję­cia orzeczenia będzie prawo wskazane przez normę kolizyjną obowiązującąw pań­stwie - siedzibie sądu powszechnego, który włączy się do sprawy. Sąd powszechny badając umowę o arbitraż zawartą przez strony może ją również uznać za nieważ­ną, jeżeli się okaże, że spór nie może być przedmiotem rozstrzygnięcia arbitrażo­wego'". Konwencja europejska została ratyfikowana przez Polskę i opublikowana w Dzienniku Ustaw z 1964 roku, Nr 40, póz. 270.

14 października 1966 roku podpisano przygotowaną przy znacznym udziale Ban­ku Światowego Konwencję waszyngtońską powołującą do życia Międzynarodowe Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych. Centrum jest organem Banku Świa­towego, jest przezeń administrowane, jako powołany postanowieniami prawa między­narodowego podmiot niezależny od krajowych systemów prawnych, jest płaszczyzną ułatwiającą administrowanie procesami arbitrażowymi, co m.in. dokonuje się przez prowadzenie list arbitrów i mediatorów, które są odnawiane, co 6 lat. Jest podmiotem zarządzanym przez Radę Administracyjną, której Prezes (Prezes Banku Światowego ma kompetencje do desygnowania po 10 arbitrów i 10 mediatorów na każdą ze wspo­mnianych wcześniej list) oraz Sekretariat z Sekretarzem Generalnym na czele.

Międzynarodowe Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych jest właści­we w sprawach sporów prawnych wynikających z międzynarodowych umów in­westycyjnych zawartych przez podmioty z różnych państw. Charakter realizacji międzynarodowych projektów inwestycyjnych (zobacz rozdział l) - specyficzne, złożone warunki realizacji (wielość ogniw podmiotów realizujących, ogromne na­kłady finansowe, czasochłonność itd.), obciążone wszystkimi rodzajami ryzyka, począwszy od stadium projektowego, aż do sporządzenia protokołu zdawczo-od-biorczego powodują, że istnienie takiego podmiotu było w obliczu rozwoju tej for­my handlu zagranicznego nieuniknione. Osiągnięcie „równowagi" stron w postę­powaniu polubownym czy przed mediatorem jest szczególnie ważne przy tej for­mie handlu zagranicznego, kiedy uprzywilejowanie jednej strony względem part-

⁵⁴⁷ szerzej na ten temat: Pazdan M., /red/, op cit, s. 324 - przyp. autora

320

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

nera wynika np. z tego, ze jest on strona rządową, postępowanie toczy się na tery­torium państwa realizacji projektu lub państwie wykonawcy.

W rozdziale 3 wskazaliśmy wśród reguł zwyczajowych w handlu zagranicznym Ogólne Warunki Dostaw, które miały zastosowanie przy precyzowaniu praw i obo­wiązków stron kontraktu wywodzących się z państw bloku Rady Wzajemnej Po­mocy Gospodarczej (RWPG). Dla ścisłości rozważań należy wspomnieć o podpi­sanej 26 maja 1972 roku w Moskwie Konwencji o rozstrzyganiu w drodze arbitra­żu sporów cywilnoprawnych wynikających ze stosunków współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej i obowiązywała państwa członkowskie RWPG.

Po rozwiązaniu RWPG wiele państw „bloku wschodniego" wypowiedziało uczestnictwo w Konwencji, tak, że obecnie zastosowanie jej postanowień niesie znaczne trudności i wątpliwości⁵⁴⁸.

30 stycznia 1975 roku zawarto Międzyamerykańską Konwencję w sprawie mię­dzynarodowego arbitrażu handlowego, która stanowi, że dla celów wykonania wy­roku arbitrażowego, który zapadł w państwie - stronie Konwencji, wyrok ten ma moc ostatecznego wyroku sądowego. Znaczenie tej Konwencji dla sprawnego roz­strzygania i wykonalności orzeczeń arbitrażowych nie wynika jednak z jej postano­wień, ale z faktu, że stroną tej konwencji są Stany Zjednoczone. Tak więc w sporze, który wynikł pomiędzy jakimś państwem posiadającym status państwa między-amerykańskiego np. latynoamerykańskim a innym państwem stroną, postępowanie arbitrażowe można prowadzić w Stanach Zjednoczonych. Ma to niebagatelne zna­czenie dla sprawności rozstrzygania i wykonalności zapadłego orzeczenia, niżby będącego wynikiem postępowania w tym państwie latynoamerykańskim.

16 września 1988 roku w Lugano sporządzono Konwencję o jurysdykcji i wy­konywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, która weszła w życie w obrocie gospodarczym w 1992 roku. Konwencja ługańska i Konwencja brukselska z 1968 roku o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w spra­wach cywilnych i handlowych są konwencjami równoległymi - stąd te same ich ty­tuły, układ i tylko w nielicznych przypadkach różna treść przepisów.

Konwencja ługańska należy do kategorii międzynarodowych umów samowy-konalnych (prawotwórczych), której przepisy znajdująbezpośrednie zastosowanie w państwach - stronach umowy. Ma to znaczenie dla ujednolicania prawa cywilne­go procesowego. Cel Konwencji - osiągnięcie jednolitości wykonywania orzeczeń sądowych w tych sprawach w państwach - stronach nie do końca został osiągnięty. Wiele państw zgłosiło zastrzeżenia do protokołów ratyfikacyjnych. Celem przepi­sów Konwencji jest zapobieganie konfliktom jurysdykcyjnym związanym z faktem, że strona wysuwająca roszczenia (powód) często zmierza do umiejscowienia spo­ru w swoim państwie i z tego tytułu pozostaje w stosunku uprzywilejowanym wo­bec pozwanego - kontrahenta.

Konwencja ma zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych, niezależ­nie od rodzaju sądu, jaki w państwie ratyfikującym jest właściwy do rozpoznania

⁸ szerzej na ten temat: Pazdan M., /red/, op cit, s. 315

321

Rozdział 13 • Rozstrzyganie sporów w handlu międzynarodowym

spraw z tego zakresu. Sprawy podatkowe, celne i administracyjne a więc te, które często powodują powstanie konfliktów w obrocie w handlu zagranicznym są wy­łączone spod działania Konwencji. Intencją twórców Konwencji było ogranicze­nie zakresu jej zastosowania jedynie do spraw spornych związanych z międzynaro­dowym obrotem cywilnym (gospodarczym) i wyłączenie spraw spornych, które są rozpoznawane w postępowaniu o szczególnym charakterze. Konwencji nie stosu­je się do m.in.: spraw z zakresu upadłości, postępowania układowego i arbitrażu"⁹. Konwencję ratyfikowała Polska - jej przepisy obowiązują od l lutego 2000 roku (Dz.U.NrlO.poz. 132).

Najważniejszymi międzynarodowymi sądami arbitrażowymi są m.in. Sąd Arbi­trażowy przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu, Sąd Arbitrażowy Fe­deralnej Izby Gospodarczej w Wiedniu czy Trybunał Arbitrażu Handlowego w No­wym Jorku. Z wymienionych, istotne znaczenie dla kreowania orzecznictwa sado­wego i wpływu na praktykę handlową ma Sąd przy Międzynarodowej Izbie Han­dlowej w Paryżu, co wiąże się z rolą tej instytucji w handlu międzynarodowym, o czym wielokrotnie była już mowa w poprzednich rozdziałach. Z tej też przyczy­ny jest on często wskazywany przez strony sporu jako „instancja odwoławcza" od orzeczenia innego sądu arbitrażowego⁵⁵⁰.

Przykładowe pytania sprawdzające:

1. Wskaż, co może być podłożem sporu w handlu zagranicznym.

2. Scharakteryzuj znaczenie jakościowe sądownictwa polubownego dla stron sporu.

3. Czym jest koncyliacja?

4. Co to jest UNCITRAL i jaka jest jej rola w dziedzinie rozstrzygania sporów międzynarodowych?

5. Jaka jest rola Krajowej Izby Gospodarczej w Polsce dla rozstrzygania spo­rów handlu zagranicznego?

6. Określ znaczenie Konwencji waszyngtońskiej z roku 1966 dla problematyki sporów międzynarodowych?

^sw szerzej na ten temat: Łopuski J., 2001, Konwencja ługańska, Branta Bydgoszcz, s. 31 i kolejne

- przyp. autora

md wkład w rozwój międzynarodowego arbitrażu handlowego miała też Międzynarodowa Rada ds.

Arbitrażu Handlowego (ICCA), składającą się z 25 specjalistów upowszechniających idee arbitrażu.

- przyp. autora

322

---