PALENQUE
- właściwa nazwa LAKAM HA („wielkie wody”); stolica państwa B'AAKAL (B'AKAL). Miasto położone nad rzeką Otolum, dopływem Usumacinty, w północno zachodniej części ziem zamieszkanych przez Majów. Średniej wielkości ośrodek, kontrolujący tereny u ujścia i częściowo w dolnym biegu Usumacinty.
Protoplastą dynastii panującej w B'AAKAL był K'uk' B'alam I rządzący w latach 431 - 435 n.e. Następni władcy to:
„11 Królik” 435 - 487
B'utz Ah Sak Chiik 487 - 501
Ahkal Mo' Naab I 501 - 524
K'an Hoy Chitam I 529 - 565
Ahkal Mo' Naab II 565 - 570
K'an B'alam I 572 - 583
Yohl Iknal (kobieta) 583 - 604
Ah Ne' Ohl Mat 605 - 612
Pakal I 612
Sak K'uk (kobieta) 612 - 615
K'inich Hanaab' Pakal I (Pakal II „Wielki”) 615 - 683
K'inich K'an B'alam II 683 lub 684 - 702
K'inich K'an Hoy Chitam II 702 - 711
Xok (regent) 711 (?) - ok.722
K'inich Ahkal Mo' Naab III 721 lub 722 - po 729 lub po 736
K'inich Hanaab' Pakal II ok.742
K'inich K'uk' B'alam II 764 lub 765 - po 783
Uak Kimi Hanhb' Pakal (Hanaab' Pakal III) 799 - ?
Na początku IX w LAKAM HA stopniowo wyludnia się, podobnie jak inne ośrodki Majów. Być może zostaje opuszczone ostatecznie ok. 820r.
W 599 i 611r. B'AAKAL zostaje zaatakowane i spustoszone przez Calakmul, przeżywające wówczas okres potęgi. Te tragiczne w skutkach najazdy prowadzą do upadku znaczenia tego ośrodka i przerwania patrylinearnej ciągłości panującej dynastii ok. 612r. Z kryzysu podniósł B'AAKAL panujący między 615 a 683 rokiem Pakal „Wielki”, wybitny władca i wódz, któremu w początkowym okresie rządów doradzała doświadczona matka, Sak K'uk, panująca w latach 612 - 615 (zmarła w 640r.). Pakal prowadził liczne walki z miastem Pomona, podporządkował też sobie miasto Comalcalco, rywalizował też z Piedras Negras o wpływy na ziemiach położonych w dolnym biegu Usumacinty, pod koniec życia odniósł też zwycięstwo w konflikcie z Yaxchilan. Jego syn i nastepca, K'inich K'an B'alam II skupił się na działalności budowlanej, tylko w 687r. atakując z powodzeniem miasto Tonina (być może wspierał też w jakimś stopniu Tikal podczas jego rozprawy z Calakmul w 695r.). Następny władca B'AAKAL, drugi syn Pakal'a „Wielkiego”, K'inich K'an Hoy Chitam II , poniósł katastrofalną klęskę w walce z władcą Tonina K'inich B'aaknal Chaak'iem (688 - 715), dostał się do niewoli i przebywał w niej prawdopodobnie aż do swej śmierci ok.722r. W zaistniałej kryzysowej sytuacji rządy przejął jako „regent” niejaki Xok, prawdopodobnie przedstawiciel arystokracji. Dopiero w 721 lub 722r. sytuacja polityczna B'AAKAL zaczęła się stabilizować - władzę objął wówczas K'inich Ahkal Mo' Naab III - za jego panowania, w 725r., B'AAKAL odniosło sukces w walce z Piedras Negras, podporządkowując sobie część ziem nad dolną Usumacintą. II połowa VIII w. to okres stopniowego słabnięcia B'AAKAL, które upada jako państwo około początku następnego stulecia. Być może przyczynili się do tego Majowie Putun, którzy zaczęli zasiedlać w IX w. ziemie u ujścia Usumacinty.
B'AAKAL kontrolowało ujście i po części dolny bieg Usumacinty wzdłuż której przebiegał nadzwyczaj ważny szlak handlowy przecinający całe nizinne terytorium Majów. Znajdowało się również w stosunkowo niewielkiej odległości od terenów Olmeków, a zatem od kolebki mezoamerykańskiej cywilizacji - być może miejscowa dynastia była nawet pochodzenia olmeckiego. Względnie otwarte na wpływy z zewnątrz tereny państwa B'AAKAL były prawdopodobnie infiltrowane przez prowadzących handel morski Majów Putun, ale i być może i przez inne, mniej znaczące ludy.
Jak odgrywać mieszkańca B'AAKAL? W przypadku przedstawiciela elity należy podkreślić z jednej strony dumę z budzącego bądź co bądź podziw miasta LAKAM HA, z drugiej zaś świadomość głębokiego i nieodwracalnego kryzysu całego państwa - zwycięstwa i wielkie przedsięwzięcia budowlane to wspomnienia sprzed lat kilkudziesięciu, w chwili obecnej B'AAKAL jest zbyt słabe by zwyciężać i zbyt podupadające, by jego władca mógł budować coś nowego…Członek elity w zasadzie żyje dniem dzisiejszym, w pełni pogodziwszy się z losem nie troszczy się o to, co przyniesie jutro - korzysta z tego, co pozostawili mu przodkowie, świadom, że jego świat się kończy. W przypadku bohatera pochodzącego z niższych warstw społecznych z jednej strony powinien występować zrozumiały lęk przed przyszłością, z drugiej zaś ciekawość - w końcu coś się kończy, ale i coś zaczyna - przybywający od strony morza ludzie mówiący nieco innym językiem mogą być partnerami handlowymi i przynoszą ze sobą nowe idee i nowe, zupełnie inne spojrzenie na świat…Są wyzwaniem, zagrożeniem, ale może i jakąś szansą.