1.
Geneza nazwy, chronologia i periodyzacja:
Pojęcie barok wprowadzono w końcu ubiegłego stulecia nadając okreœlenie stylowi Jana Andrzeja Morsztyna. Wczeœniej epokę tę okreœlano nazwami o negatywnym zabarwieniu (np. epoka upadku). Było to spowodowane klasycystycznym podejœciem do œwiata ówczesnych badaczy. Termin ten by wyzbyty akcentu wartoœciującego, tajemniczy. Prawdopodobnie pochodzi od portugalskiego słowa baroko oznaczającego kapryœny wytwór sztuki.
Trwał w Europie i Polsce od 70 lat XVI wieku do połowy XVIII wieku. Kultura barokowa dominowała w XVII wieku. Wtedy to w roku 1596 Zygmunt III Waza przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy - RP utraciła centralny oœrodek kulturalny i polityczny. Malało znaczenie dworu królewskiego, a rosło znaczenie dworów magnackich.
Okresy baroku.
wiek XVI - narodziny baroku w sztuce włoskiej, poeta przełomu M. S. Szarzyński;
wiek XVII - rozkwit baroku;
wiek XVIII - rokoko epoki saskiej, schyłek baroku.
Najważniejsze wydarzenia historyczne:
Polska Europa
1573 - I wolna elekcja - Henryk Walezy królem; 1576-86 - Stefan Batory -=> król Polski; 1579-82 - wojna moskiewska; 1587-1632 - Zygmunt III; 1596 - unia brzeska; 1609-1619 - wojna moskiewska; 1621 - zwycięstwo pod Chocimiem; 1629 - rozejm ze Szwecją w Altmarku; 1632-1634 - wojna moskiewska; 1632-1648 - Władysław IV; 1648 - powstanie Chmielnickiego; 1648-68 - Jan Kazimierz; 1648-52 - wojna z kozakami; 1652 - pierwsze zerwanie sejmu; 1654 - Chmielnicki poddaje się Moskwie. Wojna z Moskwą; 1655-60 - wojna szwedzka (POTOP); 1657 - utrata zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi; 1660 - pokój w Oliwie; 1669-73 - Michał Korybut Wiœniowiecki; 1673 - bitwa pod Chocimiem II; 1674-96 - Jan III Psychopata (Sobieski); 1683 - odsiecz wiedeńska; 1697-1733 - August II królem RP(A); 1700-21 - wojna północna; 1704 - Stanisław Leszczyński królem Polski; 1717 - sejm niemy; 1733 - ponowna elekcja Leszczyńskiego; 1733-35 - wojna sukcesyjna polska; 1735-63 - August III. 1588 - początek angielskiej potęgi morskiej; 1613 - Romanowie na tronie carskim; 1613-48 - wojna trzydziestoletnia; 1648 - pokój westfalski; 1683 - odsiecz Wiednia; 1689-1725 - Piotr Wielki; 1700-21 - wojna północna; 1701 - Fryderyk I królem pruskim; 1740 - Fryderyk II królem pruskim.
Przemiany społeczno gospodarcze:
kraj wielonarodowoœciowy (Polacy - 40%);
antagonizmy społeczne => szlachta zagrodowa - magnateria (wzrost znaczenia magnaterii);
zły stan gospodarki - upadek miast i zubożenie chłopstwa;
wojny przez cały XVII;
upadek autorytetu władzy królewskiej;
nietolerancja religijna (zakaz nabożeństw protestanckich, wzrost znaczenia duchowieństwa w polityce, cenzura);
sprawa chłopska -powstanie - 1648.
Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne:
1604 - Johannes Kepler - teoria okularów i projekcji odwróconego obrazu na siatkówce;
1609 - Galileusz - prawo swobodnego spadania ciał;
1611-13 - w okolicach Kielc zbudowano pierwszy wielki piec hutniczy;
1612 - Galileusz naucza o obrocie Słońca wokół osi;
1616 - Galileusz - teoria przypływu i odpływu;
1618 - III prawo ruchu planet - Kepler;
1622 - Holender Cornelius Drebbel spędza 2 godziny w Tamizie w zbudowanej przez siebie łodzi podwodnej;
1633 - Galileusz wypiera się przed sądem inkwizycji w Rzymie heliocentrycznej budowy œwiata;
1637 - Rene Descartes rozwija geometrię analityczną - liczby rzeczywiste i urojone;
1638 - Galileusz - prawo wahadła, teoria sprężystoœci i wytrzymałoœci materiału;
1643 - Vincenzo Viviani wyjaœnia naukowo dlaczego pompy ssące nie mogą podnieœć wody wyżej niż na 32 stopy;
1644 - Torricielli - barometr rtęciowy;
1650 - Grimmaldi - zjawisko załamywania œwiatła i interferencji;
1665 - Karol II (król Anglii) buduje obserwatorium w Greenwich;
1669 - Izaak Newton udowadnia prawa grawitacji;
1671 - Izaak Newton - rachunek różniczkowy;
1674 - Denis Pappin wynajduje zawór bezpieczeństwa do swojego, pracującego pod ciœnieniem szybkowaru;
1676 - Gottfried Wilhelm Leibnitz - zasady rachunku różniczkowego, a w 1686 - całkowego;
1678 - zasada sprężystoœci by Robert Hook!;
1687 - III zasada dynamiki by Izaak Newton (patrz fizyka II);
1690 - polaryzacja œwiatła - Chrystiaan Huygens;
1711 - po 21 latach zastoju umysłowego Thomas Newcomen zbudował pierwszą maszynę parową zdatną do wykorzystania praktycznego;
1714 - Gabriel Fahrenheit - pierwszy termometr rtęciowy;
1748 - Benjamin Franklin wynalazł piorunochron.
Poglądy filozoficzne:
Odpowiedzią na wstrząs poznawczy były w epoce Baroku dwojakie postawy. Z jednej strony zrodziło się przekonanie o bezradnoœci człowieka wobec potęgi Boga rządzącego owym niezmierzonym œwiatem, który wymyka się ludzkiemu poznaniu. Z drugiej zaœ ukształtował się pogląd o potędze rozumu, odkrywającego tajemnice Boga i Wszechœwiata, poznającego prawa kierujące naturą. Konsekwencją tej postawy stał się nie tylko optymizm poznawczy, ale i przekonanie, że uzbrojony w wiedzę człowiek jest w stanie zapanować nad siłami przyrody.
Na gruncie tego drugiego poglądu rozwinęły się w XVII w. takie kierunki metodologiczne jak empiryzm i racjonalizm. Fundamentalne dla racjonalizmu znaczenie miało dzieło Francuza Rene Descartes'a, w Polsce zwanego Kartezjuszem. Z wykształcenia matematyk, z zamiłowania żołnierz, osiadł w Holandii, w którym to kraju napisał swoje najważniejsze prace.
O teorii kartezjańskiej mówi się, w œlad za jej twórcą, jako o przewrocie w filozofii. Istota tego przewrotu polegała na badaniu rzeczywistoœci poprzez analizę narzędzi i metod poznania. Za prawdziwe narzędzie poznania Kartezjusz uznał rozum ludzki, odrzucając wiarygodnoœć doznań osiągalnych za pomocą zmysłów (wzroku, słuchu, itd.). Proces myœlenia filozof ten wyniósł do rangi jedynego procesu poznawczego, okreœlającego zarazem samo istnienie człowieka. „Myœlę, więc jestem"- brzmiała słynna dewiza kartezjańska. W „Rozprawie o metodzie" Kartezjusz podjął problem rozumowych podstaw nauki i stworzył teorię, zgodnie z którą fundament ten tworzy wiedza typu matematycznego.
Rozum znalazł się również w centrum refleksji Francuza Blaise'a Pascala. Pascal, głosząc samodzielnoœć rozumu, poczesne miejsce w procesie poznania przypisywał równoczeœnie „porządkowi serca"- uczuciu i wierze. Sam był człowiekiem głęboko religijnym, przedstawicielem szkoły filozoficzno- religijnej zwanej jansenizmem. Twórcą jansenizmu był biskup Ypres Corneille Jansen- stąd nazwa kierunku. Jansenizm, który inspirował filozofów francuskich i myœl chrzeœcijańską następnego, XVIII stulecia, nawiązywała do poglądów Kalwina. Głosił teorię zbawienia, zgodnie z którą jest ono łaską daną od Boga. Obdarzony wolną wolą człowiek nie ma więc wpływu na poœmiertne zbawienie, względnie potępienie. Jensenizm- znów zgodnie z protestantyzmem- przywiązywał wielką wagę do prostoty życia chrzeœcijan.
Prądy Artystyczne:
W okresie baroku wielkim centrum artystycznym stał się Rzym, do którego zjeżdżali artyœci z całej Europy. Koœciół katolicki przetrwał reformację protestancką i okrzepł ponownie w wyniku kontrreformacji.
Twórcy we Włoszech, będąc katolikami, z przekonaniem starali się utwierdzać autorytet Koœcioła poprzez zobrazowanie dla wiernych Pisma Œwiętego, traktowanego jak namacalna rzeczywistoœć. Miał temu służyć przekonujący realizm malarstwa barokowego, przepojony spotęgowaną uczuciowoœcią. ( Caravaggio, Gemlileschi, Guercino )
B.FLAMANDZKI
W XVII wieku Flamandia stanowiła główną ostoję katolicyzmu w protestanckiej północnej Europie. Pozostała pod władzą Hiszpanii, podczas gdy Północne Niderlandy wybiły się na niepodległoœć; w tej sytuacji na sztukę flamandzką najsilniej wpływały więzi z Hiszpanią, a także kontrreformacja. Jest to widoczne wyraŸnie w twórczoœci Rubena, jak również van Dycka.
B.HISZPAŃSKI
Malarstwo w XVII-wiecznej Hiszpanii było pod głębokim wpływem Koœcioła, częœciowo także z powodu religijnej żarliwoœci, jaka cechowała przedstawicieli hiszpańskiej dynastii Habsburgów. Król Filip II i jego dwaj następcy: Filip III i IV, podtrzymywali religijną ortodoksję przy współdziałaniu niesławnej hiszpańskiej inkwizycji, organizacji koœcielnej stworzonej dla przeœladowania wszelkiego rodzaju „herezji"; wliczano do nich również protestantyzm. Hiszpańska sztuka barokowa była głównie dewocyjna w charakterze, lecz istniał także niezbyt silny nurt malarstwa dworskiego; zachowało się także trochę przedstawień mitologicznych i scen oraz martwych natur np. Diego Velazques
B.HOLENDERSKI
Życie toczyło się w dramatycznej atmosferze, najpierw rewolucji, potem walki w obronie wolnoœci. Nowy porządek oparty był na sprawiedliwoœci społecznej i na duchowej surowoœci. W myœl zasad kultu kalwińskiego obdarto koœcioły z wszelkiej dekoracji, a w malarstwie œwieckim w pełni doszedł do głosu realizm i zwykłe, codzienne sprawy.
( Rembrandt, Vermeer, Hals )
B.FRANCUSKI
Francuzi zasłynęli jako mistrzowie pejzażu. Największe nazwiska w tej dziedzinie to Poussin i Lorrain, pozostali pod silnym wpływem klasycyzmu włoskiego.
ROKOKO
styl ten narodził się we Francji i zapanował w XVIII w. w całej Europie. Nazwa pochodzi od fr. słowa rocaile => styl o dominujących motywach „kogucich grzebieni" i muszli. Sztukę rokokową długo uważano za lekką, błahą, pozbawioną powagi dawniejszych dzieł ( Watteau, Fragonand, Guardi, Canaletto ).
Gatunki literackie:
fraszki;
sonety;
wiersze (również polityczne);
poematy (miłosne, rycerskie, religijne);
liryki religijne;
pamiętniki;
pieœni;
statuty;
dialogi moralne i filozoficzne;
eposy;
komedie i dramaty (także komediodramaty).
Charakterystyczne cechy stylu:
Styl sztuki barokowej różnicuje się w trzech zasadniczych nurtach: w baroku tzw. dekoracyjnym, w barokowym klasycyzmie i barokowym realizmie; póŸną fazę stanowi rokoko - styl fantazyjny i lekki. Konfrontacja z renesansem wyłoniła pięć par opozycji, z których uwydatniły się zwłaszcza: płaskoœć - głębia; forma zamknięta - otwarta; jasnoœć - niejasnoœć (II człony odnoszą się do baroku). Można przyjąć, że w sztuce baroku uwidacznia się szczególnie dynamiczne ujęcie przestrzeni, skłonnoœć do wyjaskrawiania kontrastów, efektów œwietlnych i ekspresywnych gestów, a także ujęć malarskich podkreœlających stosunki przestrzenne między przedmiotami przedstawianymi tak, aby zaznaczyć ich trójwymiarowoœć.
2 ŒWIATOPOGLĄD CZŁOWIEKA EPOKI BAROKU (geneza, cechy).
W baroku mieœci się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to i powstanie Chmielnickiego, i „potop" szwedzki i wojna z Turcją. Czasy króla Jana Kazimierza były ogromnie niespokojne, z kolei czasy saskie (August II Mocny) - to epoka kryzysu. Było to więc stulecie pełne dramatów i napięć, pełne œmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec œwiata, który jest tak zmienny, kiedy życie trwa tak krótko? Czy zgodzić się z jego ulotnoœcią, czy może szukać tego, co trwałe, czego czas nie narusza? I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalnoœci, poszukujący wartoœci trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, dlatego bliski ideałom wieków œrednich.
Œwiadomoœć istnienia w nietrwałym œwiecie podległym działaniu czasu, a zarazem poczucie nieskończonej wiecznoœci i koniecznoœci samookreœlenia się wobec obu tych opozycji ukształtowały niespokojny rytm ówczesnej literatury i sztuki, ujawniły wewnętrzne rozdarcie jednostki. Człowiek - œwiadomie przeżywający swe istnienie - musiał zatem przyjąć jakąœ zdecydowaną postawę z wszystkimi jej ostatecznymi konsekwencjami: wybierał więc albo zgodę na œwiat, nietrwały, lecz piękny, a ciesząc się jego urokami, wyrażał wdzięcznoœć Stwórcy, albo też, odrzucając łudzące ponęty œwiata, poszukiwał wartoœci trwałych, „ostatecznego, niewzruszonego portu" zbawienia. Pierwszą z tych postaw reprezentowali tzw. poeci œwiatowych rozkoszy, drugą - poeci „metafizyczni", usiłujący rozwiązać zagadkę bytu. Należy przy tym pamiętać, iż religia, która mogła być oparciem w wewnętrznych zmaganiach człowieka, w dużej mierze utraciła wartoœć jedynego, niepodważalnego autorytetu. Reformacja wyostrzyła bowiem problem duchowych decyzji (w co i jak wierzyć), ujawniła konkurencyjnoœć postaw wyznaniowych: katolików i niekatolików, ukazała dramatyzm wyboru którejœ z możliwych dróg. Stąd też m.in. wynikało poczucie zagrożenia, zaznaczające się najsilniej w pierwszym okresie baroku.
PORÓWNANIE ZE ŒWIATOPOGLĄDEM RENESANSOWYM.
RENESANS BAROK
Człowiek jest mądry, ma swój rozum Człowiek jest wątły, niebaczny
Afirmacja istnienia Życie ludzkie jest cierpieniem i to Bóg człowieka na to skazał
Człowiek osiąga harmonię Człowiek rozdwojony w sobie
Œwiat idealny dla człowieka - ład, harmonia Œwiat pełen pokus i zła, œwiat przeciwko człowiekowi
Życie, byt doczesny dotyczyły konkretnych zjawisk Byt wieczny, człowiek jako postać we wszechœwiecie
Bóg - jedyna wszechwładna istota, doskonała, dobra Istnieje zarówno Bóg jak i szatan. Bóg jest wymagający, niewyrozumiały
Bóg i œwiat są doskonałe. Bóg jest dobru i miłoœciwy, jest dobrym ojcem Bóg postawił człowieka wobec możliwoœci wyboru, wystawia go na próbę, oczekuje uległoœci, jeœli człowiek jest za słaby, Bóg go kara; człowiek boi się Boga, który nie jest wyrozumiałym sędzią
B.PASCAL („MYŒLI"), M.SĘP-SZARZYŃSKI (SONETY), D.NABOROWSKI („MARNOŒĆ", „KRÓTKOŒĆ ŻYWOTA") O SYTUACJI CZŁOWIEKA W ŒWIECIE. PROBLEM PRZESTRZENI I CZASU. ANTYNOMIE. REFLEKSJE O SŁABOŒCI I ZNIKOMOŒCI CZŁOWIEKA.
Pascal „Myœli": częœć pierwsza: Człowiek bez Boga - „....czymże jest człowiek w przyrodzie? Nicoœcią wobec nieskończonoœci, wszystkim wobec nicoœci, poœrodkiem między niczym a wszystkim. Jest nieskończenie oddalony od rozumienia ostatecznoœci: cel rzeczy i ich początki są dlań zawsze ukryte w nieprzeniknionej tajemnicy: równie niezdolny jest dojrzeć nicoœć, z której go wyrwano, jak nieskończonoœci, w której go pogrążono."
Jesteœmy ograniczeni w każdym kierunku, nasze zmysły nie są w stanie wychwycić nic krańcowego.
My sami złożeni jesteœmy złożeni z dwóch różnorakich natur i przeciwnych natur, z duszy i ciała.
Człowiek jest dla siebie samego najbardziej zadziwiającym przedmiotem w naturze.
Życie ludzkie jest krótkie, wchłonięte w wiecznoœć będącą przed nim i po nim.
Częœć druga: Człowiek z Bogiem - Pascal nawiązał w nie do zasady niesprzecznego współistnienia wiary i rygoryzmu naukowego. Człowiek nie może w sposób bezsporny dowieœć istnienia bądŸ nieistnienia Istoty Najwyższej, musi jednak przyjąć jedną z tych dwu możliwoœci.
Badania naukowe w XVII wieku koncentrują się na fundamentalnych dla nowoczesnej wiedzy pojęciach czasu i przestrzeni ; uczeni ujmują wszechœwiat jako sprawny mechanizm, którego funkcjonowanie chcą poznać. Ten gwałtowny rozwój œcisłych dyscyplin zderza się z niejako oficjalną nauką Koœcioła ujętą w œcisły system scholastyczny. Uczeni nie kwestionując wiary i religii, atakują słabe punkty tego systemu. Uważają, że dowodzenie istoty wiary argumentami rozumowymi jest bezsensowne, jako że prawdy ku tej wierze wiodące „przekraczają naszą zdolnoœć pojmowania". W ten sposób zaznaczył się rozdział rozumu i wiary; dokonał się nadto akt rozdzielenia ducha i materii.
Cała człowiecza „godnoœć spoczywa w myœli", oœwiadcza Pascal. Wie, że zdolnoœć poznawcza człowieka jest ograniczona, stwierdza, że duch i materia zjednoczone w ludzkiej istocie udaremniają „czystoœć" rozumowania, mącą je. Pisarz doœwiadcza i wyraża dramatyzm sytuacji człowieka, który jest samą 'sprzecznoœcią": „sędzią wszechrzeczy i bezrozumnym robakiem ziemnym; piastunem prawdy i zlewem niepewnoœci oraz obłędu". Wskazuje na człowieka jako na znikomy punkt w ogromie wszechœwiata i w niepojętej wiecznoœci, na ludzką drobinę wyposażoną w pragnienie poznania i sprawiedliwoœci.
M.Sęp-Szarzyński :
Sonet IV „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, œwiatem i ciałem": monolog człowieka uznającego Boga za dobro najwyższe, który stara się do niego zbliżyć przez walkę z pokusami i ułomnoœcią natury. Sonet opowiada o wojnie człowieka z szatanem, w której stawką jest nasze życie wieczne. Po stronie szatana opowiada się wszystko, co ziemskie: œwiata łakome marnoœci, dom-ciało dla zbiegłych słaboœci, są to kusicielskie siły, dobra ziemskie, zazdroszczące duszy i napastujące ją nieustannie. Życie człowieka to ciągła walka i zabiegi o dobra materialne. Jednak folgowanie pokusom może doprowadzić do odsunięcia od Boga. Istnieją bowiem dwie równoważne siły przewyższające człowieka, który staje się elementem przetargu. Jest on wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie. Dwoistoœć ludzkiego istnienia przejawia się w sferze oddziaływań boskich (dusza ciągnie ku Bogu) i sferze oddziaływań szatana (ciało ciągnie ku szatanowi). Obecnoœć tej dwoistoœci prowadzi do wewnętrznego konfliktu. Działania, jakie człowiek podejmuje nie zawsze są skuteczne. Pokój i szczęœcie są dopiero w bliskim kontakcie z Bogiem - proœba do Boga o pomoc.
Sonet V „O nietrwałej miłoœci rzeczy œwiata tego": utwór rozróżnia dwie miłoœci: trwałą - celem jej jest Bóg i nietrwałą - jej obiektem są rzeczy doczesne. Właœciwoœcią ludzkiego istnienia jest miłoœć, jest do niej stworzony. Jeœli to uczucie mu nie towarzyszy jest uboższy, nie czerpie satysfakcji z życia. Jednak jeœli kocha, to może stracić obiekt swojej miłoœci, może się do nie rozczarować i to prowadzić będzie do cierpienia. Idealizujemy bowiem rzeczy, które kochamy, a wszystko co doczesne mija.
Człowiek nie jest szczęœliwy w życiu doczesnym, gdyż nie może osiągnąć wszystkiego, czego chce, musi ciągle walczyć. Obraz œwiata i człowieka w nim jest pesymistyczny, co wynika z faktu, że człowiek jest skazany na zmaganie się z dwoistoœcią, nie znajduje oparcia w Bogu, który jest surowym sędzią czekającym na jego potknięcia; nie może więc zaznać szczęœcia, gdyż zabiega o rzeczy przemijające. Życie człowieka ukazane jest jako cierpienie dalekie od ideału radoœci życia.
D.Naborowski „Krótkoœć żywota": utwór ukazuje nietrwałoœć ludzkiego życia. Przemijalnoœć całych pokoleń człowieczych została ujęta w syntezie: „Był przodek, byłeœ ty sam, potomek się rodzi". Jest to rozważanie istoty życia ludzkiego w perspektywie uniwersalnej, w wymiarze boskim, człowiek jest nie tylko przechodniem w œwiecie, który trwa wiecznie, czas życia ludzkiego jest jedynie „dŸwiękiem, cieniem, dymem, wiatrem, błyskiem, głosem, punktem". Nic nie trwa wiecznie. Dla wielu ludzi życie kończy się już w kołysce, wielu już od dnia narodzin było „skazanych" na œmierć.
FUNKCJA NAWIĄZANIA DO BIBLII W WIERSZU „MARNOŒĆ".
Już sam tytuł wiersza „Marnoœć" przynosi skojarzenia z biblijną „Księgą Kocheleta". Kochelet, czyli kaznodzieja przemawiający do zebranych na zgromadzeniach, nauczał o istocie bytu ludzkiego na ziemi. Słynne powiedzenie: „marnoœć nad marnoœciami i wszystko marnoœć" stanowi przesłanie całej „Księgi". Marnoœcią jest wszystko co ziemskie, materialne, doczesne. Wszystko w życiu przemija, każda przyjemnostka ma swój szybki koniec, stałą wartoœcią jest tylko Bóg i to, co duchowe. Kochelet wskazuje więc na cel życia: należy odrzucić doczesne pokusy i skoncentrować się na wierze, duchu, wartoœciach ponadczasowych. Naborowski, nawiązując do przesłania Kocheleta, prezentuje swój własny sposób rozumienia œwiata. Dostrzega, że „œwiat hołduje marnoœci", ale nie wyciąga z tego wniosków skrajnych. Nie nawołuje do odrzucenia wszystkiego co ziemskie i doczesne, nie wzywa do ascetycznego umartwiania ciała. Radzi natomiast umiar, znalezienie złotego œrodka w życiu, prowadzenie spokojnego, uporządkowanego życia w zgodzie z Bogiem. Bóg jest bowiem celem życia człowieka, należy więc żyć tak, jak każą przykazania, pamiętając o karze za grzechy, ale nie wpadając przez tę „bojaŸń bożą" w jakieœ skrajnoœci.
ŻYCIE LUDZKIE JAKO SEN W WIERSZU Z.MORSZTYNA „ŻYWOT - SEN I CIEŃ".
3. M. Sęp-Szarzyński (1550-1581) - poeta epoki przełomu...
Zmarły przedwczeœnie Mikołaj Sęp Szarzyński, o którego życiu do dziœ wiadomo bardzo niewiele, jest uważany za twórcę zapowiadającego nową jakoœć w literaturze polskiej. Chronologicznie Szarzyńskiego zaliczać należy jeszcze do epoki odrodzenia jednak charakter jego wierszy daleko wykracza poza czysto renesansowe zainteresowania. Wierze Sępa są przeniknięte lękiem egzystencjalnym i poczuciem niepewnoœci bytu ludzkiego, co powoduje, że twórczoœć Szarzyńskiego zalicza się do poezji metafizycznej. Wszelkie obawy i rozterki poety miały podłoże œwiatopoglądowe, wynikały ze zmiany wiary, gdyż najprawdopodobniej Sęp w młodoœci przeszedł z luteranizmu na katolicyzm. Wywołało to w poecie prawdziwy wstrząs œwiatopoglądowy. Do końca życia nie opuœciły go wątpliwoœci , czy wybór, którego dokonał, był słuszny i dostatecznie uzasadniony. Jego wiersze przepełnia również lęk przed Bogiem, przedstawionym jako Stwórca wspaniały i wszechmocny, ale z drugiej strony, bezlitoœnie karzący niewiernych i nieposłusznych. Jego twórczoœć nasycona jest cechami stylistycznymi charakterystycznymi dla baroku:
elipsy
szyk przestawny
zawiłoœć
mocne efekty
...Kontrreformacja i jej następstwa...
Na kształt epoki szczególny wpływ wywarła kontrreformacja triumfująca w Europie i ogarniająca swym zasięgiem również Polskę. Był to wielki ruch skierowany przeciw reformacji, kontrofensywa koœcioła katolickiego. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545-1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych koœcioła rzymskokatolickiego, okreœlono również założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał który miał przewodzić kontratakowi Rzymu byli istniejący od roku 1534 jezuici. W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza (1587-1632). K. To zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura wszelkich wydawnictw, procesy o bluŸnierstwo. W roku 1658 sejm podjął uchwałę dającą arianom trzy lata na ,,nawrócenie" się na katolicyzm. Po tym czasie zmuszono Braci Polskich do opuszczenia Rzeczpospolitej , konfiskowano ich dobytek, przejęto ich zbory (zbiory) .
W roku 1717 zaatakowano pozostałe odłamy protestanckie, sejm zakazał innowiercom odprawiania publicznych nabożeństw. Ich drukarnie przeszły pod nadzór duchowieństwa katolickiego. Cenzurowano wszystkie wydawnictwa, nic więc dziwnego, że wszelkie uznane za ,,nieprzyzwoite" księgi były niszczone, albo pozostawały w rękopisach przez wieki (na przykład dzieła Wacława Potockiego, arianina, czekały na druk 230 lat). Rolę książek œwieckich przejęły przeróżne kalendarze zawierające porady lekarskie, przepowiednie astrologiczne czy próby literackie bardzo miernej jakoœci. Na początku wieku 17 został ogłoszony przez władze koœcielne indeks ksiąg zakazanych. Szkolnictwo znalazło się w rękach jezuitów , którzy wnieœli, co prawda, wiele dobrego (rozwinęli szkolnictwo bezpłatne), jednak stworzyli system, który bardzo szybko skostniał i stał się anachroniczny. Nauczano łaciny, religii, retoryki; odrzucano wszystko to , co niechrzeœcijańskie. Jezuici szybko zostali uznani za ludzi nietolerancyjnych, ingerujących we wszelkie przejawy życia tak religijnego, jak i prywatnego. To właœnie wtedy rozpowszechniło się przekonanie o Polsce jako przedmurzu chrzeœcijaństwa i obowiązkowym katolicyzmie wszystkich Polaków. Jeżeli renesans w swych założeniach odwoływał się do klasycznego antyku, tak barokowi o wiele bliżej było do mistycyzmu i dualizmu œredniowiecza.
...Nasilenie mistycyzmu...
We wszystkich dziedzinach sztuki charakterystyczne było częstsze odwoływanie się do prądu filozoficzno religijnego (mistycyzmu) uznającego możliwoœć bezpoœredniego łączenia się duszy ludzkiej z absolutem (bóstwem), zwłaszcza za pomocą intuicji i objawienia jako najwyższych form poznania.
...Fala konwersji...
Dostrzegalne było w okresie baroku nasilenie się zjawiska konwersji polegającego na zmianie wyznania w obrębie wyznań chrzeœcijańskich, zwłaszcza przejœcie na katolicyzm.
...Nowatorstwo treœci i formy sonetów M.S. Szarzyńskiego...
Wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, œwiatem i ciałem -
Sonet ten jest wyrazem obaw poety o wynik bezustannej walki, jaką każdy człowiek musi toczyć z szatanem. Szatana wspierają moce piekielne, ziemskie dobra materialne i pokusy doczesne, które kuszą człowieka i odciągają go od Boga. Do grzechu skłania także ludzkie ciało powodowane ziemskimi żądzami i potrzebami (,,zbiegłe luboœci"). W swojej walce z siłami ciemnoœci człowiek jest osamotniony, a stawką tej wojny jest przecież zbawienie. Samotnoœć podmiotu lirycznego łagodzi jedynie obecnoœć Boga, na pomoc którego każdy człowiek powinien liczyć, bowiem tylko z pomocą boską można pokonać szatana, œwiat i odepchnąć pokusy własnego ciała.
O nietrwałej miłoœci rzeczy œwiata tego -
jest to w znacznej mierze uzupełnienie i rozwinięcie niektórych założeń wiersza poprzedniego. Znowu pojawia się przeciwstawienie œwiata materialnego i duchowych wartoœci do których osiągnięcia ludzkie powinny dążyć. To co materialne, jest według poety złudne, zgubne, a przede wszystkim nietrwałe i przemijające. Nie przemija jedynie to, co duchowe, a najwznioœlejszą wartoœcią duchową jest miłoœć do Boga, który jest wielki i doskonały, człowiek zaœ mały i pełen grzechu. Doczesnoœć odciąga człowieka od Stwórcy , utrudnia mu drogę do życia wiecznego i do zbawienia. Poeta zawieszony pomiędzy między niespełnieniem a pragnieniem.(I nie miłować ciężko i miłować) Widać tu wyraŸnie nawiązanie zarówno do Biblii (Księga Koheleta), jak i do poglądów filozoficznych œw. Tomasza z Akwinu.
...Bóg, człowiek, œwiat, życie ludzkie i jego sens w liryce M.S.S...
patrz wyżej.
lek egzystencjalny
poczucie niepewnoœci bytu ludzkiego
wątpliwoœci co do przyjętej wiary
lęk przed wspaniałym ale surowym Bogiem
walka człowieka z szatanem w różnych postaciach
człowiek samotny wspierany jedynie przez Boga
w Bogu nadzieja na zwycięstwo czlowieka
...M.S.S. i J.Kochanowski na temat człowieka, Boga, œwiata:...
M.Sęp Szarzyński Jan Kochanowski
Bóg :
wspaniały i wszechmocny ale surowy jedyna ostoja samotnego człowieka próba zjednoczenia się z Bogiem wysławia jego dobro i potęgę chwała za stworzenie œwiata hojny, niezmierzony w swoich dobrodziejstwach Bóg Ojciec, stwórca miłujący swoje dzieło
Œwiat :
pełen pokus, z którymi człowiek musi walczyć nieustanna walka z szatanem przeciwstawia œwiat materialny duchowym wartoœcią radoœć życia, wszystko w rękach Boga cieszyć się chwilą rzeczy materialne są ulotne i przemijające
Człowiek :
osamotniony, wspierany jedynie przez Boga człowiek przepełniony lękiem egzystencjalnym wszech ogarniająca radoœć życia człowiek w zgodzie z przyrodą należy umieć odnaleŸć się w œwiecie (œwiadczy to o cnocie człowieka)
...Œwiatopogląd M.S.S. (patrz wyżej) i J.A.Morsztyna, dwa oblicza miłoœći(metafizyczna i flirtująca, dwie wizje œwiata, dwa nurty poetyckie....
J.A. Morsztyn -poezja głównie poœwięcona miłoœci cielesnej i jej kultowi , obraz mężczyzny złaknionego obcowania z kobietą., jedyny problem może w życiu stanowić miłoœć do kobiety (Sęp dopuszczał jedynie miłoœć do Boga, problemem było u niego istnienie).
Jan Andrzej Morsztyn M.S. Szarzyński
Miłoœć:
,,Cuda miłoœci" ,,O nietrwałej miłoœci rzeczy œwiata tego"
jest Ÿródłem cierpień uczuciem bardzo skomplikowanym wywołuje paradoksy (,,Jak żyję serca już nie mając?") nie sposób się przed nią uchronić, rozum jest wobec niej bezsilny miłoœć flirtująca jedynie do Boga, stanowi najwznioœlejszą wartoœć duchową uczucie to jest nadzieją dla czlowieka miłoœć metafizyczna
...Bóg i człowiek w liryce œredniowiecza, renesansu i baroku.
Bóg i człowiek
Œredniowiecze ,,Lament Œwiętokrzyski" Andrzej ze Słupii ,,Rozmowa mistrza Polikarpa ze œmiercią" ,,Bogurodzica"
Renesans ,,O żywocie ludzkim" J.Kochanowski ,,Czego chcesz od nas Panie" ,,Treny"(18-19) księgi pierwsze - pieœń IX księgi wtóre - pieœń XIX ,,Sonety" M. Sępa Szarzyńskiego
Barok ,,Marnoœć" Daniel Naborowski ,,Krótkoœć żywota"
4.Daniel Naborowski na temat sensu ludzkiego życia („Krótkoœć żywota", „Marnoœć", „Cnota grunt wszystkiemu")
Naborowski podejmuje tematykę z pogranicza rzeczywistoœci i ze sfery irracjonalnej, sfery uczuć. Pisze o człowieku, jego duszy i ciele, ludzkim życiu, wpływie czasu na człowieka.
Marnoœć - życie jest wartoœcią doczesną, wszystko jest marnoœćią. Życie jest chwilą, a jego styl marnoœcią. Jedyną istota niemarną jest bóg, który nie przemija. W baroku boga traktowano jako surowego sędziego, należało się go bać
Krótkoœć żywota - utwór mówi o nietrwałoœci ludzkiego życia. Wszystko przemija, ginie, ale jest powodem do narodzenia się nowych wartoœci. Człowiek jest wpisany w cykl istnienia. Istnienie jest zawsze, a człowiek podlega czaasowi. Czas jest siłą destrukcyjną, powoduje przemijanie.
Cnota grunt wszystkiemu - podmiot liryczny pokazuje nam swój system wartoœci. Porównuje on życie i wszystkie wydarzenia do fraszki. Uważa, iż posiadanie pałaców, pięknych zastaw, wspaniałego jedzenia, bogactw nic nie znaczy. Nawet 100 lat panowania nic nie daje człowiekowi, bo i tak wszystko minie, gdyż jest tylko drobnostką w istnieniu całego œwiata. Najważniejsza i nieœmiertelna jest cnota i płynąca z niej sława „ta wiecznie trwa i wiecznie z niej płynie". Kto ma sławę i cnotę, ma, zdaniem podmiotu lirycznego, wszystko inne, a kto umrze bez niej nie będzie miał nic ze swoich bogactw posiadanych w życiu doczesnym
Rola cnoty
patrz - Cnota grunt wszystkiemu
!!!Cnota (virtus)była wartoœcią, która gwarantowała człowiekowi wiecznoœć w œwiecie podległym prawom stałego ruchu, w którym chciał zachować swą tożsamoœć. Człowiek był œwiadomy œmiertelnoœci swojego ciała i przemijalnoœci życia, mając jednoczeœnie poczucie nieœmiertelnoœci duszy i duchową potrzebę wiecznoœci.
Nawiązanie do myœli Jana Kochanowskiego (porównanie)
Kochanowski Barok
bóg sprzymierzeńcem bóg - surowy sędzia, którego należy się bać
Jan Kochanowski przedstawił nieporuszoną cnotę jako przeciwwagę, pancerz obronny dla ludzkiego poczucia nietrwałoœci życia i ulotnoœci jego momentów (szczególnie radosnych). Cnota miała dyktować stoicką zasadę niewzruszonoœci, wyniosłą obojętnoœć mędrca wobec odmian losu, a także normy etyczne, które miały czynić życie pokazem mądroœci, uczciwoœci, zalet patriotycznych i obywatelskich, wykwintu, piękna i umiaru.
Poglądy Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego i Daniela Naborowskiego na sens ludzkiego życia
Daniel Naborowski zachowuje równowagę ducha. Uważa, że œwiat należy przyjąć, tak samo jak przyjmuje się własne przeznaczenie i cechy własnej natury. Według niego Bóg nie chciał doskonałoœci w œwiecie, dlatego człowiek również podlega błędom, ale nie musi im ulegać. Prowadzi to do poczucia równowagi, stoickiego umiaru i spokoju, do wiary w wartoœć cnoty i ładu życiowego.
Mikołaj Sęp-Szarzyński wybrał walkę ze œwiatem i z doczesnym ciałem, które było wrogiem duszy pragnącej wiecznoœci. Za słuszne uważał dążenie do zdobycia wartoœci niewzruszonych, a odrzucenia mamiących pozorów doczesnoœci. Dostrzega on osamotnienie człowieka w kosmosie i jego znikomoœć wobec ogromu wszechœwiata. Od rozpaczy może uwolnić człowieka zrządzenie łaski i opieka Opatrznoœci.
5.Pojęcie piękna w XVI i XVII wieku.
Klasycyzm francuski : artyœci skupieni wokół dworu wersalskiego nawiązywali do antyku. Zabiegali o wyszukaną formę wypowiedzi, wykwintnoœć, elegancję języka, brak wyrazów
pospolitych. Tematem było piękno, ogłada.
Zasady, reguły pisania utworów literackich okreœlił Mikołaj Boilau : „Tylko prawda jest pięknem". Poprzez piękno rozumiał ład, harmonię, regularnoœć, proporcje zgodne z logiką, wykwintnoœć i prostota języka, przestrzeganie kanonów gatunkowych. Zasady te zawarł w utworze „Sztuka poetycka"
Sztuki plastyczne : kwiecistoœć, przepych, bogactwo ozdób i złoceń, alegorycznoœć (obrazowe przedstawienie pojęć abstrakcyjnych)
Cel : oszołomienie, olœnienie odbiorcy, zachwyt nad nadmiarem ozdób
Styl literatury barokowej : bogactwo słownictwa i jego niezwykłoœć, zawiły szyk i skomplikowana składnia, istnienie niezwykłych œrodków artystycznych, stosowanie paradoksów, antytetycznoœć (kontrastowoœć)
Piękno tzw. baroku jezuickiego przejawiało się w syntezie różnych sztuk : architektury, malarstwa, rzeŸby, a zewnętrzny przepych wszelkich obrzędów i liturgii miał na celu demonstrować potęgę i nieograniczoną wielkoœć misterium, tajemnicy wiary.
Przykładem barokowego pojęcia piękna jest styl rokoko (fr.) rocaille „muszla o kapryœnej, asymetrycznej formie" , poddająca cechy fantazyjnego, lekkiego stylu.
Poprzez piękno ogólnie rozumiano : głębię, otwartą formę, ale i niejasnoœć. Ponadto w sztuce uwidacznia się dynamiczne ujęcie przestrzeni, wyjaskrawianie kontrastów, efektów œwietlnych i ekspresywnych gestów (wyrażających rozpacz, gniew, ból, ekstazę) , przedstawianie przedmiotów zaznaczając ich trójwymiarowoœć (tzw. iluzjonizm).
Słynni artyœci włoscy : architekci Bernini i Borromini ; hiszpański malarz Velazquez ; malarze flamandzcy Rubens i Rembrandt.
Poeta barokowy wobec odbiorcy (funkcja utworu, wpływ na odbiorcę).
Poeci baroku dworskiego przede wszystkim chcieli zadziwiać, szokować czytelnika, odwołując się i wzorując na tzw. mariniŸmie. Jego twórcą był włoski poeta Giambattista Marino (1569 - 1625). Twierdził, że poezja ma zaskakiwać czytelnika niezwykłoœcią operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów, oryginalnych epitetów i œmiałych porównań.
Odwoływał się do fantazji, stosował kontrasty, œrodki artystyczne. Opierał się na koncepcie - wyszukanym, szokującym i mającym zadziwiać pomyœle poetyckim, który uwydatniał zarówno harmonijne jak i sprzeczne związki między rozmaitymi zjawiskami. Jego poezja była intelektualna , a zarazem zmysłowa. Intelektualny charakter poezji wynikał z tego oto rygoru : wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych od niechcenia dzięki œwiadomemu użyciu odpowiednich œrodków.
Koncept był też głównym celem dla wielu wybitnych poetów europejskich m.in. Hiszpana Ludwika Gongory. Od jego nazwiska powstał styl zwany gongoryzmem. Charakteryzował się skomplikowaną składnią, wyszukanym słownictwem, wieloznaczną metaforyką i symboliką mityczną, zwany także kultyzmem lub kulteranizmem.
KONCEPT :
„ Niestatek " J. A. Morsztyn - nagromadzenie wielkiej liczby niewyobrażalnych, dziwacznych zjawisk - „Prędzej kto wiatr w wór zamknie".
„Do trupa " J. A. Morsztyn - się zaimki ja i ty, hiperbola, uczucie miłoœci porównywana do œmierci.
„Na oczy królewny angielskiej..." D. Naborowski - antytezy - „Nie gwiazdy, ale słońca pałające różno".
„Bierzmowanie" Morsztyn - „Milczysz - ja tęsknię, zaœpiewasz - ja ginę".
KONTRAST :
„Do trupa" Morsztyn - „Ty jawne œwiece, ja mam płomień skryty".
„Cudem miłoœci" Morsztyn - „Jak żyję, serca już nie mając? "
„Na oczy królewny angielskiej..." Naborowskiego - zmienne opinie na temat oczu królewny.
„O wojnie naszej..." M. Sęp - Szarzyński - człowiek jest targany sprzecznoœciami, czy
podporządkować się ciału czy duszy.
PARADOKS :
„Do trupa" Morsztyn - rozmowa z zabitym.
„Bierzmowanie" Morsztyn - „Płaczesz - w ognistej tonie serce wodzie".
„Niestatek" Morsztyn - „Prędzej niemy zaœpiewa".
Koncept, kontrast, paradoks jako sposoby budowania niespodzianki poetyckiej (przykłady).
Koncept- wyszukany pomysł determinujący budowę utworu i nadający mu zamierzoną sztucznoœć poetycką, przeciwstawioną stylowi potocznemu i naturalnemu tokowi zwykłej opowieœci. Jako zasada literackiej konstrukcji koncept wykorzystuje wyraziste analogie i kontrasty w sferze stylistyki, semantyki i kompozycji (m.in. paralelizm; antyteza; paradoks; oksymoron) oraz wszelkie efekty mające na celu zadziwienie i zaskoczenie odbiorcy (m.in. pointa; gra słów). Eksponowany zwłaszcza przez barokowy konceptyzm; kulturyzm; marinizm. [œwietny wyszukany pomysł poetycki]
Pomysł wiersza "Niestatek", "Cuda miłoœci" i sonetu "Do trupa" (patrz niżej), oraz koncept wiersza "Do Anny".
Kontrast- jaskrawo widoczna, wyrazista różnica między dwoma porównywanymi ze sobą przedmiotami, zjawiskami- przeciwieństwo, sprzecznoœć.
Wykorzystany w wierszu "Na oczy królewny angielskiej"; "Do trupa".
Paradoks- efektowne i zaskakujące swoją treœcią sformułowanie, zawierające myœl skłóconą z powszechnie żywionymi przekonaniami i logiką, sprzeczną wewnętrznie, która jednak przynosi nieoczekiwaną prawdę- filozoficzną, moralną, psychologiczną, poetycką etc. Mechanizm paradoksu opiera się na dwóch operacjach; zestawieniu całoœci znaczeniowych maksymalnie kontrastowych i ustaleniu między nimi stosunku wzajemnego zawierania się (inkluzji). Najprostszą formę parafrazy stanowi oksymoron (dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy).
Przykładem wykorzystania paradoksu jest wiersz "Niestatek"; "Do trupa" J.A.Morsztyna.
Związek kontrastu i paradoksu ze œwiatopoglądem epoki.
Człowiek istnieje w œwiecie podległym ruchowi czasu, a zarazem ma poczucie nieskończonej wiecznoœci. Koniecznoœć samookreœlenia się wobec obu opozycji ukształtowała niespokojny rytm ówczesnej literatury i sztuki, ujawniła wewnętrzne rozdarcie jednostki.
Człowiek musi przyjąć konkretną postawę : wybierał więc albo zgodę na œwiat, nietrwały, lecz piękny, a ciesząc się jego urokami wyrażał wdzięcznoœć Stwórcy, albo też, odrzucając łudzące pokusy œwiata, poszukiwał wartoœci trwałych, zbawienia.
Religia utraciła wartoœć autorytetu, pogłębiający się jej rozłam, upadek autorytetu władzy króla, liczne wojny z Turcją, Rosją, Szwecją, stąd wzmożone poczucia zagrożenia i wewnętrzna rozterka, co odbiło się na literaturze.
Miejsce M.K.Sarbiewskiego w polskiej kulturze.
Był poetą i teoretykiem literatury, jezuitą. Pisał w języku łacińskim. Zyskał œwiatową sławę mistrzowskim opanowaniem w liryce formy horacjańskiej (zwany Horacym chrzeœcijaństwa).
W pracach teoretyczno - literackich nawiązywał do poetyki renesansowej z elementami konceptyzmu. Jego najważniejsze dzieło to „De perfecta poesi" (1626r.)
Typowe barokowe œrodki stylistyczne:
Hiperbola- wyraz, wyrażenie lub zwrot okreœlające jakiœ przedmiot, właœciwoœć lub zjawisko z zamierzoną przesadą (np. krwawy pot żniwiarzy, huraganowy atak)
Oksymoron- związek frazeologiczny obejmujący dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy. W związku takim dochodzi do metaforycznego przekształcenia znaczeń obu słów, dającego efekt paradoksu (np. "I mrozem pałam, i ogniami leję[...]").
Inwersja- taki szyk wyrazów w zdaniu, który na tle obyczaju języka literackiego odczówa się jako niezwykły bądŸ z powodu zmiany normalnej kolejnoœci wyrazów, bądŸ też z powodu rozbicia jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów do nich nie należących. (np. "Twojego Dafnis brzegu stojąc podle, / Cudnej się we szkle przygląda urodzie")
Elipsa- jest opuszczeniem częœci zdania, lub wyrażenia domyœlnej na tle kontekstu, a zatem na ogół zbytecznej (redundatnej).
Antyteza- zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo segmętów wypowiedzi. Wiążący je kontrast semantyczny uwydatniony zostaje zwykle przez powtórzenia i kntrasty leksykalne (antonimy). (np. "Leżysz zabity i ja też zabity /.../ Ty jednak milczysz, s mój język kwili, / Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze; / Ty jak lód, a jam w piekielnej œrzeżodze.")
Gradacja- stopniowanie semantyczne polegające na uszeregowaniu składników wypowiedzi w porządku nasilania się (gradacja rosnąca) lub słabnięcia (gradacja opadająca) wskazywanej przez nie cechy znaczeniowej.
Pointa- dobitne zamknięcie wypowiedzi, m.in. literackiej, zaskakującym rozstrzygnięciem semantycznym: dowcipnym odwruceniem spodziewanego rozwiązania, paradoksalnym sformułowaniem, nieoczekiwanym zwrotem myœli lub przedstawionej sytuacji, ostro kontrastującym z całym tokiem wypowiedzi. Pointa stanowi kulminację przebiegu znaczeniowego utworu. Często bywa kompozycyjnie wyodrębniona, zwłaszcza w wierszowanych utworach poetyckich.
Peryfraza- zastąpienie nazwy jakiegoœ zjawiska przez bardziej rozbudowane jego opisanie. Była ważnym sposobem wzbogacania i rozwijania tematu oraz osiągania ozdobnoœci stylu i niezwykłoœci wysłowienia. Pozwala wyeliminować wyrażenia bardziej pospolite lub proste, zastępując je rozwiniętymi i wyszukanymi przedstawieniami obrazowymi, często metaforycznymi.
Konceptyzm, marinizm, gongoryzm.
Konceptyzm- jeden z kierunków w poezji baroku, bliski marianizmowii kulturyzmowi. Ukształtowany w literaturze hiszpańskiej i włoskiej i oddziaływujący z tamtąd na literatury innych krajów (w Polsce m. in. na poezję Jana Andrzeja Morsztyna). Konceptyzm zmierzał do oparcia wypowiedzi poetyckiej na koncepcie rozumianym jako pojęcie subtelne i pomysłowe. (Konept- patrz wczeœniej)
Konceptyzm w przeciwieństwie do marinizmu nie ograniczał się do liryki œwieckiej, wplynął także na język poezji religijnej. Jednym z najwybitniejszych teoretyków był E.Tesauro.
Marinizm- kierunek w poezji baroku, uformowany przez włoskiego poetę Giambattista Marino. Silnie oddziaływający na ówczesną literaturę (w Polsce na J.A.Morsztyna). Marinizm wykazywał skłonnoœć do wirtuozerii formalnej, dworskiej elegancji, igrania słowem, a jego właœciwą domeną były erotyki. W zakresie epiki poetyckiej marinizm ograniczał fabułę na rzecz dygresji- wprowadzenia w odręb wypowiedzi zjawisk luŸno związanych z narracją bądŸ wręcz niezależnych (burzy spójnoœć znaczeniową opowiadania) i luŸnych epizodów. Marinizm ma wiele cech wspolnych z konceptyzmem i kulturyzmem.
Gongoryzm- inaczej Kulturyzm- podstawowy kierunek w poezji baroku hiszpańskiego, reprezentowany przede wszystkim przez L.Góngorę. Operował niezwykłym słownictwem, powstającym czesto z przekształcenia słów greckich i łacińskich, kładł główny nacisk na szeroko rozbudowane konstrukcje metaforyczne, pełne niezwykloœci i zaskakujących niespodzianek. Ulubionym œrodkiem wyrazu były ciemne aluzje, z trudem dające się rozszyfrować. Kulturyzm oddziaływał na literaturę europejską w 1. połowie XVII wieku.
Analiza wierszy Jana Andrzeja Morsztyna.
"Niestatek"- w wierszu tym ukazane zostały przez poetę wszelkiego rodzaju rzeczy niemożliwe do wykonania (złapanie wiatru i promieni słonecznych; uspokojenie morza grożbą; zamknięcie w garœci œwiata; poskromienie ognia; złowienie w sieć obłoków; zalanie wulkanu łzami; niemy zaœpiewa; szalony powie coœ mądrego; dortuna będzie stała; œmierć pogodzi się z radoœcią; poeta powi prawdę; płacz anioła nic nie wyjedna; słońce ukryje się w jaskini; w więzieniach będzie spokój; ludzie będą żyć na pustyni; rozum zaginie; ustaną słowa) Utwór zamyka wniosek, iż wszystko nawet przedstawione powyżej niemożnoœci staną się możliwe prędzej niż kobieta stanie się osobą stateczną.
"NiŸli będzie stateczna która białogłowa."
"Cuda miłoœci"- sonet ów prezentuje odbiorcy zadziwiające zmiany jakie zachodzą we wnętrzu osoby zakochanej. Podmiot zastanawia się czemu nadal żyje choć jest pozbawiony serca. Czemu będąc martwym czuje ogień, który pielęgnuje choć wie że on go niszczy. Miłoœć odczówa jako płacz, którego nie można zgasić ogniem namiętnoœci, a tego zaœ nie można zalać płaczem. Pyta czemu zmuszony jest stronić od oczu dziewczyny, w których znajdują się wszystkie pociechy jego życi. Na końcu swych rozważań dochodzi do wniosku:
Cuda te czyni miłoœć, jej to czyny,
Którym kto by chciał rozumem się bronic,
Tym prędzej w sidło z rozumem swym wskoczy.
"Do trupa"- w sonecie tym zawarta została konfrontacja dwóch postaci- nieboszczyka i człowieka (nieszczęœliwie) zakochanego.
Nieboszczyk nie ma w sobie krwi, mocy (związane ręce), milczy, jest oziębły i wkrotce rozsypie się w proch. Nieszczęœliwie zakochany natomiast- zabity strzałą miłoœci nie może zaznać spokoju, pali go namiętnoœć, miłoœć skrępowała jego zmysły i rozum. Miłoœć sprawia mu ból i doprowadza go do stanu wrzenia emocjonalnego. Poeta w słowach:
Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili,
Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem
Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem.
stwierdza, iż lepiej być martwym niż zakochanym.
"Do panny"- utwór ten prezentuje w kolejnych wersach cztery najtwardsze materjały (żelazo; djament; dąb; twarde nadmorskie skały), zaœ kończy się stwierdzeniem:
Twardsza- œ ty, panno, której łzy me nie złamały,
Nad żelazo, dyjament, twardy dąb i skały.
Analiza wierszy Daniela Naborowskiego.
"Marnoœć"- w wierszu tym podmiot ukazał życie oraz wszystkie doznania duchowe jako marnoœć. Podmiot sugeruje iż całe doczesne istnienie człowieka jest niczym- marnoœcią, którą jedynie nie jest Bóg- sędzia oceniający ludzkie życie.
"Krótkoœć żywota"- ukazuje przemijanie. Człowiek jest wpisnany w cykl istnienia, ktore trwa zawsze. Istota ludzka podlega czasowi ten zaœ posiada siłę destrukcyjną i moc przemijania.
"Do Anny"- wiersz ten prezentuje przemijanie œwiata, czasu, ludzkiego życia, piękna itd. Dochodzi do wniosku, iż wszystko zależy od czasu i jego przemijania. Jednak w ostatnich strofach wyznaje, iż szczera miłoœć do tytułowej Anny na wskroœ biegu dziejów nie ustanie.
"Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim"- jest to wiersz będący opisem piękna i mocy spojrzenia królewny angielskiej. Podmiot porównuje jej oczy do pochodni, gwiazd, słońca, nieba i bogów. Jednak ze względu na różne uczucia, które jej wzrok budzi, żadne z powyższych okreœleń nie pasuje. Oczy jej mogą być srogie, bezlitosne, karzące, zaœ za chwilę mogą być łagodne, kojące, ale także poważne i dumne.Wzrok jej budzi respekt i szacunek. Wyraża niezależnoœć i nieugiętą wolę. Oczy jej budzą nieopisaną chęć ich posiadania. Sa piękne, niepojęte i niepowtarzalne, gdyż:
Lecz wszystko zamyka w jednym oka słowie:
Pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba i bogowie.
Miłoœć jako temat utworów D.Naborowskiego i J.A.Morsztyna.
Jan Andrzej Morsztyn- "Do panny"; "Cuda miłoœci"; "Do trupa". Poeta przedstawia w nich miłoœć jako uczucie dokonujące wielkich cudów, posiadające wielką moc ("Cuda miłoœci"), jednak nie zawsze potrafiącą poruszyć serce ludzkie ("Do panny"). Miłoœć niespełniona może sprawiać ból i duchowo uœmiercić człowieka ("Do panny"; "Do trupa").
Daniel Naborowski- "Do Anny"; "Marnoœć". Naborowski w swych wierszach przeciwstawia niekończące się uczucie miłoœci ciągłemu przemijaniu œwiata, ludzi, rzeczy ("Do Anny"). W wierszu "Marnoœć" nakazuje miłować i żartować pobożnie, uczciwie, gdyż fraszką œmierć i trwoga.
Porównanie stylu utworów J.A.Morsztyna i M.Sępa- Szrzyńskiego.
Jan Andrzej Morsztyn-pisał lekkie, błyskotliwe wiersze o tematyce głównie towarzyskiej i miłosnej, które są rezultatem zdyscyplinowanej sztuki poetyckiej. Kunsztowna poezja Morsztyna inspirowana była nurtem marinizmu- poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłoœcią operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych, oryginalnych epitetów i œmiałych porównań. Poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa, wszystkie zmysły człowieka, odbierające zróżnicowane wrażenia œwiata, traktowano jako "informatorów duszy". Intelektualny charakter poezji wynikał też z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki œwiadomemu użyciu odpowiednich œrodków.
Wiersze Morsztyna poœrednio informują o tym, że twórczoœć poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistoœci, że poeta nie musi być prawdomówny (np. w "Niestatku" /Prędzej prawdę poeta powie.../), że celem i istotą jego poszukiwań jest właœnie poezja ograniczona do siebie samej.
Mikołaj Sęp Szarzyński- /Renesans/ poeta doctus- uczony. Pisał kunsztownie stosując celowo w swych wierszach przestawnoœć szyku (inwersję), pytania retoryczne, antytezy, ciągi epitetów, paradoksy, partenezy (zdania wtrącone w nawias)- współgrające z dramatycznym przeżutniowym tokiem wiersza.
6.Sarmatyzm jako ideologia (cechy, geneza, narodziny, rozwój) i jako styl życia polskiej szlachty. Wschód w kulturze polskiego baroku. Szlachcic-sarmata wobec: ojczyzny, tradycji, praw szlacheckich, innych narodów, magnaterii, Boga, pogan. Szlachcic-sarmata a szlachcic-ziemianin: podobieństwa i różnice. J. Ch. Pasek jako szlachcic-sarmata na podstawie „Pamiętników". J. Ch. Pasek jako obywatel, ziemianin, katolik. „Pamiętniki" jako dokument epoki i zapis mentalnoœci polskiej szlachty. Sytuacja polityczna Polski w XVII wieku i kierunki polityki zagranicznej. „Psalmodia polska" W. Kochowskiego, mesjanizm barokowy, „przedmurze chrzeœcijaństwa".
Sarmatyzm :
rozumiany zazwyczaj jako cywilizacyjnie swoisty i do własnych wartoœci rodzimych się odwołujący ziemiańsko-patriarchalny styl życia œredniej, drobnej i zaœciankowej szlachty polskiej XVII w., a w postaci schyłkowej także i w. XVIII
sarmatyzm wyrastał ze swoistego splotu warunków hist. - polit., społ., ekonom., i etnicznych Polski zwłaszcza w ciągu w. XVI, kształtował się samorzutnie w latach póŸniejszych panowania Zygmunta Augusta oraz w czasach batoriańskich. Od razu został ograniczony klasowo do warstwy szlacheckiej (z podrzędnoœcią miast i pańszczyzną chłopa), a zarazem narzucający się jako wzorzec cywilizacyjno - kulturowy, przyjmowany nawet przez pisarzy mieszczańskich i tzw. rybałtowskich, a niebawem zaœ także i poza granicami Rzeczpospolitej, np. w Rosji.
Sarmatyzm uznawał za własną genealogię rozbudowane szeroko w dobie humanistyczno - renesansowej dziejopisarskie poglądy na temat Sarmacji - praojczyzny Słowian. Teoria owa, wywodząca się ze starożytnych i œredniowiecznych pojęć geograficznych (Sarmację utożsamiano z Polską i Słowiańszczyzną) została rozbudowana i ostatecznie skodyfikowana przez historyków renesansu, utrzymywać się zaœ miała aż po schyłek doby oœwiecenia.
Pojęcie Sarmacji i Sarmatów ujmowano szeroko i wieloznacznie pod względem:
geograficznym (zgodnie z tradycją antyczną)
polityczno - państwowym (obejmującym obszar państwa jagiellońskiego, póŸniej Rzeczpospolitej Obojga Narodów)
społeczno - klasowym (gdyż domniemana przeszłoœć sarmacka odnosiła się jedynie do szlachty i jej rodowodu rycerskiego).
Rozwój sarmatyzmu:
Polski sarmatyzm i jego kultura dzieli się na kilka okresów.
okres pierwszy - obejmuje 60 lat tj. dobę która przejąwszy z renesansu wszystkie składniki (rodowód historyczny, ideologię, układ społeczno polityczny) od razu rozbudowała je twórczo, choć w duchu odmiennym, barokowym. Zmiany zaznaczały się w umysłowoœci literaturze i sztuce, nauce i szkolnictwie. Począwszy od czasów batoriańskich oddzielał się też nurt magnackiego życia i piœmiennictwa, utrwalając przez to podział ideowy społeczeństwa na 'obcy', kosmopolityczny nurt magnacki oraz na swoiœcie sarmacki nurt szlachecki.
Okres drugi - oznacza rozwój szczytowy sarmatyzmu w Polsce.
/oba okresy wiążą tu między sobą takie cechy jak:
1.Zacieœnianie się szlacheckiej 'złotej wolnoœci' przy podziale społeczeństwa na przeciwstawne sobie nurty: szlachecki i magnacki (przy niewoli chłopa i upodrzędnieniu miast), a nadto osłabienie i decentralizacja władzy państwowej.
2.Utwierdzenie w œwiadomoœci narodowej mitu sarmackiego, zabarwiającego się mistycznie i mesjanistycznie (W. Kochowski).
3.Urastanie sarmatyzmu do rangi œwiatopoglądu, coraz bardziej tradycyjnego, wyłącznego i niechętnego obczyŸnie.
4.Ograniczenie się do ideałów ziemiańsko - prowincjonalnych, do szlacheckiej goœcinnoœci i patriarchalizmu, także do retorycznoœci i wystawnoœci.
5.Poważny wzrost czynników orientalnych w obyczaju, strojach, stylu życia, języku.
6.W sztuce i literaturze pogłębianie się i umacnianie pierwiastków rodzimych (tzw. barok sarmacki).
Równoczeœnie jednak druga poł. XVII w. to okres bohaterski, sarmatyzm hetmański i wojenny, który w osobie Jana III znajduje wyraz i wzorzec zasadniczy./
· okres trzeci - na początku schyłkowy, a póŸniej już
rozkładowy - czasy saskie + cenzura lat 30. Okres ten
znamionuje upadek polityczny, gospodarczy i ustrojowy
państwa, zarazem rozkład szlacheckiej kultury
sarmackiej. (kształtuje się nurt reformatorski).
· okres czwarty - (okres końcowy) doba stanisławowska -
rozkwit nurtu reformatorskiego; pogłębienie się granic
między obydwoma nurtami.
Sarmatyzm jako styl życia polskiej szlachty:
Powoływanie się na starożytne dziedzictwo Sarmatów spełniało rolę ważkiego argumentu uzasadniającego uprzywilejowaną pozycję szlachty, jej władztwa nad chłopami oraz przewagę nad mieszczanami. Prowadziło to także do wychwalania szlacheckiej społecznoœci, jej postaw i obyczajowoœci, a zarazem ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej, jako doskonałych.
Szlachta 'sarmacka' uważała się za bractwo, zwano się wzajemnie braćmi, pisma adresowano do 'panów braci', a tytułowano się powszechnie skróconym tytułem, dawniej królewskim (wasza miłoœć), waszmoœć i waœć. Pojęcie równoœci i wolnoœci szlacheckiej nabrało niebywałej siły w sposobie myœlenia, co uzewnętrzniło się w znanym powiedzeniu: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie".
Ustaliły się wœród szlachty wspólne i jednolite stereotypy zachowania, postępowania oraz rozumowania i argumentacji, a charakterystyczną cechą postawy stał się tradycjonalizm. Stąd chwalenie swojszczyzny, a niechęć do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny, jak również wyjazdów zagranicznych.
/charakterystyczne cechy - (negatywne) - megalomania (przesadne przekonanie o swej wartoœci i wyższoœci nad innymi stanami); ksenofobia (lęk przed wszystkim co obce); nacjonalizm (poczucie wyższoœci nacji polskiej nad innymi narodami); nietolerancja religijna; awanturnictwo; sobiepaństwo; skłonnoœć do pijatyk; niechęć do nauki (za całkowicie wystarczające uważali wykształcenie wyniesione z kolegiów jezuickich)./
XVI w. XVII w.
szlachetnoœć rycerskoœć pracowitoœć miłoœć do ojczyzny pielęgnacja surowych obyczajów warchołstwo próżniactwo pijaństwo okrutne wykorzystywanie chłopów megalomanizm na max'a
Szlachcic - Sarmata wobec:
Ojczyzny - lojalnoœć wobec Rzeczpospolitej, jej obrona była dla nich sprawą honoru
tradycji - szlachcic-sarmata był całkowitym tradycjonalistą = cechowała go niechęć do wszystkiego co nowe
praw szlacheckich - obowiązywała go pełna ich znajomoœć (powinien pilnować aby nie doszło w nich do żadnych zmian - poprzez branie żywego udziału w sejmikach, sejmach czy rokoszach korzystając ze swojego 'liberum veto')
innych narodów - Sarmata stoi na straży i obronie wiary w
całej Europie - mesjanizm narodu polskiego (Polska
przedmurzem chrzeœcijaństwa).
magnaterii - z magnaterii wyœmiewa się, gdyż młodzi magnaci
jeŸdzili po œwicie wydając pieniądze i ucząc się ogłady
stawali się zniewieœciali.
Boga
pogan
Jan Chryzostom Pasek jako szlachcic-sarmata na podstawie „Pamiętników". Jan Chryzostom Pasek jako obywatel, ziemianin, katolik. „Pamiętniki" jako dokument epoki i zapis mentalnoœci polskiej szlachty.
Pasek wybił się nad innych talentem i popularnoœcią. Zawadiaka mazowiecki spod Rawy, po latach służby pod Czarnieckim, osiadł w Krakowskiem, ożenił się, a po poszczerbieniu łbów sąsiadom, dworującym sobie u Mazura, zdobył wœród nich uznanie i znaczenie, ale ostatecznie awanturniczy żywot zakończył jako banita. Jego wspomnienia opowiadają o wojnie szwedzkiej i moskiewskiej, o rokoszu Lubomirskiego i ostatnich latach Jana Kazimierza, o elekcji i nieudolnych rządach króla Michała, o czasach Sobieskiego wreszcie. Doniosłoœć ich nie polega na stronie ich historycznej lecz na przygodach które są dla niego niezwykłej wagi. Czy będzie to pielgrzymka do miejsca odpustowego, czy bitwa z nieprzyjacielem lub bójka z przypadkowym przeciwnikiem, wycieczka morska. To, co historyk pominąłby milczeniem jako szczegół obojętnym, w opowiadaniu Paska ożywa, nabiera ruchu, mieni się barwami i przemawia głoœno a ujmująco. Zaobserwowane znakomicie drobiazgi, ważne i nieważne, nocleg na trupie, któremu w brzuchu kruczy., pijacka rąbanina z sąsiadami, pobicie pazia Mazepy na komnatach królewskich, zmyœlona historia miłoœci, którą ku gładkiemu wojakowi zapałała szlachcianka duńska - oto seria szkiców i obrazków, które wręcz proszą się o ołówek dobrego rysownika. W relacjach tych rysuje się niezrównany humor gawędziarza-facecjonisty, dostrzegającego komiczne strony życia nawet tam, gdzie ktoœ inny łamałby ręce z rozpaczy lub pienił się z wœciekłoœci. Wszystko Pasek odziewa w szaty jędrnego i dobitnego, często rubasznego, urozmaiconego zwrotami przysłowiowymi i obficie, choć nadmiernie, upstrzonego łaciną.
Dzięki temu jego pamiętniki, niezależnie od swej wartoœci dokumentarnej, przemawiają do czytelnika nowoczesnego jako niezrównany autoportret szlachcica-wiarusa z epoki 'królów piastów', i to szlachcica typowego, głupiego choć sprytnego, zacofanego, przesądnego, niezbyt liczącego się z wymaganiami honoru, choć na tym punkcie bardzo drażliwego, skłonnego do frazesu, któremu brak pokrycia w uczynkach.
/w skrócie :/
Pasek i jego pamiętniki (1656 - 1688):
Tematyka:
opis walk oddziałów Czarnieckiego
walka ze Szwedami i Rosją
skupia się na własnym życiu i przygodach
podania, legendy
pobożnoœć ludzi
przestrzeganie postaw
udział w nabożeństwach
obraz stosunków społecznych
życie ziemian
obyczaje szlacheckie
wyzysk i niedola chłopa jako naturalny stan rzeczy
Struktura:
pisane według schematu podziału na lata
dużo makaronizmów
œwietny gawędziarz
fragmenty zabawowo - humorystyczne
opisy batalistyczne i katastroficzne
nieobiektywny
cechuje je ciekawoœć œwiata i ludzi
opisy zwyczajów, baœni, legend
Pasek jako dzielny rycerz
opisane własne przygody na tle zdarzeń historycznych
samochwalstwo
Sarmatyzm - ostatecznie jest to godna pożałowania postawa, która doprowadziła do upadku I Rzeczypospolitej i długoletniej niewoli narodu polskiego.
Sytuacja polityczna Polski w XVII wieku i kierunki polityki zagranicznej.
W wieku XVII Rzeczpospolita szlachecka zdobyła się na najbardziej błyskotliwe czyny orężne i jednoczeœnie przeżyła najgłębszą z klęsk przed rozbiorami - najazd szwedzki - zaznaczony ogromnymi zniszczeniami i wyludnieniem kraju.
W okresie tym rozpoczynają się pewne charakterystyczne procesy, które pozwalają mówić o przełomowym znaczeniu wieku XVII w historii Polski, a jednoczeœnie po raz pierwszy zagraża państwu widmo rozbioru. W związku z wojnami szwedzkimi narastają w wielkim nasileniu uczucia narodowe, które przejawiają się w konfederacjach i antyszwedzkiej partyzantce, także chłopskiej.
Obok rosnącej anarchii i warcholstwa, w ciągu całego wieku uparcie ponawiane są próby „naprawy Rzeczpospolitej", próby przeprowadzenia bardziej lub mniej zasadniczych reform mających na celu wzmocnienie władzy królewskiej i uratowanie rozkładającego się coraz bardziej od wewnątrz aparatu państwowego.
Ewolucja ustroju politycznego dawnej Rzeczypospolitej w dobie baroku polegała na przejœciu od demokracji szlacheckiej do rządów oligarchii magnackiej, które stopniowo, zwłaszcza pod koniec wieku doprowadziły do całkowitego osłabienia potęgi państwa i decentralizacji oœrodków władzy. Dynamikę życia politycznego całej pierwszej poł. wieku dyktowała jeszcze zażarta walka szlachty o utrzymanie pozycji wywalczonej w poprzednim okresie.
„Psalmodia Polska" W. Kochowskiego, mesjanizm barokowy, „przedmurze chrzeœcijaństwa".
Psalmodia to ostatnie literackie dzieło Kochowskiego jest pisane psalmowymi wersetami, Psalmodia powstała w roku 1693 lub 1695 nie wiadomo do końca. Psalmodia pisana jest swobodnym językiem, jej główne tematy to:
rozważania poezji metafizycznej wokół podstawowego pytania „kim jest człowiek?"
szlachecka historia skupiona wokół sporu o doskonałoœci polskiego ustroju społecznego
jednak na pierwszy plan wysunęły się w y z n a n i a poety. Dlatego psalmodia nie jest syntezą ale poszukiwanie syntezy dla dwóch poprzednich punktów.
Tematyka początkowych psalmów:
1.mówi o wszechmocnoœci Boga
2.o samotnoœci, o wrogim otoczeniu człowieka
3.o złożonej naturze człowieka
4.o opiece Boga nad człowiekiem
5.wprowadzenie w rozważanie społeczne
Kochowski przedstawia w swoich utworach pochodzenie narodu i państwa polskiego (przypomina, że to już 7 wiek - wyraŸnie zarysowana, w całej Psalmodii, symbolika tej cyfry), pisze też o rozbiciu narodu przez herezje , pisze o szczególnej opiece Boga nad Polska i o Polsce jako p r z e d m u r z u c h r z e œ c i j a ń s t w a. Przez cały czas ujawnia się tam powiązany w różne układy, schemat zależnoœci „Bóg - jednostka - społeczeństwo Sarmacji".
7.SYTUACJA XVII-wiecznej POLSCE W ŒWIETLE POEZJI WACŁAWA POTOCKIEGO
„Zabytki polskie" „Nierządem Polska stoi" „Pospolite ruszenie" „Transakcja wojny chocimskiej"
Pospolite ruszenie przekładano własne interesy ponad dobro ojczyzny, ludzi pospolitego ruszenia charakteryzuje wygodnictwo, sobiepaństwo.
Anarchia nie jest przestrzegane prawo. w utworze mowa jest także oprócz anarchii o braku patriotyzmu, hołdowaniu obcym wzorcom.
Obronnoœć państwa wojsko nieodpowiednio opłacane, brak obrony ojczyzny. pospolite ruszenie całkowicie rezygnuje z obronnoœci kraju.
Przywileje bez obowiązków ci co ustalają prawa i obowiązki naginają je do własnych potrzeb szlachta coraz bardziej przywiązuje się do przywilejów zaniedbywając obowiązki
Kwestia chłopska Potocki zauważa, że chłopi są nadmiernie eksploatowani, staje się najniższym stanem społeczeństwa.
Konflikty religijne W. Potocki ubolewa nad nietolerancją religijną (sam pod przymusem przeszedł na katolicyzm).
Opozycja kultury sarmackiej i magnackiej konflikt między ubogą szlachta, a magnatami krytyczny stosunek do szlachty sarmackiej za brak odpowiedzial-noœci za losy narodu.
BIOGRAFIA WACŁAWA POTOCKIEGO
Wacław POTOCKI (1621 - 1696) nauki pobierał u domowego pedagoga. Całe życie gospodarował na roli. Walczył przeciw Szwedom i wojskom Rakoczego, brał czynny udział w życiu sejmikowym, występując przeciw anarchii szlacheckiej, popierając wzmocnienie władzy króla i zasadę dziedzicznoœci tronu. Wychowany w œrodowisku ariańskim, po uchwale o banicji arian (1658r.) przeszedł na katolicyzm pod groŸbą wygnania.
SZLACHTA WSPÓŁCZESNA I JEJ PRZODKOWIE W „WOJNIE CHOCIMSKIEJ"
Szlachta współczesna przodkowie
zaniedbany stan rycerski cechuje ich anarchia idealizacja; żołnierze Chodkiewicza jako ludzie heroicznie broniący Boga. bez skazy idealne obycie stanu rycerskiego
POLACY I TURCY W „WOJNIE CHOCIMSKIEJ"
POLACY TURCY
wspaniali żołnierze celnie zadają trafienia nieugięci, wytrwali walczą wspierani przez Boga poganie bez szans w walce z chrzeœcijańskim wojskiem Chodkiewicza.
EPOS W BAROKU
Wacław Potocki „Transakcja wojny Chocimskiej..."
JOHN MILTON „Raj utracony"
GIAMBATTISTA MARINE „Adone"
TORQUATO TASSO „Jerozolima wyzwolona"
OBRAZ „WOJNY ŒWIĘTEJ W JEROZOLIMIE WYZWOLONEJ" W „WOJNIE CHOCIMSKIEJ"
Bohaterami są krzyżacy i saraceni, ale także postacie fantastyczne: wróżki, czarownicy i podobne nierealne postacie. Bohater główny, Godfryd de Boullion - jest postacią historyczną - rzeczywiœcie dowodził pierwszą wyprawą krzyżową. W œwietle eposu Tassa urasta do roli wzorca, ideału rycerskiego - prawy, szlachetny i samotny. Wezwany przez Archanioła Gabriela do zdobycia Jerozolimy wyrusza i rozpoczyna oblężenie. Miasto broni się pod wodzą króla Aladyna, który zresztą ucieka się do czarów i magii. Na tle oblężenia rozwijają się inne wątki - zwłaszcza skomplikowane układy miłosne. Miłoœć rycerza Tankreda do muzułmanki Kloryndy kończy się tragicznie - dziewczyna przebrana za rycerza staje do pojedynku i ginie, a zwycięzcą i zabójcą jest... Tankred. W dodatku przed pojedynkiem zdążyła Klorynda spalić machiny oblężnicze rycerzy. Aby je naprawić, potrzebują krzyżowcy drzewa - by mieć drzewo muszą wejœć do lasu, który, niestety, został zauroczony przez czarnoksiężnika Ismena. Jeden tylko rycerz Rinaldo mógłby zdjąć czar - jego jednak omamiła przeœliczna Annida, spędza czas w jej wspaniałym pałacu i ani myœli o wojaczce. Dopiero gdy posłowie pokażą mu lustro - ujrzy swoje zniewieœcienie i ruszy do boju. Oczywiœcie pokona czary i chrzeœcijanie zwyciężą. Zespolenie prawdy historycznej, czynów bohaterów i ich wewnętrznych przeżyć z planem nadnaturalnym, poddanym boskim zmysłom, spowodowało szczególne przemieszanie w utworze prawdy z fantastyką, wiedzy z mitami i baœniowymi wyobrażeniami, tak bliskimi mentalnoœci œredniowiecznej. W ten sposób w narracji i opisach Jerozolimy... wszystko niemal ma jakby podwójną, realno-fantastyczną naturę; ziemia np. to nie tylko uporządkowany i wiadomy graficznie teren, rzeczywiste miasta i krajobrazy, to również niezbadane podziemne krainy mitycznych bogactw (jak np. w œredniowiecznej Pieœni o Nibelungach) czy nieznane złudne wyspy szczęœliwe, państwa wolne od czasu i zniszczenia. Z kolei las bywa i naturalną leœną gęstwiną, i miejscem pobytu potępionych dusz zamienionych w drzewa itp. Stąd także występowanie bohaterów obdarzonych magiczną mocą (np. czarodzieja saraceńskiego Izmena) oraz umieszczenie ponad czy poza bohaterami postaci boskich i szatańskich. Rycerzy nie dziwią więc wizyty składane przez anioła Gabriela, a czytelników nie zaskakują sceny, w których mityczny Pluton (utożsamiony z Lucyferem) „wszystkiej piekielnej zwoływa czeladzi", aby naradzić się nad sposobami „szkodzenia zewsząd" chrzeœcijanom. To współwystępowanie prawdy i fikcji uwydatnia tez wewnętrzną złożonoœć człowieka: bohaterami eposu są bowiem ludzie rozdzierani sprzecznymi dążeniami ciała i rozumu. Uroda i ponęty ciała, magia miłosnych uciech zdolne są do zniewalania rycerzy; ale ich heroizm polega na opanowaniu złudnych i grzesznych pragnień w imię wyższych racji duchowych. Bohaterstwo nie jest więc wrodzoną cecha, lecz aktywną postawą, sztuka samoprzezwyciężania. Ujęcie Tassa zgadza się wyraŸnie z koncepcja heroicznego modelu chrzeœcijańskiego rycerza (i w ogóle człowieka rycersko walczącego ze swą słaboœcią), którą propagowały potrydenckie, kontrreformacyjne wzory chrzeœcijańskie. W baœniowym œwiecie rozgrywa się to wszystko - przestrzeń realna współistnieje z przestrzenią magii, fabuła chwilami przypomina baœń o rycerzu zwalczającym smoki, złe moce i czarodziejskie przeszkody. Jeszcze bardziej przypomina... Iliadę. Tu i tam oblężenie, tu i tam dwa œwiaty (bogów i ludzi u Homera), Rinaldo zaœ podobny jest do Achillesa i nawet tak jak on opuszcza na jakiœ czas pole bitwy. Mimo nawiązań do starożytnoœci, pragnął jednak Tasso dać panoramę czasów œredniowiecznych. Gdy dzieła dokonał, zaczął wątpić czy nie popełnił œwiętokradztwa mieszając temat wyprawy do grobu Chrystusa z tematem miłoœci i czarami. Transakcja wojny chocimskiej, to epopeja o przebiegu przygotowań („transakcji") do bitwy i samej bitwy, która rozegrała się w 1621 r. pod Chocimiem. Autor skrupulatnie, na sposób kronikarsko-pamiętnikarski wykorzystał do swego dzieła różne przekazy o „potrzebie chocimskiej", m.in. łaciński dziennik (czyli diariusz) spisany przez wojewodzica lubelskiego Jakuba Sobieskiego. Układ diariuszowy ma także dziesięcioczęœciowe dzieło Potockiego, zachowujące dzień po dniu chronologię zdarzeń, poprzedzonych obszernym wywodem historycznym skupionym głównie na dziejach stosunków polsko-tureckich. Autor zrezygnował z pokus fikcji literackiej na rzecz prawdy dziejowej i wykładu moralistycznego, podkreœlając, że jest to „zwyczajne ojczyste heroicum, bez farb i licencji" (tj. dowolnoœci) poetyckich. Znajdą się w Wojnie nie pozbawione goryczy uwagi o teraŸniejszych zaniedbaniach rycerskiego stanu i wojennego rzemiosła, porównujące współczesnych Polaków z dawnymi Sarmatami, przodkami bez skazy, których idealny obraz wyostrza teraŸniejszy upadek ich potomków. Te przeciwstawienia: my - oni, często pojawiające się w dygresjach, miały pełnić funkcję pobudki dla współczesnych, miały ich „ruszyć ze snu, z drzymu, z pleœni".
8 Życie literackie i rozwój kultury w epoce baroku . Barok jako "epoka rękopisu "(rola listu ,pamiętnika , mowy ,raptularza ,diariusza sylwy). Szlachcic jako odbiorca i twórca literatury (typowe wydawnictwa ,zainteresowania literackie ,utwory pozostające w rękopisach ).Rola jezuitów w rozwoju kultury polskiej (szkolnictwo ,cenzura ,indeks ksiąg zakazanych ).Wkład P.Skargi i J.Wujka w rozwój kultury polskiej .
Nowy styl ,nazywany w historii sztuki barokiem , rozwinął się z renesansu ,najwyraŸniej ujawnił się w architekturze ,skąd nazwa baroku została przeniesiona do literatury.Najbardziej charakterystyczną cechą tego stylu jest dążenie do osiągnięcia piękna formy przez bogactwo i kunsztownoœć ornamentyki. O ile w architekturze klasycznej czy renesansowej ornament był œciœle związany z konstrukcją danego obiektu ,o tyle w architekturze barokowej staje się wyłącznie elementem zdobniczym niezależnym od konstukcji.
Barok w literaturze posiada te same cechy co i w architekturze ,a więc skłonnoœć do szukania piękna w samej formie ,dążnoœć do uniezależnienia piękna formy od treœci .Dlatego też wzrasta iloœć œrodków wyrazu artystycznego -przenoœni ,porónań ,epitetów ,zwrotów retorycznych ,kontrastów.Dla poety barokowego ważniejsze było to jak się piszę -troska o kunsztowną formę ,niż o czym się pisze.W twórczoœci literackiej teego okresu mamy utwory urzekające czytelnika swym artyzmem (np.wiersze i fraszki dworskiego przedstawiciela baroku i naœladowcy Mariniego-Jana Andrzeja Morsztyna -krytycy literatury często okreœlają mianem "arcydzieła polskiej poezji barokowej ").Ale nie brak i przykładów negatywnych ,zwłaszcza w dziedzinie prozy barokowej.Często występują tu dłużyzny w składni zdań ,przesadny patos,liczne makaronizmy itp.(takich przykładów znajdziemy wiele min.w pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska ,szczególnie w tych fragmentach ,w których przechodzi od barwnych i interesujących opisów swej bujnej młdoœci do monotonnych relacji ze swego póŸniejszego ,ziemiańskiego,życia ).
Język literacki 17 wieku odbiega znacznie od piękna i,czystoœci i poprawnoœci językowej doby odrodzenia .W baroku częœciej dochodzi do głosu język potoczny ,nierzadko wulgarny ,duży jest wpływ języków obcych na mowę polską .Oczywiœcie zanik żywszych zainteresowań intelektualnych i kulturalnych wœród polskiej szlachty pogłebiał jeszcze większe zaineresowanie formą niż treœcią utworów .Na obniżenie się poziomu literackiego i życia kulturalnego w tej epoce złożyło się wiele różnoraakich negatywnych procesów społecznych ,religijnych ,gospodarczych i olitycznych pogłębiających rozkład XVII -wiecznej Rzeczypospolitej .Jednym z tych procesów była kontreformacja - zwycięstwo Koœcioła katolickiego nad innowiercami .Klęska reformacji została przesądzona z chwilą ,kiedy Hozjusz skłonił króla Zygmunta Augusta w r.1564 do przyjęcia postanowień soboru trydenckiego .Reszty dokonał sprowadzony do Polski zakon jezuitów dążący do podporządkowania życia narodu do potrzeb koœcioła katolickiego .Opanowali oni szkolnictwo krajowe ,bacząc by przekazywana w kolegiach wiedza była zgodna z założeniami z podstawowymi założeniami wiary katolickiej .Szkoły jezuickie nie były , jak niektórzy twierdzą wylęgarnią fanatyzmu religijnego ,dbały (przynajmniej w I fazie swej działalnioœci ) o przyzwoity w miarę poziom nauczania ,często przekraczający poziom podupadających akademii w Krakowie ,Wilnie i Zamoœciu .Faktem natomiast była nienawiœć wyznaniowa i podsdycana przez zaon nietolerancja religijna - postawy znamienne zresztą dla wszystkich rzeczników kontreformacji .Sojusznikiem walki katolików z reformacją była ostra cenzura koœcielna dopuszczająca do druku jedynie teksty nabożne ewentualnie "neutralne tematycznie " w rodzaju kalendarzy ,senników ,poradników rolniczych itp.Dużą rolę odegrał także Indeks Ksiąg Zakazanych zawierający rejestr utworów objętych zakazem druku z uwagi na zawarte w nich wrogie lub sprzeczne z doktryną katolicką przesłania .Cenzura koœcielna ograniczyłazatem przebieg swobodnej myœli i zawęziła iloœć tekstów drukowanych do "prawomyœlnych katolicko ".U[padek miast powoduje stopniowe zamieranie drukarstwa œwieckiego ,a pod koniec wieku czynne są już tylko drukarnie zakonne.Zresztą pogrążona w umysłowej stagnacji szlachta rzadko sięga po wartoœciową książkę ,zadowala się oficjalną -przekłady biblii ,żywoty œwiętych ,modlitewniki oraz poradniki rolnicze (Ubolewa nad tym Adam Naruszerwicz w satyrze "Chudy literat ").W czasach gdy Kraków przestał być ogniskiem kultury a Warszawa ,nowa stolica ,jeszcze się nim nie stała ,minęły dni chwały polskiego drukarstwa i wartoœciowej literatury .W miarę prężnymi oœrodkami kulturalnymi były zatem nie dworki szlacheckie lecz jedynie siedziby królewskie -Władysława IV i Jana Kazimierza oraz niektóre rezydencje magnbackie.Zatem szlachcic jako odbiorca literatury praktycznie przestaje się liczyć ,nie mówiąc już o podupadającym mieszczaństwie no i oczywiœcie o niepiœmiennym pańszczyŸnianym chłopstwie .
Natomiast możemy mówić o grupie utalentowanych szlachciców jako o twórcach literatury .Częœć z nich to pisarze nieprofesjonalni ,amatorzy tworzący głównie dla potrzeb własnych , a ich dorobek pozostający długo w rękopisach doczekał się wydań drukiem dopiero w wieku XIX .Mowa tu o ziemianinie Wacławiwe Potockim koncentrującym się na problemach narodowych i społecznych ,o poecie dworskiego baroku - Janie Andrzeju Morsztynie oraz o pamiętnikarzu Janie Chryzostomie Pasku -sarmackim szlachcicu - pamiętnikarzu.
Z pozostałych należy wymienić żyjącego na przełomie 16 i 17 wieku Szymona Szymonowica - autora konwencjonalnych i realistycznych sielanek ,Sępa Szarzyńskoiego ,Daniela Naborowskiego,piszącego wyłącznie w języku łacińskim ,Maciej Kazimierza Sarbiewskiego czys sielankopisarza -Szymona Zimorowicza .
Rejestr ten można uzupełnić nazwiskami Piotra Kochanowskiego ,Samuela Starowolskiego ,Andrzeja Maksymiliana Fredrry oraz Stanisława Lubomirskiego .
Okres baroku możemy okreœlić także mianem epoki rękopisu .Pomijając już pozostającą przez wiele lat w rękopisach twórczoœć Potoickiego ,Paska czy Morsztyna należy zwrócić uwagę na wzrastającą w tym okresie rolę mowy ,listu ,pamiętnika ,raptularza ,diariusza i sylwy .Poziom krasomóstwa XVI wieku ,poziomowi Skargi ,nie dorównał żaden z kaznodziejów ,może poza swadą oratorską Fabiana Birkowskiego -następcy nadwornego kaznodziei po Skardze.
Większoœć innych oratorów zaœmieca mowy nazbyt napuszonym,nadmiernie ozdobnym z wtrętami makaronicznym stylem .
Z pamiętników zasługują na uwagę pamiętniki Paska ale bynajmniej nie z uwagi na ich niski poziom artystyczno -językowy czy wątpliwe walory wychowawcze ,lecz dlatego ,że szczeroœcią wypowiedzi autora przybliżają nam one epokę oraz pozwalają lepiej poznać życie ,obyczaje i mentalnoœć typowego polskiego szlachcia -sarmaty.Charakter pamiętników posiada też relację o kampanii 1610 roku przeciw Moskwie autorstwa Stanisława Żółkiewskiego , jednego a najwybitniejszych wodzów polskich.Może dzieło Żółkiewskiego nie dorównuje literacko Paskowi ,ale jest dla badaczy rzetelnym Ÿródłem histiorycznym .
Sylwy-inaczej -silva rerum- z łac. "las rzeczy" to nazwa oznaczjąca w piœmienictwie 17-wiecznym zbiór tekstów o charaktetrze niejednolitym,czasem brulionowym,postający na zasadzie swobodnego doboru .Były to zbiory codziennych zapisków rodzinnych czy gospodarskich ,ale także nierzadko zawierały drobne teksty poetyckie czy prozatorskie ,czasem także krótkie scenki dramatyczne .
Jedną z form piœmiennictwa pamiętnikarskiego w XVI i XVII-wiecznej Polsce był rónież diariusz -dziennik w formie narracyjnej.Z pamiętnikiem łączy diariusz autobiografizm i subiektywizm wypowiedzi , a różni to ,że pamitniki są relacją retrospektywną (z przeszłoœci ) a diariusz pisany jest w czasie teraŸniejszym .Do najbardziej znanych diariuszy staropolskich należą zapiski Radziwiła-Rybeńki a do diariuszy wojennych -zapiski Jakuba Sobieskiego (ojca przyszłego króla Jana) z przebiegu wojny z Turkami pod Chocimiem .Wzrosłą także w okresie baroku rola listów (sztuka epistolarna).Niektóre z listów œwiadczą o talencie literackim ich autorów ,czego przykładem może być interesująca pełna miłosnych deklaracji korespondencja króla Jana Sobieskiego słana z różnych pól bitewnych do ukochanej Marysieńki -"mego serca i duszy pociechy ".
Warto też wspomnieć o wkładzie Wujka i Skargi w rozwój kultury polskiej .Jezuita ks.Jakub Wujek œwietnoœcią i sumiennoœcią przekładu Pisma Œwiętego przewyższył wszystkie dotychczasowe tłumaczeia i interprerrtacje Biblii.Do dziœ wszystkie kolejne wznowienia Pisma Œw. (z pozycji œwiatopoglądu katolickiego ) dokonywane są w oparciu o przekład Wujka .Jezuita ks.Piotr Skarga po studiach w Rzymie powraca do kraju i staje się jednym z najaktywniejszych działaczy zakonu pod wezwaniem œwiętego Ignacego Loyoli . Œwietny publicysta i kaznodzieja wydał bezwazględną walkę innowiercą ,powiawdając ,że "nie spocznie ,dopóki z granic Polski nie zniknie heretycka zaraza ",Chciał ,by œredniowieczną ascezę uczynić ponownie ideałem i treœcią życia każdego katolika .Tym samym staje do walki z renesansową radoœcią .Œwiadczą o tym i jego autorstwa "Żywoty œwiętych" oraz (z czasów gdy był kaznodzieją króla Zygmunta III )- "Kazania na niedziele i œwięta " i "Kazania sejmowe". W tych ostatnich -bedących właœciwie traktatem politycznym ,występuje ni tylko przeciw reformacji lecz domaga się również sprawiedliwoœci społecznej oraz ograniczenia przywilejów szlachty i magnaterii-jego zdaniem -oprócz innowierców -głównych sprawców stopniowego upadku Rzeczypospolitej.A do tego upadku (również umysłowego i kulturalnego )przyczynił się nie tylko wzrost nie tolerancji religijnej po zwycięstwie koœcioła nad reformcją , złożyłó się na to i wiele innych czynników , jak choćby osłabienie obronno - militarne państwa -na skutek licznych wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą(z Kozakami ,Moskwą,Turkami ,Szwedami).Słaboœć wewnętrzną kraju wywołały min. liczne bunty chłopstwa pańszczyŸnianego przeciw uciskającym ich panom(najgłoœniejszy miał miejsce na Podhalu pod wodzą Kostki Napierskiego).Głównym jednak sprawcą rozkładu państwa był egoizm klasowy szlachty i magnaterii.Szlachta powołując się fałszywie na swój rzekomy sarmacki rodowód ,w istocie była warstwą hołdującą najgorszym przywarom -anarchii,opilstwu ,znieczulicy na los ojczyzny i swych poddanych.Magnaci osłabiali władzę krółewską i dla własnych korzyœci nie wahali się sprzyjać wrogom Polski.Prof.Chrzanowski -badacz literatury ,słusznie stwierdza ,że "Dzieje Polski XVIIw to dzieje nierządu widocznego we wszystkich nieomal dziedzinach życia.".
9. Rozwój teatru w Polsce XVII wieku. Teatralizacja wieku (np. ceremonie pogrzebowe). Synteza sztuk. Rozwój teatru francuskiego w XVII wieku. Molier jako mistrz obserwacji obyczajowej. Odmiany komizmu na przykładzie wybranej komedii Moliera.
Materiał nadobowiązkowy - Narodziny opery.
Narodziny opery
Opera jest rodzajem dramatu, w którym cały tekst jest œpiewany przy akompaniamencie muzycznym. Już wczeœniej na wiele sposobów próbowano w różnych formach dramatycznych łączyć słowa i muzykę, jednak opera jako gatunek muzyczny, powstała pod koniec XVI wieku w renesansowych Włoszech.
Ludzie renesansu zafascynowani byli wszystkim, co związane było z kulturą starożytnej Grecji i Rzymu. Nic więc dziwnego, że gdy we Florencji prowadzono długie dysputy nad polepszeniem kondycji ówczesnego dramatu, jako wzór do naœladowania stawiano teatr grecki, w którym, jak sadzono, aktorzy odœpiewywali swoje partie. Wœród takich rozważań wytworzyła się sprzyjająca atmosfera dla powstania pierwszej eksperymentalnej opery. Za prekursorskie przedstawienie uważa się „Dafne" z muzyką Jacopo Peri, które wystawiono przed szlachetnie urodzoną publicznoœcią w 1597 roku.
Z pierwszej w historii muzyki opery zachowały się dziœ jedynie fragmenty. Obecnie najstarszą w całoœci zachowaną operą jest napisana w roku 1600 przez Jacopo Peri i Giulio Caccachini „Eurydyka". Libretto oparte zostało na greckim micie o Eurydyce i jej mężu Orfeuszu. Po œmierci swej ukochanej żony Orfeusz zstępuje do Hadesu, aby ją odzyskać. W podziemnym œwiecie piękny œpiew pomaga odpierać mu wszelkie przeciwnoœci. Choć główny wątek został zaczerpnięty z mitologii, autor libretta nie był do końca wierny przedstawionej tam historii. W oryginalnej wersji Orfeuszowi nie udaje się odzyskać Eurydyki, gdyż wbrew zakazowi niecierpliwie ogląda się za siebie i na zawsze traci ukochaną,. W operze natomiast para małżonków szczęœliwie opuszcza Hades. LuŸne traktowanie historii będącej inspiracją libretta stało się potem w operze tradycją.
Wczesne przedstawienia operowe skierowane były do publicznoœci arystokratycznej. Niejednokrotnie były one komponowane na zamówienia bogatych sponsorów, którzy chętnie zaszczycali przedstawienia swoją obecnoœcią. Opery uœwietniały huczne wesela oraz wystawne dworskie przyjęcia. Pierwszy spektakl otwarty, na który publicznoœć mogła kupić bilety odbył się w 1637 roku w Wenecji. Eksperyment okazał się sukcesem, stąd na terenie całej Europy, jak grzyby po deszczu, zaczęły powstawać teatry operowe. Nie szczędzono œrodków na stroje, scenografię oraz efekty specjalne uzyskiwane za pomocą skompilowanej maszynerii.
Wraz z rozwojem opery zmieniła się relacja pomiędzy muzyką a tekstem. Początkowo bowiem, muzyka służyła jedynie podkreœleniu wagi słów, które tworzyły fabułę. W pierwszych operach muzyka odgrywała rolę drugorzędną, często nie miała melodii, a rytm narzucał tekst. Aktorom towarzyszyła zaledwie garstka instrumentów. W roku 1607 Claudio Monteverdi, genialny muzyk, który ma dla opery zasługi nieopisane , wprowadził o wiele bogatsze instrumentarium, natomiast samej muzyce nadał dramatyczny charakter. W skomponowanej przez niego operze "Orfeusz" , opartej również na micie o Orfeuszu i Eurydyce, muzyka wyraża ludzkie emocje i dodaje przedstawieniu dramatyzmu. Już w wieku XVIII, u Alessandro Scarlattiego, była najważniejszą częœcią przedstawienia, a arie solowe stały się dla artystów okazją do zaprezentowania swych umiejętnoœci wokalnych. Arie były znakiem firmowym najsłynniejszej opery w Europie opery włoskiej.
Poza Italią w sztuce operowej rozmiłowała się również publicznoœć francuska. Tutaj podwaliny dla rozwoju opery stworzył Jean-Baptiste Lully (1632-1687) z pochodzenia Włoch. Zdawał on sobie sprawę ze specyficznego, powœciągliwego gustu Francuzów oraz ich zamiłowania do sztuki klasycznej. W jego dziełach muzyka znowu została podporządkowana słowu: wraz ze swą melodią i harmonią musiała ustąpić miejsca i służyć jako tło finezyjnym wersom, najczęœciej wychwalający potęgę króla słońca Ludwika XIV. Nic więc dziwnego, że Lully, jako dworski pupil, przyćmił swą sławą wszystkich rywali, natomiast jego utwory były niedoœcigłym wzorem dla twórców dzieł operowych , aż do wieku XVIII.
Twórczoœć angielskiego kompozytora Henry Purcella (1659-1695) znacznie odbiegała od przyjętych na kontynencie wyznaczników gatunku. W Anglii, gdzie zdecydowanie dominowała konwencjonalna sztuka teatralna, Purcell nie zdołał się przebić z tradycyjną operą. Komponował więc krótkie utwory, na użytek specjalnych spektakli teatralnych przeplatanych muzyką.
Purcell nie stracił jednak miłoœci do opery, choć mógł jedynie liczyć na to, iż jego utwory zostaną wystawione przez amatorskie zespoły działające przy szkołach dla dziewcząt. Tak stało się w przypadku genialnego dzieła "Dydona i Eneasz" (1689). Prawdziwym popularyzatorem opery w Anglii stał się dopiero osiadły tu kompozytor pochodzenia niemieckiego-George Frederick Handel (1685-1759). Udało mu się rozkochać angielską publicznoœć w operze włoskiej, która niezmiennie dzierżyła palmę pierwszeństwa w całej Europie, z wyjątkiem Francji..