Historia państwa i prawa polskiego
Spis treści:
Wstęp
Rozdział pierwszy. Upadek Polski i pierwsze lata niewoli
I. Rozbiory- terytorium i ludność
II. Rozbiory z punktu widzenia prawa międzynarodowego
III. Zabór pruski do 1807
IV. Zabór austriacki do rok 1809
V. Zabór rosyjski do powstania listopadowego (1830- 1831)
Rozdział drugi. Księstwo Warszawskie 1807-1815
I. Zarys historyczny
II. Źródła prawa
III. Forma państwa
IV. Ustrój społeczny
V. Ustrój polityczny
VI. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Rozdział trzeci. Królestwo Polskie 1815- 1915
I. Uwagi ogólnohistoryczne
II. Źródła prawa
III. Forma państwa
IV. Ustrój społeczny
V. Ustrój polityczny
VI. Organizacja sądowa
VII. Prawo cywilne i postępowanie cywilne
VIII. Prawo karne i postępowanie karne
Rozdział czwarty. Zabór pruski 1807-1914, Wielkie Księstwo Poznańskie
I. Przemiany polityczno- ustrojowe i społeczne
II. Terytorium, ludność i gospodarka ziem polskich zaboru pruskiego
III. Charakterystyka odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego
IV. Prawa i wolności obywatelskie- ograniczenia praw języka polskiego i narodowości polskiej
V. Ustrój administracyjny
VI. Organizacja sądownicza i prawo sądowe
Rozdział piąty. Rzeczpospolita Krakowska
I. Zarys historyczny
II. Źródła prawa
III. Forma państwa
IV. Ustrój społeczny
V. Ustrój polityczny
VI. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Rozdział szósty. Zabór austriacki 1809- 1914
I. Położenie Galicji na tle przemian polityczno- ustrojowych w monarchii austriackiej
II. Źródła prawa
III. Prawa i wolności obywatelskie
IV. Ustrój polityczno- administracyjny
V. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Rozdział siódmy. Ziemie polskie w czasie I wojny światowej
I. Zarys polityczno- ustrojowy
II. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
III. Stan prawny w prawie sądowym po odzyskaniu niepodległości
Wykaz literatury
Rosja |
Prusy |
Austria |
|||
władca |
lata panowania |
władca |
lata panowania |
władca |
lata panowania |
Katarzyna II |
1762-96 |
Fryderyk II Wielki |
1740-86 |
Maria Teresa |
1740-80 |
Paweł I |
1796-1801 |
Fryderyk Wilhelm II |
1786-97 |
Józef II |
1765-90 |
Aleksander I |
1801-25 |
Fryderyk Wilhelm III |
1797-1840 |
Leopold II |
1790-92 |
Mikołaj I |
1825-55 |
Fryderyk Wilhelm IV |
1840-61 |
Franciszek II |
1792-1835 |
Aleksander II |
1855-81 |
Wilhelm I |
1861-88 |
Ferdynand |
1835-48 |
Aleksander III |
1881-94 |
Fryderyk III |
1888 |
Franciszek Józef |
1848-1916 |
Mikołaj II |
1894-1917 |
Wilheml II |
1888-1918 |
Karol I |
1916-18 |
Rozbiory
Przyczyny wewnętrzne:
- słaby system ustrojowy, w którym dominowały anarchia i samowola
- słabość gospodarcza i militarna państwa
Przyczyny zewnętrzne:
- silni i dążący do ekspansji sąsiedzi Polski - Austria, Rosja, Prusy
- ekonomiczna atrakcyjność terenów Rzeczypospolitej
Państwo |
Prusy |
Austria |
Rosja |
|||
|
obszar* |
ludność |
obszar* |
ludność |
obszar* |
ludność |
I rozbiór z 5 VIII 1772 r. |
36 300 |
580 000 |
81 900 |
2 650 000 |
93 000 |
1 300 000 |
II rozbiór z 23 I 1793 r. |
57 100 |
1 000 000 |
- |
- |
250 200 |
3 000 000 |
III rozbiór z 3 I / 24 X 1795 r. |
48 000 |
1 000 000 |
47 000 |
1 500 000 |
120 000 |
1 200 000 |
razem |
141 400 |
2 580 000 |
128 900 |
4 150 000 |
463 200 |
5 500 000 |
* - w km2
KSIĘSTWO WARSZAWSKIE (1807- 1815)
Źródła prawa
Konstytucja Księstwa Warszawskiego uchwalona 22.07.1807 r. w Dreźnie przez Napoleona i opublikowana w gazetach warszawskich oraz w Dzienniku Praw, w życie weszła w 1808 r. Tekst liczył 89 artykułów. Konstytucja nie przewidywała procedury zmiany jej postępowania.
Dekrety królewskie stanowiły uzupełnienia przepisów konstytucji, regulowały podstawowe kwestie ustrojowe i mogły mieć charakter aktów wykonawczych do poszczególnych postanowień konstytucji. Król a pomocą dekretów mógł regulować wszystkie sprawy nie zastrzeżone dla sejmu.
Ustawy tzw. prawa sejmowe
Akty normatywne (dekrety i ustawy) publikowane były w Dzienniku Praw Księstwa Warszawskiego, co pozostawało w gestii ministra sprawiedliwości, ale decyzję o publikacji danego aktu podejmował król. Akty nie publikowane ogłaszano za pomocą druków ulotnych.
Recepcja prawa francuskiego - art. 69 K
Kodeks cywilny - Kodeks Napoleona z 1804
Kodeks postępowania cywilnego - francuski kodeks postępowania sądowego cywilnego z 1806 r.
Francuski kodeks handlowy z 1807 r.
Francuskie przepisy notarialne
Pozostawienie w mocy w zakresie prawa karnego kodyfikacji zaborczej
tereny pruskie - Landrecht pruski z 1794 r. i ordynacja kryminalna procesowa z 1805 r
tereny byłej Galicji Zachodniej - kodeks karny austryjacki z 1803 r. tzw. Franciszkanka
Forma państwa
Cechy państwa kapitalistycznego, a zarazem utrzymanie pozostałości feudalnych.
Monarchia konstytucyjna
Unia personalna łącząca Królestwo Saksonii z Księstwem Warszawskim
Centralistyczny charakter ustroju administracyjnego oparty na hierarchicznym podporządkowaniu jednoosobowych władz, które zastąpiły kolegialność urządzeń administracyjnych.
Ustrój społeczny
Obywatelstwo w Księstwie Warszawskim oznaczało przynależność państwową do Księstwa Warszawskiego, z czym łączyła się zdolność prawna (cywilna) oraz korzystanie z ochrony sądowej i ogólnych praw wolnościowych.
Charakter miast
prywatne
narodowe - dawne miasta królewskie oraz poduchowne
miasta, które przed rozbiorami uzyskały status „wolnych”
Żydzi
Według Konstytucji otrzymali te same prawa co inni obywatele, ale szereg następnych aktów prawnych (dekretów) ukształtował stan prawny wyraźnie ich dyskryminujący.
17 października 1808 r. ukazał się specjalny dekret królewski, który zawiesił w stosunku do Żydów postanowienia konstytucji na 10 lat = pozbawienia ich praw politycznych.
Ponadto:
- ograniczenie wolności osobistej - zakaz zamieszkiwania przez Żydów przy głównych ulicach Warszawy, wyznaczenie im w wielu innych miastach dzielnic
- zabroniono Żydom nabywania dóbr ziemskich i dzierżawy dóbr narodowych
- odsunięto Żydów od produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych
- utrzymały się z dawnych czasów konsensy i opłaty na zawarcie małżeństw
Chłopi
Według konstytucji chłopi posiadali wolność osobistą na równi z innymi obywatelami. W praktyce sprowadzało się to do wyzwolenia chłopów od sądownictwa dziedziców oraz znosiło dotychczasowe ograniczenia w możności opuszczania przez chłopów wsi.
21 grudnia 1807 r. został wydany dekret królewski, który normował kwestie własności zmieni.
Według niego grunty uprawiane przez chłopów wraz z budynkami, inwentarzem i zasiewami uznawane były za własność dziedzica. Natomiast stosunki pomiędzy chłopem a dziedzicem miały normować umowy prywatno-prawne.
Ustrój polityczny
Głowa państwa - książę warszawski Fryderyk August
Na mocy unii personalnej Królestwo Saksonii i Księstwo Warszawskie miały wspólnego monarchę i politykę zagraniczną.
Zakres władzy monarchy:
władza administracyjno-wykonawcza z prawem nominowania i odwoływania urzędników (poza sędziami i senatorami)
władza ustawodawcza, inicjatywa ustawodawcza!!!
wyroki sądowe wydawane w imieniu panującego
prawo łaski
Monarcha mógł powołać wicekróla na czas swojej nieobecności. Jednakże w praktyce nie doszło do tego, a jego funkcje spełniała Rada Ministrów
Minister Sekretarz Stanu:
- stał na czele królewskiej kancelarii do spraw Księstwa i urzędował przy osobie króla w Dreźnie
- był powołany do łączności między głową państwa a władzami rządowymi Warszawie
Zakres obowiązków ministrów:
kierowanie powierzonymi im resortami
nadzorowanie podległym im urzędników
występowanie do księcia z kandydaturami do nominacji na wolne stanowiska
Odpowiedzialność ministrów była konstytucyjna i miała charakter karno-sadowy tzn., że ministrowie kontrasygnowali akty królewskie dotyczące ich resorów, a co za tym przyjmowali na siebie odpowiedzialność za zgodność aktu z konstytucją lub jego szkodliwość dla państwa.
Prawo zwoływania sejmików powiatowych i zgromadzeń gminnych przysługiwało księciu.
Każdy sejmik wybierał jednego posła, a zgromadzenie jednego deputowanego.
Posłowie i deputowani wybierani byli na 9 lat, przy czym co 3 lata skład Izby miał być odnawiany w 1/3.
Czynne prawo wyborcze - posiadały osoby znajdujący się na listach układanych na podstawie ksiąg obywatelskich szlacheckich i gminnych prowadzonych przez podprefektów.
Bierne prawo wyborcze - posiadały osoby, które ukończyły 24 rok życia, umiały czytać i pisać po polsku oraz korzystały w pełni z praw politycznych (prawa tego nie mieli sali urzędnicy, wojskowi w służbie czynnej i duchowni pełniący stałe obowiązki).
Proces legislacyjny
Władze terenowe i podział administracyjny
Administracja Księstwa składała się z systemu organów jednoosobowych, pochodzących z nominacji i hierarchicznie sobie podporządkowanych.
Dekret z 1808 r. - obowiązek poddawania wszystkich kandydatów na urzędy egzaminowi przed specjalnymi komisjami egzaminacyjnymi.
W 1808 r utworzenie Szkoły Prawa w Warszawie -> 1811 r. przekształcenie na Szkołę Prawa i Administracji.
System władzy administracyjnej był trzystopniowy, a wszystkie ograny podlegały władzy centralnej.
Za osobne municypalności uznawano największe miasta, gdzie król mianował prezydentów i rady municypalne, będące organami samorządowymi.
Na mocy Dekretu z 1809 r. każde miasto i wieś traktowane było jako odrębne gminy. Na czele miast stali burmistrzowie, a na czele gmin wiejskich - wójtowie.
Quasi- samorządy
Organy samorządowe w postaci rad wiejskich, rad miejskich, powiatowych, departamentowych.
Służyły one pomocą przy rozłożeniu obciążeń podatkowych.
Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Organizacja sądownictwa przed 1808 r. - stanowy charakter sadownictwa
Funkcję II i III instancji dla wszystkich sądów spełniały sady szlacheckie.
Dla szlachty, duchowieństwa i wyższych urzędników:
I instancja - sądy ziemiańskie
II instancja - sądy apelacyjne
Organizacja sądownictwa po 1808 r. - sądownictwo powszechne
Konstytucyjne zasady sądownictwa:
Zasada jawności i publiczności postępowania sądowego
Zasada niezawisłości sądów i ich odrębności od innych władz
Zasada dwupionowości tzn. oddzielenie sądownictwa cywilnego od karnego (z wyjątkiem sądów najniższych i kasacyjnych)
Sędziowie byli mianowani przez króla, a swój urząd sprawowali dożywotnio. Pozbawienie ich urzędu mogło nastąpić jedynie na mocy wyroku sądu za przestępstwo popełnione w związku z urzędem.
Adwokatura
Adwokaci - „obrońcy publiczni”:
Trybunały Cywilne - patroni (mianowani przez ministra sprawiedliwości)
Sądy Apelacyjne - adwokaci (mianowani przez ministra sprawiedliwości, a od 1810 r. przez króla)
Sądy Kasacyjne - mecenasi (mianowani przez króla)
Adwokaci występowali także przed sądami karnymi.
Obrońca przy sądzie niższym nie mógł występować przed sądem wyższym.
Prawo cywilne i procedura cywilna
Francuski kodeks cywilny tzw. Kodeks Napoleona z 1804
prawo cywilne o charakterze uniwersalistycznym na wzór prawa rzymskiego;
opierał się na doktrynie prawa naturalnego;
odznaczał się zwięzłością, jasnością sformułowań i precyzją ujęć prawnych;
uważany był za arcydzieło sztuki legislacyjnej
liczył 2281 artykułów zgrupowanych w 3 księgach:
1. o osobach - prawo osobowe, prawo rodzinne, prawo małżeńskie
2. o majątkach i różnych rodzajach własności - prawo rzeczowe (własność, użytkowanie, służebność)
3. o różnych sposobach nabycia własności - prawo spadkowe, prawo małżeńskie spadkowe, prawo zobowiązań
Prawo osobowe
brak określenia pojęcia osoby prawnej
istniało określenie osoby fizycznej
zdolność do czynności prawnych od 21 roku życia
ograniczenie zasady równości praw cywilnych w zakresie prawa osobowego i rodzinnego odnosiło się do kobiet i dzieci pozamałżeńskich
kara śmierci cywilnej występowała przy: wygnaniu, dożywotnich robotach, karze śmierci
przy cudzoziemcach stosowano zasadę wzajemności tzn. przysługiwały im takie prawa jak Polakowi w ich państwie
Prawo rodzinne
jedynie mąż miał władzę rodzicielską
ochrona rodziny - nie można było dochodzić ojcostwa, a dochodzenie macierzyństwa było znacznie utrudnione
do 16 roku życia ojciec mógł bez uzasadnienia złożyć wniosek o osadzenia dziecka w więzieniu
dzieci nieślubne mogły być uznane za prawowite w skutek aktu urzędowego lub poprzez rozwód, ślub z matką dziecka nieślubnego i oświadczenie
Prawo małżeńskie
śluby cywilne zawierane przed urzędnikiem stanu cywilnego
mężatki były poddane całkowicie władzy męża, uznane za wieczyście małoletnie
kobiety mogły wychodzić za mąż od 15 r. ż. i do 21 r. ż. wymagana była zgoda rodziców, a w przypadku mężczyzn zgoda była wymagana pomiędzy 18 a 25 r. ż.
prawo małżeńskie majątkowe było bądź ustawowe (wspólność majątkowa, a zarząd nad majątkiem sprawuje mąż), bądź umowne tzw. rząd posagowy (nie można było sprzedać ani obciążyć nieruchomości i ruchomości należących do żony)
Prawo rzeczowe
prawo rzeczowe dzieliło się na prawa rzeczowe główne (własność, użytkowanie, służebność) i prawa rzeczowe zależne (zastaw, przywilej dot. ściśle określonych źródeł zobowiązań, hipoteka) służące zabezpieczeniu wierzytelności
własność to władztwo prawne, a posiadanie to władztwo fizyczne
Kodeks Napoleona wprowadza pojęcie własności pełnej tj. najszerszego korzystanie z rzeczy i prawa jej dysponowania nią w sposób ograniczony jedynie obowiązującym porządkiem prawnym (brak własności podzielonej - pan i chłop)
przeniesienie własności następowało na mocy samej umowy, bez konieczności przeniesienia posiadania
nabycie nieruchomości w drodze zasiedzenia wymagało dobrej wiary, tytułu prawnego i minimum 10 lat posiadania
Prawo zobowiązań
umowa była ważna, jeśli
Była zgodna z prawdą
Osoby zawierające umowę posiadały zdolność do czynności prawnych
Była zgoda stron do zawarcia umowy (nie było podstępu, przymusu, gwałtu)
Przedmiot zobowiązania
Była słuszna - istotna przyczyna zawarcia zobowiązania
źródła zobowiązań
Z mocy prawa
Umowa
Quasi-kontrakty
Delikt - szkoda z winy
Quasi-delikt - szkoda z winy nieumyślnej (niedbalstwo, lekkomyślność)
Prawo hipoteczne
trzy rodzaje hipotek: prawne, sądowe, umowne
wady hipotek:
wpisy hipoteczne nie były wieczyste, po 10 latach bez odnowienia wygasały
brak szczegółowości tj. hipoteki ogólne ustanawiane na całym majątku dłużnika
nie respektowanie zasady jawności tj. nie zawsze był obowiązek wpisu do ksiąg
Prawo spadkowe
dziedziczenie: testamentowe lub ustawowe
rodzaje testamentów
własnoręczny
urzędowy
mistyczny, tajny
aby testament był ważny osoba go sporządzająca musiała:
być zdrowa na umyśle
być pełnoletnia, a w przypadku osób, które ukończyły 16 r. ż. mogły one rozrządzić 1/3 swojego majątku
pokrewieństwo to stosunek prawno-rodzinny istniejący między osobami polegający na tym, że osoby pochodzą od wspólnego przodka bądź od siebie
zstępni - dzieci
wstępni - rodzice, dziadkowie
linia prosta: dziadek - ojciec - syn
linia boczna: rodzeństwo
w dziedziczeniu ustawowym:
zstępni
rodzeństwo
krewni zstępni ze strony ojca i matki
dzieci pozamałżeński
małżonek
państwo
substytucja - postanowienie powołujące spadkobiercę w momencie, gdyby właściwy spadkobierca nie chciał lub nie mógł dziedziczyć
fideikomis - zapis testamentowy, który stanowi nieformalną prośbę spadkodawcy do spadkobiercy o wydanie jakiejś części majątku osobie trzeciej
Postępowanie cywilne - francuski kodeks postępowania sądowego cywilnego z 1806 r.
Cechy procedury cywilnej:
Jawność
- wewnętrzna - wobec stron postępowania
- zewnętrza - wobec publiczności
Ustność
Dyspozycyjność
- materialna - strony korzystały ze swoich praw podmiotowych np. wniesienie pozwu
- formalna - dot. Sądu
Kontradyktoryjność - zasada sporności, na stronach ciążył obowiązek gromadzenia materiału dowodowego
Swobodna ocena dowodów (przeciwieństwo legalnej oceny dowodów)
Formalizm procesowy
Środki odwoławcze
Zwykłe - apelacja
Nadzwyczajne
- kasacja
- opozycja trzeciego (wnosiła osoba nie biorąca udziału w postępowaniu, jeśli wyrok naruszał jej prawa)
- restytucja (wznowienie postępowania)
Prawo karne i procedura karna
Prawo karne
Stosowana była posiłkowo kodyfikacja państw zaborczych, obok dawnego prawa polskiego.
W przypadku wątpliwości stosowano prawo łagodniejsze, później przepisy ściślejsze.
Na terenie 6 departamentów popruski sądy stosowały przepisy karnej części Landrechtu z 1794 r.
W 4 departamentach dawnej Galicji Zachodniej - część materialną kodeksu karnego austriackiego z 1803 r. tzw. Franciszkana.
Zmiany w celu usunięcia sprzeczności z konstytucją i Kodeksem Napoleona oraz złagodzenia zbyt surowych przepisów
Landrecht przewidywał odpowiedzialność nieślubnych ojców, a KN zabraniał dochodzenia ojcostwa
Wprowadzono wykonywanie kary śmierci przez ścięcie i powieszenie
Ograniczono stosowanie kary chłosty
Wprowadzono kary dodatkowe: utrata praw obywatelskich oraz śmierć cywilna orzekana obligatoryjnie przy skazywaniu na karę śmierci
Postępowanie karne
Utrzymano obowiązywanie kodyfikacji zaborczych
Pruska powszechna ordynacja kryminalna z 1805 r.
Cześć procesowa austriackiego kodeksu karnego z 1803 r.
Oba kodeksy stały na gruncie procesu inkwizycji, w związku, z czym wprowadzono szereg zmian wprowadzających elementy skargowości.
Główną rolę w procesie odgrywało tajne śledztwo prowadzone pisemnie
W 1810 r. wprowadzono kasację w sprawach karnych.
Istniała możliwość odwołania się do łaski królewskiej - całkowite lub częściowe zwolnienie z kary
Zabór rosyjski do powstania listopadowego (1772 - 1831)
Terytoria dawnej Rzeczypospolitej nosiły w Cesarstwie Rosyjskim nazwę „guberni zachodnich” lub „kraju zachodniego”.
Polityka Rosji od początku zmierzała do wchłonięcia nabytków, jednakże duże różnice historyczne, wyznaniowe, kulturowe i językowe pozostawały skuteczną barierą.
Przed rokiem 1831, mimo rozbiorów, niewiele się zmieniło i Polacy zamieszkujący Ukrainę zachowali swój byt.
Po powstaniu listopadowym (1831 - 1863) nastąpiły zmiany:
- zdeklasowano liczną, drobną polską szlachtę, sprowadzając ją do specjalnej kategorii chłopstwa
- skonfiskowano majątki ziemian czynnie zaangażowanych w powstanie
- w miejsce specyficznie polskiego sejmiku wprowadzono zgromadzenie szlacheckie z rosyjską strukturą i terminologią
- w prawie karnym materialnym i procesowym od 1832 r. w wypadku kolizji norm pierwszeństwo miło ustawodawstwo rosyjskie przed Statutem Litewskim
- zlikwidowano sieć polskiego szkolnictwa
- wystąpiono przeciw kościołowi katolickiemu, ustalając pod koniec 1831 r. zasady kasowania klasztorów
Stosunki społeczne
Szlachta
Skład wewnętrzny szlachty polskiej istotnie różnił się od szlachty rosyjskiej.
Władze cesarskie stosowały odmienna politykę wobec:
- właścicieli ziemskich - mili ogół praw i przywilejów społecznych oraz politycznych
- szlachty zaściankowej - nie posiadali taki praw i systematycznie ich degradowano do stanów niższych, poprzez legitymację szlachectwa w urzędzie Heroldii
Szlachcie został przyznany samorząd w postaci sejmików szlacheckich - gubernialnych i powiatowych. Początkowo zbierała się tam cała szlachta, później wprowadzono ograniczenia.
Kompetencje samorządów:
- sprawy lokalne
- prawo składnia odpowiednich wniosków do cesarza
- wybór miejscowych szlacheckich urzędów administracyjnych i sądowych
Duchowieństwo
- kościół rzymskokatolicki utracił swoją pozycje na rzecz prawosławia.
-ograniczono możliwość kontaktowania się duchowieństwa z Rzymem
- wprowadzono cenzurę i zakaz ogłaszania bulli papieskich bez zgody rządu
- zaczęto zamykać kościoły i klasztory
Mieszczanie i Żydzi
- władze miast od 1775 stanowiły magistraty, składające się z burmistrzów i radnych wybieranych na trzy lata
- magistraty spełniały czynności administracyjne i funkcje sądowe
- podział ludności na 5 kategorii: obywateli honorowych (nie płacących podatków), kupców (zgrupowanych w gildiach), członków cech, mieszczan, wyrobników
- żydzi nie mieli swobody osiedlania się, nie mogli nabywać dóbr ziemskich, mieli odrębny status w miastach, ale mogli ubiegać się o wejście do poszczególnych kategorii mieszczan, zostali zwolnieni za specjalną opłatą z służby wojskowej, podlegali licznym restrykcją w zakresie praw osobistych
Chłopi
- położenie chłopów pod względem ekonomicznym i prawnym uległo pogorszeniu
- wprowadzono pojęcie i moc poddaństwa rosyjskiego - zwiększenie pańszczyzny i innych powinności
- chłopi utracili prawo do ziemi
- chłopa nie posiadającego można było sprzedać czy wynająć
- zła sytuacja chłopów i wykorzystywanie tego przez ziemiaństwo nasiliło konflikty społeczne
- zapowiedzią zmian był ukaz Aleksandra I z 1803 r. tzw. o wolnych rolnikach, pozwalający właścicielom na dobrowolne uwalnianie z poddaństwa, bez nadawania ziemi
Ustrój władz i urzędów
W związku z polityką władz następowały częste przekształcenia terytorialne. W efekcie utworzono trzy generał-gubernatorstwa:
- białoruskie
- kijowskie
- wileńskie
Składały się one z guberni, które dalej dzieliły się na powiaty, w ramach których tworzono tzw. stany (amty)
Na czele generał- gubernatorstwa stali genarał-gubernatorzy, którzy:
- kierowali sprawami społeczno-państwowymi
- mili nadzór nad administracją
- mogli bezpośredni zwracać się do cesarza z przedstawieniami
Na czele guberni stali gubernatorowie cywilni, którzy kierowali pracami rządów gubernialnych, a na czele powiatów urzędy ziemskie.
Sprawami byłych ziem Rzeczypospolitej zajmował się powołany w Petersburgu Komitet Guberni Zachodnich.
Prawo sądowe - Statut Litewski z 1588 r. ( z niezbędnymi zmianami)
Sądownictwo stanowe
Sądy powiatowe
Sądy Gubernialne: ziemskie, miejskie
Izby sądowe - instancje wyższe dla Sądów Gubernialnych
Trybunał Litewski - najwyższa instancja w sądownictwie szlacheckim po III rozbiorze, apelacje od sądów ziemskich, grodzkich. W 1802 zastąpiony Sądem Głównym Litewskim, w ramach którego działały dwa departamenty: cywilny, karny
Departament III (cywilny) i Departament IV (karny) petersburskiego Senatu Rządzącego - trzecia instancja.
Dla mieszkańców miast - burmistrz i radni
We wsiach - sądownictwo dominalne
Czynności policyjne
- przy sądach szlacheckich - sprawnicy
- miasta - horodniczowie i komisarze policyjni
Śledztwo i nadzór nad prawidłowym tokiem postępowania sądowego - strapczyni
KRÓLESTWO POLSKIE (1815- 1915)
Źródła prawa
I Okres konstytucyjny 1815 - 1830
1. Źródła prawa wyższego rzędu
Konstytucja z 27 listopada 1815 r (weszła w życie 24 XII 1815 r.); ułożona w oparciu o Zasady Konstytucji Królestwa Polskiego, najbardziej liberalna ustawa zasadnicza w Europie, teoretycznie oparta na trójpodziale władzy
statuty organiczne art.161 K
- wprowadzane przez króla niezwłocznie po wprowadzeniu konstytucji
- statuty dalsze, wprowadzane po uprzednim rozpatrzeniu przez Radę Stanu art. 74 K
- statuty mogły być zmieniane przez króla i sejm art. 163 K
prawa sejmowe - ustawy i uchwały sejmowe
- 1818 r Kodeks Karzący Królestwa Polskiego
- prawo hipoteczne tzw. hipoteka dużej własności
- 1825 r. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego
- prawo hipoteczne małej własności
2. Źródła prawa niższego rzędu
dekrety królewskie (postanowienia)
rozkazy i urządzenia królewskie
postanowienia namiestnika dot. ogólnych spraw państwa bądź spraw jednostkowych skierowanych na określoną osobę
reskrypty, zarządzenia i decyzje komisji rządzących - akta wykonawcze w stosunku do praw sejmowych
normy wynikające z zasad następstwa tronu - art.. 3 K
traktaty międzynarodowe zawierane przez Cesarstwo
II Okres międzypowstaniowy 1831 - 1863
1. Źródła prawa wyższego rzędu - Statut Organiczny z 14 lutego 1832 r.
2. Źródła prawa niższego rzędu
ukazy najwyższe (zastępujące dekrety królewskie)
postanowienia najwyższe
rozkazy najwyższe
postanowienia Rady Administracyjnej, której przewodniczył namiestnik
akty wydawane przez centralne organy administracji
III Okres po powstaniu styczniowym
1. Źródła prawa wyższego rzędu
2. Źródła prawa niższego rzędu
ukazy najwyższe
Podstawowe znaczenie w tym okresie miały ukazy wydane 2 marca 1864 r. w kwestii chłopskiej:
- o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim
- o urządzeniu gmin wiejskich
- o Komisji Likwidacyjnej
- o sposobie wprowadzania w wykonanie nowych ustaw o włościanach
Publikacja aktów prawnych
Konstytucja - Art. 164. Prawa, postanowienia i urządzenia królewskie będą drukowane w Dzienniku Praw. Postanowienie królewskie przepisze sposób ich ogłaszania.
Postanowienie Namiestnika z 16 stycznia 1816 r - publikacji podlegały wszystkie prawa sejmowe oraz te akty prawne króla i postanowienia namiestnika, których druk był polecony
Po 1871 r., po likwidacji Dziennika Praw, akty prawne publikowane były w trybie właściwym dla całego państwa rosyjskiego, dlatego też zaczęto wydawać Zbiór Praw, w którym umieszczano ustawodawstwo rosyjskie odnoszące się do Królestwa Polskiego.
Organy
Komitet ds. Królestwa Polskiego - przygotowywanie projektów ustaw
Departament dla spraw Królestwa (art.31 SO) - utworzony przy Radzie Stanu
Komitet do Rewizji i Ułożenia Prawa dla Królestwa Polskiego - kodyfikacja prawa
- prawo o szlachectwie z 1836 r.
- ukaz carski o związku małżeńskim z 1836 r.
- Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r.
- ukaz carski z 1846 r ustalający pewne rzeczowe prawa do ziemi dla części ludności chłopskiej oraz uzupełniające go postanowienie Rady Administracyjne z 26 listopada 1846 r znoszące tzw. darmochy
Sekretariat Stanu dla spraw Królestwa - powiązany organizacyjnie i personalnie z Komisją Kodyfikacją
Komitet Urządzający Królestwa Polskiego w Warszawie - realizacja ustawodawstwa włościańskiego
Komisja Prawnicza - urządzona przy Komitecie Urządzającym Królestwa Polskiego, zajmowała się przygotowaniem projektów wszystkich aktów prawnych
Forma państwa
W okresie konstytucyjnym Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną połączoną z Cesarstwem unia personalną.
Związek Królestwa Polskiego z Cesarstwem wynikał z konstytucji - Art.1. Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim.
W okresie powstania listopadowego - teoretycznie wciąż monarchia konstytucyjna, jednakże w okresie bezkrólewia, przekazanie znacznej części kompetencji sejmowi i rządowi
Po powstaniu listopadowym - prowincja Cesarstwa Rosyjskiego, przy czym zachowująca swoją nazwę oraz odrębne centralne instytucje rządowe i prawa, które miały być oddzielnie wydawane
W okresie powstania styczniowego
Oficjalnie - wcielenie do Cesarstwa Rosyjskiego
Nielegalne państwo podziemne - państwo o charakterze republikańskim
Po powstaniu styczniowym - unifikacja Królestwa z Rosją
Ustrój społeczny
Unormowanie statusu szlacheckiego
Postanowienie królewskie z 1817 r. o nadaniu szlachectwa i tytułów honorowych
Prawo o szlachectwie z 1836 r. wprowadzało na wzór rosyjski instytucję szlachectwa dziedziczonego i osobistego; obok szlachectwa rodowego istniało szlachectwo za zasługi wojskowe i cywilne
Po 1864 r. zanikało pojęcie szlachcica, zaczęto je zastępować: ziemianinem, właścicielem ziemskim lub obszarnikiem.
Stosunki w miastach uregulował ukaz z 1866 r. znoszący „stosunki dominalne” w miastach.
Według tego ukazu na mieszczan-rolników rozciągnięto postanowienia ukazu z 1864 r., natomiast pozostałych zwolniono ze wszystkich świadczeń na rzecz dziedziców miast o ile wynikały one z dokumentów lokacyjnych, postanowień ogólnych, zwyczaju i tradycji bądź ustanowione były przez właściciela miasta.
Reforma organizacji rzemiosła - na mocy postanowienia namiestnika z 1816 r. wprowadzono nadzór państwowy nad cechami, dopuszczono do produkcji osoby nie zrzeszone w cechach poprzez co zniesiono feudalno cechowy monopol produkcji.
W 1828 r. powstał Bank Polski.
Od 1817 r. Izby Handlowe i Rękodzielnicze - samorządy zawodowe rzemieślników i kupców.
Żydzi
Nastąpiło pogorszenie sytuacji prawnej ludności żydowskiej żyjącej w miastach. Tymczasowe ograniczenie praw politycznych i obywatelskich za czasów Księstwa Warszawskiego stało się w Królestwie Polskim norma konstytucyjną.
Dopiero Aleksander Wielkopolski w swoich reformach zabiegał o równouprawnienie Żydów, przyznając im:
- prawo wyborcze do ciał samorządowych
- znosząc ograniczenia w nabywaniu dóbr ziemskich i nieruchomości w miastach
- zniesienie ograniczenia i zakazu zamieszkiwania
Ukazami z 1869 i 1870 pozbawiono praw miejskich szereg mniejszych miast i miasteczek i zamieniono je na osady.
Chłopi
Początkowa sytuacja chłopów w Królestwie Polskie pozostawała bez zmian.
Zaczęła się ona polepszać początkowo w dobrach rządowych i donacyjnych gdzie w latach 1833 i 1841 przeprowadzono oczynszowanie włościan.
Ukaz carski z 7 czerwca 1846 r. dał początek regulowaniu praw chłopów przez państwo. Odnosił się on do wszystkich chłopów-rolników uprawiających przynajmniej 3 morgi gruntu (zarówno pańszczyźnianych jak i oczynszowanych) i na jego mocy chłopom przyznano dziedziczne prawa do uprawianej przez nich ziemi, zapewniono ochronę przed rugami oraz likwidację serwitutów.
Ukaz cara również znosił tzw. darmochy, czyli wszystkie roboty na rzecz dworu nie oparte na wyraźnych tytułach prywatnych oraz nie określone ściśle co do ilości i rodzaju zajęcia.
Kolejne zmiany w sprawie chłopskie przyniosły w latach 1861 i 1862 reformy Wielopolskiego
Ustrój polityczny
Król
Konstytucyjnymi monarchami byli:
Aleksander I
Mikołaj I
Konstytucja przewidywało odrębność aktu koronacji, natomiast Statut Organiczny z 1832 r. znosił ją.
Zakres władzy królewskiej:
pełnia władzy wykonawczo-administracyjnej, którą wykonywała za pośrednictwem mianowanych przez siebie ministrów Art.35 K. Rząd jest w osobie króla. Król sprawuje władzę wykonawczą w całej swej rozciągłości. Wszelka władza wykonawcza 1ub administracyjna od niego tylko pochodzić może
mianował: ministrów, senatorów, radców referendarzy stanu, prezesów komisji wojewódzkich, sędziów, prezesów sądu, agentów dyplomatycznych, pozostałych urzędników administracyjnych bezpośrednio lub za pośrednictwem umocowanych przez siebie władz
mianował władze kościelne; arcybiskupów, biskupów diecezjalnych i sufragnów oraz członków kapituły katedralnej
nobilitował, nadawał tytuły honorowe, ustanawiał i nadawał ordery cywilne i wojskowe
w jego imieniu wyrokowały sądy
miał prawo łaski
był naczelnym dowódcą sił zbrojnych
miał prawo wypowiadania wojen i zawierania pokojów
decydował o udziale Królestwa w wojnach Cesarstwa
miał wyłączne prawo uzupełniania i rozwijania Konstytucji w drodze wydawania tzw. statutów organicznych
miał inicjatywę ustawodawczą
miał prawo sankcji uchwał sejmowych
Art.36 K. Osoba królewska jest święta i nietykalna
Po powstaniu listopadowym zakres władzy monarchy w Królestwie był taki sam jak zakres władzy monarchy w Rosji.
Namiestnik
Art.5 K. Kró1 w przypadku swojej nieprzytomności mianuje namiestnika, który powinien mieszkać w Królestwie. Namiestnik podług woli odwołanym być może.
Zakres władzy namiestnika
Na mocy pełnomocnictwa wydanego przez króla namiestnikowi w 1818 r., miał on pełnię władzy wykonawczej służącej królowi.
Król zastrzegł sobie jedynie:
Politykę zagraniczną
Wojsko
Zatwierdzanie budżetu
Nadawanie orderów i odznaczeń, nobilitację
Prawo łaski
Prawo zwoływania sejmów i zgromadzeń wyborczych
Namiestnik w sprawach mianowania na stanowiska zastrzeżone królowi przedstawiał po 2 kandydatów, na pozostałe stanowiska mianował sam.
Ponadto namiestnik przewodniczył Radzie Stanu.
Namiestnicy:
I W okresie konstytucyjnym - gen. Józef Zajączek (do 1826 r.)
II Kompetencje namiestnika zostały przekazane Radzie Administracyjnej (1826 - 1830)
III Po powstaniu listopadowym - feldmarszałek hr. Iwanow Pastkiewicz (1832 - 1856)
Stanowisko namiestnika w tym czasie miało charakter wyraźnie wojskowy.
Równocześnie dowodził on Rosyjską Pierwszą Armią Czynną.
IV ks. Michał Gorczakow (II 1856 - V1861)
V Reforma Wielopolskiego Urzędu Namiestnika (1862 - 1863)
Rozdzielenie władzy wojskowej od cywilnej skupionej w urzędzie namiestnika na
naczelnika Rządu Cywilnego (Aleksander Wielkopolski), któremu podporządkowano całą administrację kraju
generał wojsk stacjonujących w Królestwie Polskim (Wielki Książe Konstanty)
VI generał hr. Fiodor Berg (1863 - 1874)
Skupił w swoim ręku z powrotem władzę cywilną i wojskową.
W 1874 r. zlikwidowano urząd namiestnika, a gen. Paweł Kotzebue otrzymał nominację na urząd generała - gubernatora warszawskiego.
Kompetencje Sejmu:
prawodawstwo w dziedzinie prawa cywilnego, karnego i administracyjnego (bez spraw wojskowych)
decydowanie o poborze do wojska
decyzje dot. systemu menniczego
czynienie uwag nad działalnością rządu
ustalanie podatków (Sejm nigdy w praktyce tego nie dokonał)
uchwalanie budżetu
Każda izba sejmowa wybierała ze swojego grona trzy komisje:
dla praw cywilnych i karnych
dla praw skarbowych
dla praw organicznych i administracyjnych
Immunitet poselski - członek Sejmu nie mógł być aresztowany ani sądzony w sprawie karnej w czasie trwania Sejmu, chyba, że Izba wyraziła zgodę.
Sąd Sejmowy
Działał poza systemem sądownictwa powszechnego.
W jego skład wchodzili wszyscy senatorowie.
Do jego kompetencji należało sądzenie w sprawach:
- o zdradę stanu
- o przestępstwo w związku z urzędowanie wyższego urzędnika
Przestał istnieć po powstaniu listopadowym, wraz z likwidacją Sejmu.
Prawo wyborcze
Prawo zwoływania sejmików powiatowych i zgromadzeń gminnych przysługiwało królowi.
Czynne prawo wyborcze - posiadały osoby znajdujący się w księgach obywatelskich szlacheckich i gminnych. W sejmikach i zgromadzeniach gminnych nie mogli brać udziału: wojskowi w służbie czynnej, szlachta zastawnicy, osoby pozostające w służbie prywatnej. Za to zostali dopuszczeni do wyborów profesorowie i nauczyciele.
Bierne prawo wyborcze - posiadały osoby, które ukończyły 30 rok życia, umiały czytać i pisać po polsku, korzystały w pełni z praw, spełniały cenzus majątkowy. Urzędnicy publiczni i wojskowi mogli być wybierani na posłów i deputowanych, ale w innym województwie niż to, w którym urzędowali.
Sejm w okresie powstania listopadowego:
Rząd Tymczasowy zwołał Sejm, co było wyraźnym naruszeniem konstytucji.
Najważniejsze zmiany w Sejmie:
Sejm obradował i od 25 stycznia składał się z dwu izb (a nie 3) - senatorskiej i poselskiej
Sejm uznał się za nieustający i obradował bez przerwy; w związku z działaniami wojennymi zmniejszono liczbę senatorów potrzebą dla ważności uchwał i obrad
Sejm początkowo obradował w Warszawie, potem Zakorczymie, a następnie Płocku
Sejm w związku z przyłączeniem do Królestwa ziem litewsko-ruskich, dopuścił ich przedstawicieli do Senatu i Izby Poselskiej
Wydany w 1832 r. Statut Organiczny nie przewidywał w ustroju Królestwa Sejmu.
Naczelne organy administracji resortowej
Komisje Rządowe (odpowiedniki ministerstw)
Wojny (zlikwidowane po powstaniu)
Sprawiedliwości
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (uległa likwidacji w 1832 r.)
Spraw Wewnętrznych i Policji (w 1832 r. zmieniła nazwę na Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego, a od 1839 r. Spraw Wewnętrznych i Duchownych)
Przychodów i Skarbu
Szósty był minister sekretarz stanu, który nie był ministrem resortowym, a jego zadaniem była łączność między władzami w Warszawie a monarchom. Stał on na czele Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego, który funkcjonował do 1866 r.
Wykonywały czynności o charakterze:
- wykonawczym tzn. zmierzającym do wykonania ustaw i postanowień
- naradczym, podczas przygotowywania projektów aktów prawnych, rozdysponowywania funduszy, opracowywania instrukcji i innych aktów prawnych niższego rzędu
Przy komisjach rządowych powstały liczne organy pomocnicze o różnych nazwach (rady, dyrekcje generalne, towarzystwa).
Po powstaniu listopadowym całe działy administracji zostały podporządkowane organom resortowym Cesarstwa w Petersburgu.
Natomiast po powstaniu styczniowym następowała konsekwentna ich likwidacja.
Najwyższa Izba Obrachunkowa
Art.78 K. Będzie izba obrachunkowa, do której należeć ma ostateczna rewizja rachunków i zakwotowanie zdających rachunki. Izba ta od samego króla tylko zależeć będzie.
Skład: prezes, 4 radców, pisarz, asesorzy, urzędnicy biurowi, księgowi, rachmistrzowie itp.
Kompetencje:
kontrolowała rachunki i księgi przedstawiane jej przez wszystkie osoby, organy i instytucje dysponujące funduszami publicznymi
sprawdzała stan funduszy publicznych
mogła wydawać opinie
Została zlikwidowana w 1867 r.
Prokuratoria Generalna
Kompetencje
obrona i dochodzenie w postępowaniu przed sądami własności i interesów majątkowych skarbu państwa, rodziny panującej i instytucji publicznych
Skład
- prokurator generalny prezydujący
- 8 radców
- sekretarz generalny
Organ te ostał się jako jedyny z dawnych instytucji centralnych Królestwa Polskiego.
Podział terytorialny i administracja terenowa
Miasta
Zostały w nich powołane tzw. zwierzchności miejskie złożone z prezydenta lub burmistrza i ławników.
W małych miasteczkach urzędował wójt
Zwierzchności miejskie zostały przekształcone w urzędy municypalne w 1818 r. postanowieniem namiestnika.
W miastach wojewódzkich składały się z prezydenta i radnych, w pozostałych z burmistrza i ławników.
Warszawski Urząd Municypalny
Skład:
- prezydent
- 4 radnych z głosem stanowczym
- 4 ławników z głosem doradczym
Gminy wiejskie
Na ich czele stali wójtowie
Po powstaniu listopadowym rozpoczęto upodabniać poszczególne urządzenia do urządzeń rosyjskich.
województwo → gubernia
komisje wojewódzkie → rządy gubernialne
prezesi komisji wojewódzkich → gubernatorzy cywilni
Reforma ta polegała jedynie na zmianach nazw.
obwody → powiaty
komisarz delegowany → naczelnik powiatu
urzędy municypalne → magistraty
W 1866 r. przeprowadzono głęboką reorganizację władz administracji terenowej i podziału administracyjno-terytorialnego kraju.
Królestwo polskie zostało podzielone na 10 guberni, na których czele stanęli gubernatorzy, z zastępcami- wice gubernatorami.
Kompetencje gubernatorów:
kierownictwo nad ogólną administracją guberni
sprawy policji i bezpieczeństwa
nadzór nad samorządem gminnym
nadzór nad duchowieństwem katolickim
przewodnictwo nad rządem gubernialnym
Kompetencje wice gubernatora
czuwanie nad należytym biegiem spraw w urzędzie gubernialnym
kontrolowanie gospodarki miejskiej
Gubernie zostały podzielone na dawne powiaty, na czele powiatu stał naczelnik powiatu.
Charakterystyczną cechą ustroju administracyjnego Królestwa Polskiego było to, iż nie utworzono w nich organów samorządowych w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Zbliżonym tego rodzaju organem, był w okresie konstytucyjnym, rady obywatelskie.
Kompetencje:
prowadziły księgi obywatelskie
wybierały kandydatów na sędziów pokoju
przedstawiały władzom lokalnym i rządowi uwagi i opinie tyczące się spraw województwa i jego mieszkańców
komunikowały rządowi o wykroczenia urzędników, wszelkich nadużyciach i niesprawiedliwościach
Rady te znikły po powstaniu listopadowym.
Próba wprowadzenia do administracji form samorządowych została podjęta przez Wielopolskiego na mocy ukazu z 1861 r.
2 marca 1864 r. Ukaz o urządzeniu gmin wiejskich
Ukaz wprowadzał samorządowy ustrój gmin wiejskich i był wzorowany na projekcie z czasów Wielopolskiego, ale nie przewidywał rad gminnych jako wybieralnych organów uchwałodawczych samorządu gminnego.
Na mocy ukazu została powołana gmina wiejska zbiorowa - złożona z kilku wsi.
Organami uchwałodawcze - zebrania gminne i zebrania grodzkie.
Skład zebrań gminnych - wszyscy pełnoletni gospodarze posiadając przynajmniej 3 morgi
Skład zebrań grodzkich - wszyscy pełnoletni chłopi-gospodarze
Organy wykonawcze - w samorządzie gminnym: wójt i ławnicy, a w gromadzie: sołtys
Kompetencje wójta:
- naczelnik samorządu gminnego
- nadzorował wykonywanie spraw należących do gminy
- zwoływał i prowadził zebrania gminne
- wykonywał uchwały zebrań gminnych
- zarządzał majątkiem i funduszami gminnymi
- miał pewne uprawnienia policyjne
- odpowiadał za spokój i bezpieczeństwo w gminie
- przewodniczył sądowi gminnemu (od 1876 r.)
Kompetencje sołtysa:
- pomocnik wójta
- zwoływał zebrania grodzkie
- wykonywał uchwały zebrań grodzkich
- sprawował funkcję poborcy kar sądowych i podatków
Reformy Aleksandra Wielopolskiego 1861 - 1862
Genezę dla reform Wielopolskiego stanowiły dwie wystosowane przez niego do Cara petycje:
II 1861 r., w której Wielopolski:
żądał przywrócenia Konstytucja z 1815 r.
opowiedział się za włączeniem Litwy i Rusi w skład Królestwa Polskiego
żądał reformy szkolnictwa oraz przywrócenia Uniwersytetu
III 1861 r., w której Wielopolski żądał:
aby ustrój oparty był na Konstytucji z 1815 r. oraz Statucie Organicznym z 1832 r.
powołania organu prawodawczego złożonego jedynie z Polaków:
- Rada Senatorska - przygotowywanie projektów ustaw oraz rozpatrywanie skarg na urzędników
- Rada Walna - opiniowanie projektów dot. Spraw ogólnopaństwowych, cywilnych, karnych, skarbowych
przywrócenia Rady Stanu i Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
Skutkiem petycji Wielopolskiego był Ukaz Cara o organizacji stosunków w Królestwie Polskim
Reformy włościańskie
Obydwa wydane ukazy dot. gospodarstw co najmniej 3-morgowych
1. Ukaz o okupie pieniężnym z 1860 r.
Na jego mocy w zamian za okup można było przejść z pańszczyzny na czynsz, ale nie można było po tym wrócić do wcześniejszych stosunków.
2.Ukaz o oczynszowaniu z urzędu z 1861 r.
Ustanowił obligatoryjne zawieranie umów wieczysto-czynszowych.
Reformy Wielopolskiego były spóźnione i nie rozwiązały sprawy chłopskiej.
Dekret Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 stycznia 1863 r. nadał chłopom prawo pełnej własności gruntów
Ukaz z marca 1864 r. o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim
Ukaz przekształcał chłopską użytkową własność gruntu w prawo własności pełnej i znosił wszelkie powinności chłopa na rzecz dworu.
Przepisy te objęły wszystkie grunty włościan poza osadami karczmarzy, młynarzy, gajowych, kowali i służby dworskiej.
Uwłaszczenie przeprowadzono za odszkodowanie dla dziedziców ze specjalnego funduszu państwowego.
Ukaz nie przewidywał hipotek, zostało to wprowadzone dopiero w 1891 r. oraz ograniczał alienację gruntów poukazowych i zabraniał dzielić je na części mniejsze niż 6 morgów (od 1867 r.).
Reformy administracyjne 1862 r.
Przywrócenie Rady Stanu
Miała się zbierać przynajmniej raz w roku
Rozpatrywała projekty praw dot. zmian w obowiązujących kodeksach
Rozstrzygała wszystkie projekty zmian lub uzupełnień obowiązujących ustaw
Powołano w jej ramach 4 wydziały: Prawodawczy, Sporny, Skarbowo-Administracyjny, Próśb i Zażaleń, trzy pierwsze stanowi skład sądowy Rady Stanu
Przywrócenie Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
Na jej czele stał dyrektor generalny
Miała dwa wydziały: Wyznań i Oświecenia
Wydział Wyznań: wskazywał kandydatów na wyższe stanowiska duchowne, mianował kandydatów na niższe stanowiska duchowne, budował i opiekował się parafiami
Wydział Oświecenia: opiekował się wszystkimi zakładami naukowymi, decydował o stypendiach i nagrodach, zajmował się kształceniem nauczycieli
Reorganizacja urzędu namiestnika
Podział urzędu na Naczelnika Rządu Cywilnego i Dowódcę Wojsk Stacjonujących
Reformy samorządowe - Ukaz z 1861 r.
Wprowadzenie samorządnych: Rad Powiatowych, Rad Gubernialnych i w większych miastach Rad Miejskich
Rady pochodziły z wyborów bezpośrednich do Rad Powiatowych i Miejskich i pośrednich do Rad Gubernialnych
Rady Powiatowe - obradowały 4 razy w roku, a do ich kompetencji należało: wybór członków Rad Gubernialnych, nadzorowanie wykonania inwestycji w powiecie, uchwalanie dodatków do podatków rządowych na potrzeby miejscowe. Funkcje wykonawcze Rady spełniał naczelnik powiatu
Rady Miejskie - zarządzały sprawami gospodarczymi miasta. Funkcje wykonawcze spełniały magistraty
Rady Gubernialne - miały obradować raz w roku, a do ich kompetencji należało: zajmowanie się sprawami gospodarczymi guberni oraz przedstawianie na żądani rządu opinii w różnych przedłożonych im sprawach
Rady nie odrodziły się po powstaniu styczniowym
Reformy dot. ludności żydowskiej
Prawo głosu w wyborach samorządowych
Nie mogli piastować urzędu: sołtysa, wójta, ławnika
Mogli nabywać nieruchomości
Mogli zamieszkiwać na terenach miast
Reforma Szkolnictwa
Powołanie Szkoły Głównej w Warszawie, która składała się z 4 wydziałów:
Prawa i Administracji
Lekarskiego
Matematyczno-Fizycznego
Filologiczno-Historycznego
Organizacja sądownictwa
Konstytucja Królestwa Polskiego gwarantowała niezawisłość sądownictwa w sferze orzekania oraz sędziów mianowanych przez króla dożywotnio, których nie można było usunąć z urzędu bez prawomocnego wyroku sądu - co nie zostało wprowadzone w życie.
Natomiast Statut Organiczny nie wspominał nic o niezawisłości sędziów, których z resztą można było zwolnić lub przenieść zależnie od uznania władzy najwyższej.
Sądy niższej instancji
Sądownictwo cywilne
sądy pokoju: powiatowe → okręgowe(od 1842 r.)
wydziały hipoteczne powiatowe od 1825 r. (tzw. „mała hipoteka”)
- rejenci powiatowi → okręgowi
- pisarze sądów pokoju - pisarze hipotek powiatowych → okręgowych
trybunał cywilny
wydziały hipoteczne od 1818 r. (tzw. „hipoteka duże własności”)
- skład
rejenci
pisarze kancelarii hipotecznej ziemskiej (przygotowywali wnioski i decyzje)
- kompetencje
wykonywanie praw o przywilejach i hipotekach
rozpatrywanie wszelkiego rodzaju wpisów hipotecznych odnoszących się do właściwych nieruchomości
zwierzchność hipoteczna - skład rozpatrujący wnioski w wydziałach hipotecznych
sąd apelacyjny
dla sądownictwa cywilnego: sąd II instancji - apelacje od wyroków trybunałów cywilnych
dla sądownictwa karnego: wydział karny - II instancja sądów kryminalnych
Sądownictwo karne
- sądy policji poprawczej
- sądy kryminalne
1835 r. - zmiany w postępowaniu karnym → zmiany w organizacji sądownictwa karnego, prawo apelacji od wyroków sądów kryminalnych, które dotychczas były I i ostatnią instancją
Zmiany w instancji najwyższej
W 1814 r. przekazano postępowanie kasacyjne w sprawach karnych Sądowi Apelacyjnemu → w razie skasowania zaskarżonego wyroku nie odsyłano sprawy do ponownego rozpatrzenia w innym sądzie, ale rozstrzygano ją merytorycznie w Sądzi Apelacyjnym; postępowanie stało się bardziej rewizyjne niż kasacyjne.
21 X 1815 r. Sąd Najwyższej Instancji:
- skargi kasacyjne na ostateczne wyroki sądów cywilnych
- po skasowaniu Sąd Najwyższej Instancji sam rozstrzygał w sprawie (in merito)
- skład: 7 osób - senatorowie i sędziowie pochodzący z nominacji
W wyniku zmian w latach 1814 - 1815 zachwiana została fundamentalna zasada ustrojowa sądownictwa → nie więcej niż dwie instancje merytoryczne i trzecia kasacyjna.
Postępowanie przed instancją kasacyjną nabrało cech rewizyjnych.
Po powstaniu listopadowym - likwidacja Sądu Najwyższej Instancji wraz z likwidacją Sejmu
8 I 1833 r. tymczasowe upoważnienie przez Radę Administracyjną 7-osobowego składu sędziów Najwyższej Instancji do wykonywania wszystkich atrybucji Sądu Najwyższej Instancji (w komplecie orzekającym nie było już senatorów).
W połowie lat 30. XIX w. w pionie sądownictwa karnego funkcjonowały:
- sady policji prostej
- sądy policji poprawczej
- sądy kryminalne
- Sąd Apelacyjny w komplecie 5-osobowym - wydziel kryminalnym (od 1835 r.)
- Sąd Apelacyjny w tzw. „wydziale kasacyjnym” (od 1841 r.)
a w pionie sądownictwa cywilnego:
- sądy pokoju
- trybunały cywilne
- Sąd Apelacyjny
- Sąd Najwyższej Instancji (od 1815 r.)
Ukaz z 1841 r.
- likwidacja Rady Stanu wraz z Sądem Najwyższej Instancji
- utworzenie IX departamentu Senatu Rządzącego - cywilny, miał atrybuty Sądu Najwyższej Instancji i rozstrzygał ostatecznie sprawy cywilne
- utworzenie X departamentu Senatu Rządzącego - karny, jako najwyższa instancja w sprawach karnych
- zanik ostatnich śladów kasacji → departamenty rozpatrywały jedynie skargi na wyroki wydane w II instancji, a od ich orzeczeń nie było możliwości odwołania (stanowiły III instancję)
- skład departamentów: senatorowie i członkowie senatu z nominacji królewskiej
- podział: wydziały na czele z przewodniczącymi
- nadzór na przestrzeganiem zasad procedury sądowej i jednolitością orzecznictwa: dyrektor Komisji Rządowej Sprawiedliwości (jako Prokurator Generalny), za pośrednictwem podporządkowanych mu prokuratorów naczelnych (w każdym departamencie)
Departamenty nie wpłynęły na likwidację odrębności Królestwa gdyż:
- przewagę w składzie mieli senatorowie i członkowie polskiego pochodzenia
- ulokowane były w Warszawie
- urzędowały w języku polskim
- stosowały w orzecznictwie odrębne prawo
- nie podlegały w żadnym zakresie ministrowi sprawiedliwości Cesarstwa
Sądowe funkcje organów administracji lokalnej
Obok sądownictwa powszechnego, tak jak w Księstwie Warszawskim, tak i w Królestwie Polskim funkcjonuje jurysdykcja organów administracji lokalnej, początkowo w drobnych sprawach karnych, potem również w cywilnych.
Dekret z 1810 r.: burmistrzowie i wójtowie w przypadku braku sądów pokoju mieli kompetencje sądów policji prostej, czyli karania przewinień policyjnych (wykroczeń).
Warszawa: wydział policyjno-sądowy przy magistracie prezydenta → w Królestwie Polskim: wydział policyjno-sądowy przy Urzędzie Municypalnym miasta → od 1833 r. urząd wiceprezydenta stojącego na czele policji (wydziału policyjno-sądowy pod jego nadzorem) → od 1839 . wiceprezydent został przemianowany na policmajstra, a wydział przyłączony do urzędu policmajstra.
1818 r. - wójt z mocy prawa był właścicielem ziemskim → umocnienie patrymonialnego zwierzchnictwa dziedzica nad chłopami.
Kodeks Kar głównych i Poprawczych z 1847 r. - przepisy przechodnie:
- zachowanie władzy sadowniczej burmistrzów, wójtów i Wydziału Sądowo-Policyjnego w Warszawie z ograniczeniem do rangi sądów policji prostej
- wyłączono z pod ich jurysdykcji: duchownych wyznań chrześcijańskich, szlachtę dziedziczną i osobistą, obywateli honorowych i odznaczonych orderami
- instancją odwoławczą były nadal sądy policji poprawczej
1864 r. - Reforma uwłaszczeniowa i nowy ustrój gmin wiejskich → sądy gminne
- skład: wójt gminy, ławnicy
- znajdowały się poza systemem sądownictwa ogólnego
- ponieważ gmina wiejska obejmowała wsie zamieszkałe przez chłopów, jaki i folwarki i dwory, to i jurysdykcja obejmowała wszystkich mieszkańców
- sądziły w sprawach karnych i cywilnych
- w sprawach karnych można było orzec: kary nagany, grzywny do 3 rubli oraz aresztu do 7 dni
- w sprawach cywilnych: spory o ruchomości, ze zobowiązań osobistych, o wynagrodzenie poniesionych strat, przy wartości przedmiotu do 30 rb (od 1865 r. - do 100 rb)
- do kompetencji należały wszystkie sprawy spadkowe chłopskie, bez względu na wartość spadku, ale wyłączone zostały spory o własność i naruszenie posiadania gruntów poukazowych
- nie posiadały autorytetu, gdyż kwalifikacje osób sprawujących te funkcje były znikome
- przetrwały do 1876 r.
Komisje wojewódzkie → rządy gubernialne (od 1837) - sądownictwo administracyjne (spory miedzy obywatelami a administracją):
- sprawy skarbowe
- wynikłe z kontraktów administracyjnych zawieranych w interesie publicznym
- sprawy karno-skarbowe tj. przestępstwa celne, przemyty, wykroczenia skierowane przeciw monopolom skarbowym
Reforma sądownictwa po powstaniu styczniowym
Do powstania styczniowego organizacja sądownictwa, wprowadzona jeszcze w Księstwie Warszawskim, funkcjonowała w Królestwie Polskim w swoim zasadniczym kształcie pomimo częściowych zmian, które jednak nie naruszyły samej istoty funkcjonowanie, całkowicie odrębnej od rosyjskiej.
1864 r. - wprowadzenie w Rosji nowego ustroju sądów - „ustawy sądowe” Aleksandra II
Komisja Prawnicza w Warszawie - oddział Komitetu Urządzającego, powierzono jej przygotowywanie projektów reformy sądownictwa w Królestwie
- skład: delegowani do Warszawy prawnicy rosyjscy
- nie pozostawała w związku z Radą Stanu
- przygotowała wstępne projekty, które następnie przeszły bardzo długo drogę przygotowawczo-legislacyjną
- została zlikwidowana wraz z likwidacją Komitetu Urządzającego w 1871 r.
- ostateczna treść aktów została ustalona przez Własną Kancelarie Cesarstwa do Spraw Królestwa
1876 r. - likwidacja dotychczasowych sądów i Komisji Rządowej Sprawiedliwości, początek funkcjonowania nowych sądów
1. rozdzielenie jurysdykcji spraw mniejszej wagi od spraw poważniejszych
2. brak rozdziału jurysdykcji karnej i cywilnej
3. cywilne i karne sprawy mniejszej wagi → sądownictwo pokojowe (nie było powiązane instytucyjnie z sądownictwem ogólnym)
sądy gminne dla ludności wiejskiej
- obejmowały 1 - 3 gmin administracyjnych
- skład: sędzia gminny, ławnicy
- komplet sądzący; min. 3 członków
- oddzielnie stanowiska sędziego gminnego od urzędu wójta gminy
- po 1876 jedyna instytucja na której skład miało wpływ społeczeństwo
- kandydatów na sędziów gminnych i ławników wybierały zebrania gminne na 3-letnią kadencję
- sędziów gminnych mianował minister sprawiedliwości (mógł wybrać osobę spoza kandydatów)
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez pisarzy
sędziowie pokoju dla mieszkańców miast
- pochodzili z nominacji ministra sprawiedliwości
- sprawowali jurysdykcję jednoosobowo, z reguły w obrębie powiatu
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez pisarzy
- utworzono przy nich wydziały hipoteczne, posiadające oddzielne kancelarie i archiwa oraz funkcjonujące na mocy przepisów prawa z 1818 r. i 1825 r.
zjazd sędziów pokoju i sędziów gminnych jako instancja apelacyjno-kasacyjna
- kilka powiatów stanowiło okręg pokojowy, w którym funkcjonował zjazd
- skład: etatowy prezes zjazdu, sędziowie gminni, sędziowie pokoju okręgu
- instancja apelacyjna od wyroków sądów gminnych i sędziów pokoju
- instancja kasacyjna od wyroków ostatecznych sądów gminnych i sędziów pokoju
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez sekretarzy i ich pomocników
- powołano przy nich komorników i woźnych
4. cywilne i karne sprawy większej wagi → sądy ogólne
10 sądów okręgowych (po jednym w każdej guberni)
- podział na wydziały: karny, cywilny, hipoteczny
- skład: prezes, 2 wiceprezesów, 6 sędziów (były wyjątki)
- do składu zaliczano również: sędziów śledczych, powołanych do prowadzenia śledztw w sprawach karnych
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez sekretarzy i ich pomocników
- powołano przy nich komorników i woźnych
Izba Sądowa w Warszawie jako sąd apelacyjny
- na czele - starszy prezes
- podział na departamenty, z prezesami na czele
- powołano przy nich komorników i woźnych
Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu jako instancja kasacyjna, wspólna dla całego państwa rosyjskiego
Sądy ogólne orzekały kolegialnie, w komplecie przynajmniej 3-osobowym
Prokurator - pełnił obowiązki oskarżyciela publicznego w sprawach karnych przed sądami okręgowymi, Izbą Sądową i Departamentem oraz czuwał na ścisłym przestrzeganiem prawa i działalnością sądów
Urzędy sędziowskie w sądownictwie ogólnym:
- z nominacji cesarskiej, po przedstawieniu kandydatury ministra sprawiedliwości
- pierwsza posada - sędzia śledczy (wyższe studia prawnicze, min. 25 lat, 4-letnia aplikacja)
- awans po odpowiednim stażu na stanowisku niższym
Adwokatura:
- zniesienie podziału na mecenasów, adwokatów i patronów
- „adwokat przysięgły” - obrońca sądowy przy sądach ogólnych
- „pomocnik adwokata” - aplikant
- brak samorządu zawodowego adwokatury
- prawa i obowiązki Rady Adwokackiej przydzielono sądom okręgowym
- „prywatni obrońcy” - funkcjonowali przy sądach pokojowych (gminnych, pokoju i zjazdach); nie wymagano od nich wykształcenia prawniczego, jedynie pewnej praktyki urzędniczej dającej znajomość prawa
Język urzędowy → rosyjski; poza ustępstwami na rzecz języka polskiego w trakcie rozpraw w sądach gminnych
Reforma lat 1875/1876:
- miała na celu unifikację sądownictwa Królestwa i Rosji i rusyfikację
- przejęcie etatów w sądownictwie przez Rosjan
sędziowie okręgowi i Izba Sądowa - początkowo 50%/50%, potem liczba Polaków maleje
prezesi sądów - tyko Rosjanie
sędziowie gminny - zasadniczo tylko Polacy, ze względu na zgłaszanie kandydatur przez społeczeństwo
sędziowie pokoju i prezesi zjazdów - praktycznie Rosjanie, ze względu na nominację ministra sprawiedliwości
- ograniczenie zasady niezawisłości urzędu sędziowskiego
zakaz przenoszenia sędziów do innej miejscowości bez jego zgody oraz możliwość zwolnienia tylko na mocy wyroku sądu karnego dotyczył jedynie prezesów sądów, wiceprezesów i sędziów, którzy przepracowali na tych stanowiska bądź na stanowiskach prokuratorów lub sędziów śledczych nie mniej niż 3 lata
sędziowie gminny i ławnicy mogli być w trakcie kadencji czasowo zawieszeni, bądź zwolnienie z urzędu przez ministra sprawiedliwości, gdy przemawiały za tym „szczególnie ważne przyczyny”
minister sprawiedliwości po porozumieniu się z warszawskim generał-gubernatorem mógł zwolnić ze służby lub przenieść sędziów pokoju i prezesów zjazdów
W 1915 r. - ewakuacja w głąb Rosji sądów ogólnych, wraz z wszystkimi władzami i instytucjami publicznymi.
Formalnie sądy funkcjonowały tam w szczątkowych składach do 1918 r.
Prawo cywilne i postępowanie cywilne
Reforma prawa hipotecznego
Po 10 lat obowiązywania Kodeksu Napoleona i francuskiej hipoteki, gdy wpis hipoteczny dla swojej ważności wymagał odnowienia, postanowiono wprowadzić w tej materii nowe przepisy hipoteczne.
Projekt nowego prawa hipotecznego został przygotowany w Komisji Prawodawczej urzędującej przy Komisji Rządowej Sprawiedliwości a jego autorem był Antoni Wyczechowski.
Projekt wzorował się częściowo na hipotece pruskiej i Kodeksie Napoleona, ale większość jego postanowień była oryginalnym tworem polskim.
3 IV 1818 r. „Prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach”
treściowo szersze od uchylonego prawa francuskiego
obejmowało hipotekę sensu stricto (długi obciążające nieruchomość), ścieśnienie własności, kontrolę wszelkiego rodzaju przejść własności (alienacji)
przymus hipotecznej regulacji (obligatoryjny) dóbr ziemskich i nieruchomości położonych w miastach wojewódzkich (tzw. duża własność)
każda nieruchomość musiała mieć założoną odrębną księgę hipoteczną
Księgi hipoteczne
Wykaz hipoteczny - skrócony urzędowy obraz całej księgi
opis nieruchomości
wykazanie właścicieli
ścieśnienia własności
długi obciążające nieruchomość
Księga umów
Zbiór dokumentów
wpis do księgi miał charakter urzędowy
dokonywany w kancelariach hipotecznych
zwierzchność hipoteczna zatwierdzała wpis
kontrola sądowa wpisu obejmowała sprawdzenie przez sąd prawidłowości czynności prawnej
rękojmia wiary publicznej księgi hipotecznej → treść księgi wiąże wszystkie osoby działające w dobrej wierze, a nabywca nieruchomości wpisany do księgi uważany jest za właściciela tej nieruchomości
Zasady prawa hipotecznego
Zasada pierwszeństwa - pierwszeństwo wierzyciela wpisanego do księgi przed wszystkimi innymi przy zaspokajaniu wierzytelności, a w przypadku obciążenia nieruchomości kilkoma hipotekami decydowała kolejność (pierwszeństwo) wpisów
Zasada jawności hipotecznej
w aspekcie materialnym - przymus ujawnienia w księdze hipotecznej wszelkich czynności prawnych, których skutkiem była zmiana właściciela, obciążenie nieruchomości lub zwolnienie z obciążeń
w aspekcie formalnym - każda osoba zainteresowana miała prawo przejrzenia księgi hipotecznej
Zasada szczegółowości - hipotekę ustanawiano na konkretnej nieruchomości, a nie na całym majątku dłużnika
Zasada niepodzielności - podział nieruchomości obciążonej nie wpływał na prawa wierzyciela, który mógł dochodzić zaspokojenia wierzytelności ze wszystkich lub tylko z niektórych części nieruchomości; hipoteka utrzymywała się w całości na każdej z części nieruchomości wynikłych z podziału
1825 r. „Prawo o przywilejach i hipotekach”
uproszczenie ksiąg hipotecznych, nazwanych tu „aktami hipotecznymi”
rozciągnięcie przepisów hipotecznych na nieruchomości w pozostałych miastach oraz na mniejsze nieruchomości ziemskie (tzw. mała własność)
założenie akt hipotecznych zależało od woli właściciela nieruchomości (fakultatywność)
w miastach prywatnych występowała „własność niepełna”, przy której nie było wiadomo czy może mieć własne akta hipoteczne; praktyka pokazywała że własność niepełna może posiadać własne akta hipoteczne i konsens właściciela zwierzchniego przy alienacjach nie jest konieczny
Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r.
1825 r. został chwalony projekt I księgi polskiego kodeksu cywilnego przygotowany w 1823 r. W związku z tym przestała obowiązywać I księga (o osobach) i Tytuł V księgi III (prawo małżeńskie majątkowe) Kodeksu Napoleona. Zamiany objęły zatem: prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne, opiekuńcze i małżeńskie majątkowe.
Prawo osobowe:
przyznanie pełni praw cudzoziemcom
zniesienie instytucji „śmierci cywilnej”, którą zastąpiono ubezwłasnowolnieniem osób skazanych a jedną z kar głównych
Prawo opiekuńcze i rodzinne
władza rodzicielska należała do obojga rodziców, ale w razie różnic zdań przeważało zdanie ojca
rodzice mogli stosować tzw. środki karności domowej, bacząc przy tym aby nie szkodziły one „zdrowi i postępowi w naukach”
wprowadzono sankcje za nadużycia władzy rodzicielskiej, włącznie z odebraniem praw rodzicielskich przez sąd
opiekunowie uzyskali prawo karcenia domowych pupili
dzieci pozamałżeńskie poprzez przebywanie w rodzinie lub na mocy aktu stawały się prawnymi dziećmi
dzieciom pozamałżeńskim pochodzące z cudzołóstwa lub kazirodztwa państwo zapewniało wychowanie i wyżywienia
dzieci nie mający rodziców czy opiekunów trafiały do szpitali lub rady familijne wyznaczały im opiekunów
Prawo małżeńskie osobowe
religijna forma zawierania małżeństwa przed duchownym właściwego wyznania
połączenie metryk kościelnych i metryk stanu cywilnego
zakaz małżeństwa chrześcijan z niechrześcijanami
jurysdykcję w sprawach małżeńskich sprawowały trybunały cywilne (trybunały I instancji), które orzekały o rozwodach, separacjach lub unieważnieniu małżeństw w oparciu o przepisy prawa wyznaniowego małżonków
Prawo małżeńskie majątkowe
ustawowym ustrojem majątkowym małżeństwa była odrębność (wyłączność) majątkowa - każdy z małżonków zachowywał własność majątku nabytego przed i w trakcie małżeństwa, zaś majątkiem żony zarządzał mąż, który na czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu musiał uzyskać jej zgodę
mógł zaistnieć ustrój majątkowy małżeński umowny, ale musiał on zostać wyrażony w formie aktu notarialnego przed zawarciem małżeństwa
w sprawach małżeńskich przed sądem uczestniczyli tzw. obrońcy węzła małżeńskiego - duchowni biegli w danym prawie wyznaniowym
przyznano małżonkowi prawo do spadku w zbiegu z krewnymi
Ukaz carski „O związku małżeńskim” z 1836 r.
W 1830 r. został wniesiony do Sejmu projekt nowego prawa małżeńskiego, przekazującego jurysdykcję w sprawach małżeńskich sądom duchownym, jednakże upadł.
Nowe prawo małżeńskie zastąpiło odpowiednie przepisy KCKP, z wyjątkiem artykułów regulujących stosunki majątkowe w małżeństwie i tyczących się cywilnych skutków rozwiązania małżeństwa.
Ukaz
stał na gruncie wyłącznie religijnej formy zawarcia małżeństw
wprowadzał dla duchownych wszystkich wyznań obowiązek zapowiedzi
odnosił się do czterech wyznań:
rzymskokatolickie
grecko-rosyjskie (prawosławne)
unickie
ewangelickie (ewangelicko-augsburskie i ewangelicko-reformowane, czyli luteranizm i kalwinizm)
rozróżniał warunki istotne dla zawarcia małżeństwa i przeszkody zawarcia małżeństwa odrębne dla każdego z wyznań
sprawy małżeńskie zostały poddane jurysdykcji sądów duchownych czterech wyznań
sądy cywilne zachowały jurysdykcję co do cywilnych skutków małżeństwa (od 1853 r. związanie z ustalenie sądów duchownych co do winy małżonków)
uprzywilejowanie prawosławia - jeżeli jedno z małżonków było wyznania prawosławnego to śluby był zawierany i jurysdykcja pełniona przez duchownych prawosławnych, a dzieci bez względu na płeć wychowywane w prawosławiu
w przypadku małżeństwa osób dwóch wyznań chrześcijańskich - małżeństwo zawiana przed duchownym narzeczonej, wychowywanie córek w religii matki, a synów w religii ojca, jurysdykcja sądu duchownego wyznania w którym udzielono ślubu
osoby innych wyznań podlegały przepisom zawartym w KCKP
ustanie małżeństwa
śmierć jednego ze współmałżonków
sądowe unieważnienie małżeństwa
małżeństwo niespełnione
fizyczne wstąpienie jednego ze współmałżonków do zakonu
separacja - rozłączenie od stołu i łoża
cudzołóstwo
ciężkie obelgi
Postępowanie cywilne
I do 1942 r. - obowiązywanie francuskiej procedury cywilnej z 1806 r.
Zmiany:
- 1815 r. po utworzeniu Sadu Najwyższej Instancji zniknęła kasacja jako środek prawny przeciw wyrokom ostatecznym gdyż postępowanie przed tym sądem miało charakter rewizyjny
- zniesienie udziału prokuratora przed Sądem Najwyższej Instancji, którego zastąpił sędzia-referent
- wzmocnienie elementu pisemności i pośredniości
- odczytywanie na publicznej rozprawie jedynie pism obrońcy i sędziego-referenta
II 1942 - 1976 działalność IX departamentu Senatu Rządzącego
- rozpatrywał jedynie odwołania od wyroków Sądu Apelacyjnego jako II instancji
- można był zaskarżyć wyrok S.A. na tych samych zasadach które obowiązywały przy wyrokach S.A. jako I instancji (zanik kasacji)
- rezygnacja z zasady jawności i publiczności posiedzeń sądowych, poza stronami mogły się znajdować jedynie osoby które otrzymał szczególne pozwolenie przewodniczącego
- zakaz przedstawiania przez strony nowych okoliczności i dowodów nieprzedstawionych w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym
- ograniczenie pism obrończych do jednego od każdej ze stron
- wyroki były ostateczne i zapadały w komplecie 6-osobowym
jednomyślnie
większością kwalifikowaną 2/3 głosów gdy był zgodny z wnioskiem prokuratora
- gdy warunki nie zostały spełnione sprawę rozstrzygał komplet powiększony o 5 członków drugiego wydziału zwykła większością głosów
III po 1876 - rosyjska ustawa postępowania sądowego cywilnego z 1864 r.
- wzorowana na francuskim kodeksie postępowania
- zasada jawności - z tymże mogła być ograniczona na wniosek stron
- zasada ustności - przed sądami gminnymi i sędziami pokoju ustawa przewidywała ustność, ale przed sądami okręgowymi pozew musiał mieć formę pisemną
- zasada kontradyktoryjności - nakładająca na strony obowiązek gromadzenia i przygotowywania materiału procesowego
- zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd
- strona pozwana nie miała obowiązku pisemnej odpowiedzi na pozew, musiała zarzuty wobec niego przedstawić na pierwszej rozprawie
- brak przymusu adwokackiego
- środkiem odwoławczym była apelacja
od wyroków sądów gminnych i sędziów pokoju wnoszona do zjazdów sędziów pokoju i sądów gminnych
od wyroków sądów okręgowych wnoszona do warszawskiej Izby Sądowej
- powróciła kasacja
powody: wyraźna obraza przez sąd przepisów prawa, mylne zinterpretowanie wyroków prawa, pogwałcenie istotnych przepisów wyroków procesowych, przekroczenie przez sąd swojej właściwości
kasację od wyroków sądów gminnych i sądów pokoju rozpatrywał zjazd sędziów pokoju i sądów gminnych
kasację od wyroków zjazdów i Izby Sądowej w trybie apelacji rozpatrywał cywilny departament kasacyjny Senatu Rządzącego w Petersburgu
po skasowaniu wyrok wracał do ponownego rozpatrzenia na innym zjeździe pokojowym lub w innym komplecie sądzącym warszawskiej Izby Sądowej
Prawo karne i postępowanie karne
Prawo karne
W prawie karny początkowo utrzymywał się stan prawny z Księstwa Warszawskiego - obowiązywanie kodyfikacji karnej zaborczej:
- pruski Landrecht z 1794 r.
- austriacka Fransiszkana z 1803 r.
Aleksander I uznał unifikację prawa karnego za zadanie nie cierpiące zwłoki, dlatego Komisja Prawodawcza przygotowała projekt, nie oryginalnie polskie, ale wzorowany na kodeksie austriackim z 1803 r.
Kodeks Karzący Królestwa Polskiego z 1818 r.
krok na przód w kierunku ujednolicenia prawa karnego materialnego
typowy produkt okresu przejściowego
obok nowoczesnych zasad i rozwiązań, charakterystycznych dla prawa burżuazyjnego i burżuazyjnych stosunków społecznych i gospodarczych zawierał liczne pozostałości prawa feudalnego
zachowanie zasady talionu - za fałszywe oskarżenie lub zeznanie przed sądem, na podstawie którego nastąpiło niesłuszne skazanie, fałszywie zeznającym groziła taka sama kara, jaką poniósłby niewinnie skazany
liczył 558 artykułów
Podziała KKKP
wstęp ogólny (15 artykułów): pojęcie przestępstwa, podziała przestępstw, rodzaje kar, terytorialne i personalne obowiązki ustawy karnej
I księga - o zbrodniach
II księga - o występkach
III księga - o przewinieniach policyjnych
próba podzielenia materii kodeksu na ogólna i szczegółową.
każda z 3 ksiąg miała ponadto część ogólną i szczegółową
połączenie nowoczesnej techniki redakcyjnej (unikanie kazuistyki) z nawiązaniami do staropolskiego języka prawniczego
jasny i żywy styl przepisów
Definicja przestępstw (formalna) - jest to czyn polegający na działaniu przez kodeks zakazanym lub zaniechanie działania kodeksem nakazanego.
Stanie na gruncie fundamentalnej zasady nowożytnego prawa karnego - nullum crimen sine lege
WYJĄTEK: dopuszczanie w ograniczonym zakresie analogii w odniesieniu do występków i przewinień policyjnych
Konsekwentne przyjęcie zasady - nulla poena sine lege, przy dopuszczeniu zaostrzenia lub złagodzenia kary
Nowoczesna konstrukcja winy, przy rozróżnieniu winy umyślnej i winny nieumyślnej, ale przy zastosowaniu innego nazewnictwa.
Zły zamiar (wina umyślna) - rozróżnienie złego zamiaru bezpośredniego i złego zamiaru pośredniego
Wina (wina nieumyślna) - w dwóch postaciach: lekkomyślność i niedbalstwo
Okoliczności uchylające zły zamiar:
- stan niepoczytalności sprawcy
- przejściowa choroba psychiczna
- przejściowe zakłócenie czynności psychicznych
- upojenie alkoholowe (bez zamiaru popełnienia przestępstwa)
- przymus fizyczny
- błąd co do prawa
System kar
kary główne (za zbrodnie)
kara śmierci - przez ścięcie lub powieszenie
kara dożywotniego więzienia warownego
kara czasowego więzienia warownego od 10 do 20 lat
kara więzienia ciężkiego od 3 do 10 lat
kary poprawcze (za występki)
dom poprawy od 8 dni do 3 lat
areszt publiczny od 8 dni do 3 lat
kary pieniężne
kary cielesne
kary policyjne (za przewinienia policyjne)
kary pieniężne
areszt policyjny
areszt domowy
kary cielesne
Kara więzienia
surowy reżim:
- golenie głów
- zakuwanie w kajdany
- spanie na gołych deskach lub słomie
- bardzo skromne wyżywienia (co kilka dni tylko chleb i woda)
mogła być zaostrzona stosowaniem pręgierza, piętnowaniem lub przykuciem na łańcuchu
karą dodatkową były roboty na zewnątrz i wewnątrz więzienia
Kara chłosty
- stosowana za zgodą skazanego
- jako zamienna za karę pozbawiania wolności
- nie mogła być stosowana wobec osób korzystających z praw obywatelskich oraz ich rodzin
- obligatoryjnie orzekana przy karze więzienia lub wobec podpalaczy i złodziei
Wprowadzenia na wzór rosyjski
- kar konfiskaty majątku, wobec wyjętych spod amnestii uczestników powstania
- kar zesłania na Syberie
Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r.
Stworzony w Petersburgu przez Komisję Kodyfikacyjną funkcjonująca przy Sekretariacie Stanu Królestwa Polskiego.
Kodeks dla Królestwa był poważnie skróconą i uwzględniającą prawno ustrojowe odrębności Królestwa wersją kodyfikacji rosyjskiej z 1845 r.
Charakterystyka kodeksu
- wsteczna treść
- rozbudowane rodzaje i surowe kary
- stało o wiele niżej od kodeksu z 1818 r.
- kodyfikacja obszerna - 1221 artykułów
- daleko posunięta kazuistyka treści
- rezygnacja z ogólnej konstrukcji przepisów
- zagmatwany i sprawujący trudności także sędziom orzekającym
- stosowanie analogi, nakazującej sędziemu w przypadku braku przepisów skazywać na kary najbardziej zbliżone do przewidzianych za podobne przestępstwa
- realizacja teorii odstraszania
System kar
kary główne
cztery, ale kara zesłania na ciężkie roboty dzieliła się na 7 stopni, , a kara zesłania na 2 stopnie
towarzyszyło jej pozbawienie skazanego praw stanu
karą dodatkową mogła być konfiskata majątku oraz skierowanie sprawy do zwierzchności duchownej w celu orzeczenia pokuty kościelnej
karę zesłania na ciężkie roboty łączono z piętnowaniem i chłostą (wobec osób nie wyłączonych od kar cielesnych)
karę zesłania na osiedlenie na Syberii łączono z chłostą (wobec osób nie wyłączonych od kar cielesnych
kary poprawcze
katalog 10 kar, który po uwzględnieniu stopni urastał do liczby 22
stosowanie przy niektórych karach kar cielesnych
Kodeks KGiP przewidywał:
- złagodzenie wymiaru kary
nieletniość sprawcy
szczere przyznanie się
okazanie skruchy
wskazanie współsprawców
ciemnota
- zaostrzenie wymiaru kary
recydywa
szczególne okrucieństwo
niskie pobudki
Kodeks zwracała szczególną uwagę na ochronę religii panującej (prawosławia) i w ogóle wyznań chrześcijańskich.
Odstępstwo od religii - zbrodnia apostazji, wymierzona kara nie ulegała przedawnieniu
Samo nakłanianie do odstępstwa od religii zagrożone karą 8-10 lat ciężkich robót w twierdzy
KKGiP został negatywnie przyjęty przez środowisko sądowników i społeczeństwo.
1867 r. - zniesienia kary cielesnej (piętnowanie i chłosta), choć w praktyce się jeszcze zdarzały.
KKGiP obowiązywała do 1867 r. - wprowadzenie w Królestwie wprost rosyjskiego kodeksu karnego z 1866 r., który był jedynie nowa redakcją Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych z 1845 r.
Kodeks Karny z 1903 r.
kodeks ten stał na nieporównywalnie wyższym poziomie od poprzedniego.
formalna definicja przestępstwa - czyn zakazany przez ustawę karną obowiązującą w momencie jego popełnienia, bez określenia tego czynu jako społecznie niebezpiecznego lub szkodliwego.
stanie na gruncie zasady - nullum crimen, nulla poena sine lege
nie dopuszczał wstecznego działania ustawy karnej i analogi
podział przestępstw według kryterium zagrożenia karą:
zbrodnie
występki
wykroczenia
okoliczność wyłączająca bezprawność czynu - działanie w obronie koniecznej, działanie w stanie wyższej konieczności
wina umyślna - zamiar bezpośredni oraz zamiar ewentualny
wina nieumyślna - niedbalstwo i lekkomyślność
zbrodnia mogła być popełniona tylko umyślnie
karalność usiłowania, ale z obligatoryjnym złagodzeniem kary
odpowiedzialność podżegacza i pomocnika równa odpowiedzialności sprawcy
wśród przepisów szczegółowych na pierwszy plan wysuwały się przepisy przeciw religii oraz bardzo rozbudowany dział przestępstw przeciw własności i innym prawom rzeczowym - przepisy kazuistyczne, sankcje surowe
pomimo wszystko kazuistyka została ograniczona, a sędzia miał większą swobodę w wymiarze kary
wprowadzenie licznych nowoczesnych instytucji prawa karnego: zawieszenie wykonania kary, odstąpienie od wymierzenia kary, warunkowe zwolnienie
W 1904 r. weszły w życie jedynie przepisy dotyczące przestępstw przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu i zewnętrznemu państwa (zbrodnie przeciw monarsze i rodzinie panującej, zamach na ustrój państwa i jego terytorium, bunt, spisek) i dotyczące ich przepisy części ogólnej.
Pozostałe sfery regulował KKGiP.
Ukaz o tolerancji z 1905 r. spowodował zmiany w kodeksie karnym z 1866 r. wprowadzone ukazem z 1906 r.
- przejście z jednego wyznania chrześcijańskiego na inne nie było przestępstwem apostazji
- przestępstwem nadal było nakłanianie do porzucenia religii chrześcijańskiej i przyjęcie wiary niechrześcijańskiej
Taki stan prawa karnego utrzymał się do końca rosyjskiego panowania w Królestwie
Postępowanie karne
I do 1876 r. - utrzymanie stanu prawnego z okresu Księstwa Warszawskiego
- przepisy pruskiej ordynacji kryminalnej z 1805 r.
- procesowa cześć austriackiej Franciszkany z 1803 r.
Proces karny miał charakter inkwizycyjny, z elementami skargowości, jakie zostały wprowadzone w dobie Księstwa Warszawskiego.
W 1820 r. powstał rządowy projekt kodeksu postępowania karnego, który został jednak odrzucony przez sejm.
Zasady postępowania karnego - ściganie przestępstw z urzędu, poza określonymi kategoriami przestępstw, gdzie konieczny był wniosek pokrzywdzonego np. zgwałcenie i przestępstwa seksualne, nadużycia względem współmałżonka, kradzież i oszustwa między rodzicami a dziećmi i małżonkami, występki dzieci przeciwko rodzicom.
Śledztwo - przeprowadzane przez urzędników sądowych
- w sądach policji prostej - podsądek bądź pisarz z podpisarzem
- w sądach policji poprawczej - podsądek kryminalny lub inkwirent (od 1841 r. zwany asesorem)
Rozprawa
- zasady procesowe - jawność i publiczność
- od 1837 r. uchylano publiczność rozprawy w sprawach obrażających „przyzwoitość i uczucia moralne”
- obowiązek obrońcy z urzędu w każdej sprawie zagrożonej karą główną oraz w postępowaniu kończącym się wyrokiem ostatecznym przed Sądem Apelacyjnym i X departamentem Senatu
- rola prokuratora: czuwanie nad przestrzeganiem przez sąd procedur i baczenia, by uwzględnione zostały wszystkie okoliczności mające wpływ na wyrokowanie → od 1834 r. prawo odwoływania się od wyroków (protestu) we wszystkich sprawach karnych
I odczytanie przez członka sądu (sędziego referenta) relacji sporządzonej w oparciu o materiał śledztwa
II prawo złożenia wyjaśnień przez oskarżonego
III odczytanie przez obrońcę sporządzonej pisemnie obrony, którą miał obowiązek wcześniej złożyć w sądzie
IV wnioski prokuratora
V udanie się publiczności „na ustęp”
VI narada sądu
VII wyrok (po powstaniu listopadowym wyroki w określonych sprawach kierowane były do zatwierdzenia namiestnika i dopiero wówczas ogłaszane)
Środki odwoławcze
apelacja
kasacja
Prawo łaski - przysługiwało monarsze, który dzielił je z namiestnikiem, pozostawiając sobie rozpatrywanie próśb o łaskę od wyroków opiewających na kary najcięższe (śmierć, dożywotnie więzienie, dożywotnie ciężkie roboty)
II po 1876 r - rosyjska ustawa postępowania karnego z 1864 r.
stanowiła niekwestionowany postęp
wprowadzała proces mieszany, polegający na połączeniu wybranych zasad procesu inkwizycyjnego i skargowego
zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd
zapewniał oskarżonemu prawo do obrony
element inkwizycyjny zachował się w większym stopniu w pierwszej części procesu, w postępowaniu przygotowawczym, które mogło przybierać formę dochodzenia wstępnego
prowadzone przez policję
prowadzone przez sędziego śledczego pod nadzorem prokuratora - w sprawach poważniejszych
śledztwo opierało się o zasady tajności i pisemności
na podstawie materiałów śledztwa przedstawiony przez sędziego śledczego prokurator sporządzał akt oskarżenia
akt oskarżenia był wnoszony do sądu przez prokuratora i popierany przez niego w trakcie rozprawy
zasada skargowości - bez aktu oskarżenia (skargi) sąd nie mógł rozpatrywać sprawy
rozprawa główna była ustna, jawna i publiczna
prokurator i oskarżony byli stronami procesowymi równouprawnionymi
jeżeli przyznanie się oskarżonego do winy nie budziło wątpliwości, sąd mógł odstąpić od przeprowadzenia postępowania dowodowego
środki prawne przeciw wyrokom - apelacja, kasacja
W latach 80. XVIII w.
- odwrót od liberalnych zasad procesowych
- w czasie stanów wojennych szerokie kompetencje uzyskiwały wojskowe sądy polowe, sądzące w uproszczonym trybie, bez udziału prokuratora i obrońcy
Rzeczypospolita Krakowska 1815 - 1846
Została utworzona na mocy Traktatu Dodatkowego z 3 V 1815 r. do Traktatu z Kongresu Wiedeńskiego, ze spornego terytorium - „wolne, niepodległe i ściśle neutralne Miasto Kraków z okręgiem”
Pomimo niepodległości pozostawała pod opieką trzech dworów: Rosji, Austrii i Prus.
Mocarstwa zobowiązały się do:
- szanowania neutralności Rzeczypospolitej
- nie utrzymywania sił zbrojnych w jej granicach
Państwa opiekuńcze utrzymywały łączność z władzami Rzeczypospolitej za pośrednictwem stale przebywających w Krakowie swoich przedstawicieli tzw. rezydentów, natomiast Rzeczypospolita miała swojego przedstawiciela dyplomatycznego jedynie w Wiedniu.
Władze RK mogły swobodnie zawierać wszelkiego rodzaju układy międzynarodowe jedynie z państwami opiekuńczymi.
RK została pomyślana jako państwo otwarte na import, co przejawiało się w:
- zakazie nakładania ceł na towary sprowadzane z państw ościennych
- zezwoleniu na wywóz towarów z państw zaborczych do Krakowa bez nakładania ceł
Handel przyczynił się od ożywienia życia gospodarczego i rozwoju Wolnego Miasta.
Językiem urzędowym był język polski
Uniwersytet Krakowski uzyskał autonomię i miał prawo przyjmować młodzież ze wszystkich ziem polskich będących pod zaborami.
Kraków stał się miejscem polskiego centrum kulturalnego i politycznego.
Po powstaniu listopadowym w Krakowie znaleźli schronienie liczni jego uczestnicy.
Na mocy nowej Konstytucji z 1833 r. została ograniczona autonomia RK
- wzrosła rola rezydentów, którzy uzyskali uprawnienia najwyższego organu władzy
- zredukowano autonomię Uniwersytetu Krakowskiego
- wprowadzono ograniczeni w handlu z Królestwem Kongresowym, Galicją i Prusami
W 1833 r. państwa opiekuńcze zawarły układ, w którym postanowiono o wkroczeniu wojsk zaborczych gdyby władze RK nie były w stanie opanować ruchów rewolucyjnych.
W 1836 r. rozpoczęła się okupacja RK przez mocarstwa zaborcze.
Po interwencji dyplomatycznej Anglii i Francji oddziały rosyjskie i pruskie wycofały się po paru miesiącach, zaś faktyczna okupacja trwała do 1841 r. i cechował ją surowy reżim policyjny i częste represje wobec ludności.
W życiu politycznych RK istniały dwa obozy:
- arystokracja i bogate ziemiaństwo skupione wokół prezesa Senatu
- liberalna inteligencja i burżuazja.
W II 1846 r. wybucha w Krakowie powstanie, które jednak nie wykracza poza granice Rzeczypospolitej. Zostaje ono rychło stłumione przez mocarstwa zaborcze.
W XI 1846 r. Rzeczpospolita Krakowska zostaje oficjalnie wcielona do monarchii austriackiej - Wielkie Księstwo Krakowskie
Źródła prawa
Traktat Dodatkowy do traktatu Kongresu Wiedeńskiego (3.05.1815 r.) zawarty przez Rosję, Austrię i Prusy - powołanie wolnego, niepodległego i ściśle neutralnego Miasta Kraków z okręgiem
Akt Generalny Kongresu (9.06.1815 r.) - zatwierdzenie i zagwarantowanie wszystkich jego postanowień, w tym Traktatu Dodatkowego
Konstytucje
I 3.05.1818 r.
integralna część Traktatu Dodatkowego
nadana przez dwory opiekuńcze
zawierała 22 artykuły określające podstawowe zasady ustrojowe Wolnego Miasta
Komisja Organizacyjna
przewidziana w Traktacie Kongresu Wiedeńskiego
skład: 3 reprezentantów mocarstw opiekuńczych, 3 przedstawicieli ludności Krakowa (mianowanych przez dwory opiekuńcze)
cel: w oparciu o zasady I konstytucji opracowanie nowej pełnej konstytucji
nie można było zmieniać zasad a jedynie je rozwijać
II 11.10.1818 r. - Konstytucja rozwinięta
Komisja Reorganizacyjna
powołana w 1831 r.
cel: zrewidowanie konstytucji z 1818 r. i opracowanie nowej
III 1833 r.
liczyła 29 artykułów
wprowadzała istotne zmiany w ustroju Rzeczypospolitej
powoływała tzw. Konferencję Rezydentów - w praktyce najwyższa władza
Statuty
wydawane przez Komisję Organizacyjną (1815 - 1818) i Komisję Reorganizacyjną (1831 - 1833)
regulowały sprawy administracyjno-terytorialne, organizację sądownictwa, organizację Uniwersytetu Krakowskiego itp.
Statuty organiczne
wydawane przez Konferencję Rezydentów
zmieniały całe działy konstytucji
Prawa sejmowe → ustawy uchwalane przez Zgromadzenie Reprezentantów
Uchwały i rozporządzenia Senatu
Prawa sądowe → zachowanie prawa cywilnego i prawa karnego obowiązującego na tych terenach w czasach Księstwa warszawskiego
Promulgacja
„Dziennik Rozporządzeń Rządowych” → od 1823 r. „Dziennik Praw Wolnego Miasta Krakowa”
Forma państwa
„wolne, niepodległe i ściśle neutralne Miasto Kraków wraz z okręgiem”
ustrój republikański
gwarantami ustroju i statusu prawnego Rzeczypospolitej krakowskiej stały się wszystkie państwa-sygnatariusze
w rzeczywistości Rzeczypospolita nie była państwem w pełni suwerennym, a jej autonomia była konsekwentnie ograniczana
władza wykonawcza - kolegialny Senat
władza ustawodawcza - jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów
władza sądownicza - niezawisłe sądy
Ustrój społeczny
Zasady ustrojowe i prawa polityczne
zachowanie w większości zasad ustrojowo prawnych z okresu Księstwa Warszawskiego
był to najbardziej liberalnie rządzony obszar dawnych ziem polskich
równość wobec praw i wolność osobistej
nietykalność majątkowa
wolność druku
tolerancja religijna
korzystanie z praw politycznych było uzależnione od spełnienia licznych warunków: obywatelstwo Rzeczypospolitej, przynależność do wyznania chrześcijańskiego
cudzoziemcy nabywali prawa polityczne po 5 latach zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej, jeżeli byli właścicielami nieruchomości
uzyskanie obywatelstwa przez poddanych Rosji, Austrii i Prus - tylko za zgodą dworów opiekuńczych
dezerterzy armii innych państw nie mogli uzyskać obywatelstwa
wykonywanie niektórych praw politycznych było obwarowane kazusem wykształcenia
Szlachta
w konstytucji nie miała praw politycznych większych od reszty ludności - formalna pozycja równa pozycji pozostałych grup mieszkańców
w praktyce rządy w Rzeczypospolitej należały do arystokracji i szlachty ziemiańskiej lub arystokratyczno-burżuazyjnych koalicji
Ludność miejska
życie gospodarcze było oparte głównie o rozwijający się handel, ułatwiony możliwością sprowadzania towarów bez cła
dzięki wolności celnej Kraków był punktem wymiany towarowej pomiędzy ziemiami polskimi
Kongregacja Kupiecka
reprezentacja środowiska kupieckiego
kupcy zrzeszeni byli wyraźnie uprzywilejowani
wprowadzała szereg ograniczeń dla drobnych kramarzy, kupców zagranicznych, żydowskich
regulowała stosunki pracy w handlu
decydowała o nauce zawodu
dopuszczała do uprawnień handlowych nowe osoby
od 1833 r., poważnie uzależniona od Senatu
Rzemiosło
produkowało zasadniczo na potrzeby ludności miejscowej
zachowana została cechowa organizacja rzemiosła (przynależność do cech byłą warunkiem wykonywania rzemiosła”
ustawa z 1820 r. wyliczała 35 cechów, przyznając im monopol produkcji w określonej specjalności
zachowanie tradycyjnej hierarchii cechowej i metod szkolenia zawodowego
organ nadzorczy - Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji Senatu Wolnego Miasta
Poza organizacją cechową wykonywane były tzw., sztuki wyzwolone oraz profesje wymagające wykształcenia teoretycznego
Przemysł
rozwijała się o wiele słabiej
w latach 1818 - 1820 powstały pierwsze manufaktury tkackie
górnictwo zaspokajało rynek lokalny , ale wydobywało też na eksport - głównie cynk i galman surowy
Warstwy niższe
utrzymywały się z pracy najemnej
byli to robotnicy, służba domowa, wyrobnicy, a na wsi czeladź
mieli obowiązek rejestracji i byli poddani nadzorowi policji, co zostało wprowadzone przez uchwałę Zgromadzenia Reprezentantów z 1821 r. pt. „Urządzenie służących, czeladzi i wyrobników”
osoby nie mające zatrudnienia traktowano jak włóczęgów i kierowano do pracy przymusowej
Chłopi
stanowili najbardziej liczną grupę ludności
konstytucja z 1818 r. wprost mówiła że chłop jest tylko dzierżawcą gruntu stanowiącego własność dziedzica na podstawie umowy zawartej lub domniemanej, czynsz płaci gotówką lub w robociźnie
ograniczono wolność przesiedlania się
Komisja Włościańska
powołana przez Komisję Organizacyjną
niezależna w swej działalności od władz Wolnego Miasta
zawisła od 1817 r. bezpośrednio od rezydentów dworów opiekuńczych
miała uregulować sprawy chłopskie w dobrach narodowych i duchownych
w 1833 i 1844 r. chłopi w tych dobrach uzyskali zmianę pańszczyzny na czynsz i prawo niepełnej własności ziemi
posiadacze gruntów wieczysto-czynszowych uzyskali własność użytkowania
własność zwierzchnią i prawo pobierania czynszu miał skarb i instytucje duchowne
zlikwidowano bez odszkodowań wszystkie darmochy
Żydzi
ich sytuacje regulował specjalny statut wydany w 1817 r. przez Komisję Organizacyjną
utworzono dwie administracyjne gminy żydowskie - Kazimierz, Chrzanów, na czele z wójtem
Rabin wybierany przez ludność żydowską, zachował jedynie władzę religijną i sądownictwo w sprawach religijnych
nie posiadali praw politycznych
ograniczono ich w swobodzie wyboru miejsca zamieszkania
we wsiach mogli się osiedlać jedynie Żydzi rzemieślnicy i rolnicy
nie mogli trudnić się wyrobem alkoholu i handlować na terenie miasta Kraków
zakazano zawierać małżeństw osobom nie mającym stałego źródła dochodów
Żydzi którzy asymilowali się obyczajowo byli powoli traktowani na równi z chrześcijanami
Senat zezwalał na zamieszkiwanie w Krakowie Żydom, którzy mieli określonej wartości towar na składzie, posyłali dzieci do publicznych szkół i ubierali się jak inni mieszkańcy
Profesorowie-żydzi i ci posiadający stopień naukowy doktora korzystali z pełni praw politycznych
Ustrój polityczny
Władze centralne
A Senat
Spełniał funkcję rządu i głowy państwa
Skład:
Prezes (3 lata kadencji) + 12 senatorów - 6 dożywotnich i 6 czasowych [z każdych: 4 wybieranych przez Zgromadzenie Reprezentantów i po jednym przez Uniwersytet Krakowski i Kapitułę Katedralną ]
Od 1833 r. prezes (6 lat kadencji) + 8 senatorów - 2 dożywotnich i 6 czasowych
Senator
- 35 lat
- wyższe wykształcenie uniwersyteckie
- cenzus majątkowy - własność nieruchomości, z której podatek wynosił 150 zł
- praktyka administracyjna - wcześniejsze pełnienie przez określony czas urzędu wójta, sędziego albo reprezentanta w Zgromadzeniu
- w późniejszym czasie - warunek wyznawania religii chrześcijańskiej
Był duży wpływ dworów opiekuńczych na wybory do senatu, a w szczególności prezesa
Kompetencje Senatu
pełnia władzy wykonawczej
prawo nominacji i odwoływania wszystkich urzędników (z wyjątkiem wybieranych przez Zgromadzenie Reprezentantów)
mianowanie na beneficja kościelne koalicji rządowej
stosowanie prawa łaski
wpływ na ustawodawstwo - projekty ustawodawcze przed poddaniem pod głosowanie Zgromadzeniu musiały być zatwierdzone przez Senat
delegowanie senatorów na obrady Zgromadzenia, jeden z senatorów był z urzędu marszałkiem Zgromadzenia
Obrady Senatu
W pełnym składzie
W wydziałach
Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości
Policji
Skarbu
od 1822 r. z połączenia dwóch wydziałów powstał Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji
Prezes Senatu
reprezentował Wolne Miasto na zewnątrz
występował do Senatu z wnioskiem o skorzystanie z prawa łaski
od 1837 r. mógł zawiesić wykonywanie uchwał Senatu, powiadamiając o tym jednocześnie konferencję reprezentantów
B Zgromadzenie Reprezentantów
Jednoizbowy organ przedstawicielski
Skład:
41 członków =26 deputowanych (wybierani po jednym z każdego zgromadzenia gminnego) + 15 wirylistów - sędziowie pokoju (6), senatorowie (3), przedstawiciele Kapituły Katedralnej (3), przedstawiciele profesury Uniwersytetu Krakowskiego (3)
Bierne prawo wyborcze
26 lat
wykształcenie
majątek
Czynne prawo wyborcze
właściciele nieruchomości, płacący z niej określonej wysokości podatek
kupcy
hurtownicy
fabrykanci
nauczyciele
artyści
duchowni
profesorowie uniwersyteccy
Nie mieli czynnego prawa wyborczego
Żydzi (chyba że nabyli prawa polityczne)
Zakonnicy
Osoby pozostające w służbie prywatnej przez okres zatrudnienia
Z czasem, na skutek zmian wprowadzonych przez dwory opiekuńcze w konstytucji Rzeczypospolitej, liczba członków Zgromadzenia reprezentantów zmalała i zwężeniu uległ krąg wyborców.
Członkowie Zgromadzenia korzystali z nietykalności poselskiej w czasie od wyboru do zamknięcia kadencji
Kompetencje Zgromadzenia Reprezentantów
ustawodawstwo z wyjątkiem zmian konstytucji i zasad ustrojowych
uchwalanie budżetu i podatków
przyjmowanie sprawozdań z wykonania budżetu
wybór wyższych urzędników
stawianie w stan oskarżenia urzędników i sędziów za przestępstwa popełnione w związku z urzędowaniem
Sąd Sejmowy
sądził postawionych w stan oskarżenia przez Zgromadzenie urzędników i sędziów
skład: sędziowie, członkowie Zgromadzenia
Zgromadzenie zbierało się co roku na 4-tygodniową sesję, a obrady były swobodne i z udziałem publiczności
Od 1833 r. - zbierało się co 3 lata na 6-tygodniową sesję, a obrady były tajne
Od 1842 r. - zbierało się zależnie od woli dworów opiekuńczych wyrażonej przez rezydentów, a obrady odbywały się tylko nad sprawami przedstawionymi przez Senat
Projekty były przyjmowane przez Zgromadzenie kwalifikowaną większością 7/8 głosów, o od 1833 r. 5/6 głosów
W ramach zgromadzenia funkcjonowały 3 komisje , które przygotowywały plenarne sesje Zgromadzenia w zakresie podległych im spraw
Władze lokalne i podział administracyjno-terytorialny
28 gmin
26 gmin zamieszkałych przez ludność mającą czynne prawo wyborcze + 2 gminy żydowskie (mające jedynie charakter administracyjny)
9 gmin Miasto Kraków + 17 gmin obejmujących folwarki, wsie i prywatne miasteczka + 2 gminy zydowskie
Nie odróżniano gmin wiejskich i gmin miejskich
Na czele gmin → wójtowie
umiejący czytać, pisać i rachować
podlegający nadzorowi Senatu
urzędnicy administracyjni
kompetencje: administracja lokalna, nadzór nad szkołami parafialnymi, ściganie podatków, zarząd majątkiem gminy, od 1833 r. niższe sądownictwo karne
W 1839 r. zniesienie urzędu wójta, ich obowiązki przejęli
komisarze dystryktowi, w gminach wiejskich
komisarze cyrkułowi, w gminach miejskich
byli podporządkowani bezpośrednio Dyrekcji Policji
pochodzili z nominacji Senatu
kompetencje: zadania administracyjne, policyjne, sądowe
Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Ustrój sądów
nawiązywano do wzorów francuskich Księstwa Warszawskiego
widoczne były tendencje do modyfikacji ustroju sadów i prawa (raczej wsteczne), które doprowadziły do zmian większych niż w Królestwie
Cechy charakterystyczne
wyższy wymóg kwalifikacji zawodowych sędziów (doktorat prawa, uprzednia praktyka)
częściowo stosowany system wyborów sędziów oraz uwzględnianie swego rodzaju elementu społecznego w postaci tzw. arbitrów, wskazanych przez procesujące się strony
sędziowie dożywotni i sędziowie czasowi
uwzględnianie przy odwołaniach do najwyższej instancji opinii Wydziału Prawa Uniwersytetu Krakowskiego
oryginalne cechy zapobiegały zrutynizowaniu się sądownictwa
udział sędziów pokoju w Zgromadzeniu Reprezentantów jako wyraz znaczenia sądownictwa i jego roli w życiu społeczno-politycznym Wolnego Miasta
Po 1833 r.
odebranie wójtom kompetencji jurysdykcyjnych w sprawach karnych i przekazanie ich podsądkom wybieranym przez Zgromadzenie reprezentantów
Sąd Apelacyjny → Sąd III instancji, orzekający bez udziału sędziów pokoju i arbitrów
likwidacja udziału Wydziału Prawa w ocenie powodów kasacji → decydował sam sąd
Po 1838/1839 r.
zniesienie urzędu podsądków →Dyrekcja Policji, a w II instancji Wydział Policji senatu
Sąd I instancji → trybunał I instancji
utworzenie Najwyższego Sądu Karnego (3 sędziów delegowanych przez dwory opiekuńcze + 2 sędziów wylosowanych spośród sędziów I instancji i sędziów apelacyjnych); kompetencje: przysługujące najwyższej instancji sądowej; orzekała w ostatniej instancji w sprawach zagrożonych karą śmierci lub więzienia powyżej 10 lat
Po 1842 r.
poszerzenie kompetencji sędziów pokoju
powołanie w trybunale specjalnego „senatu apelacyjnego”, który rozpatrywał apelacje od wyroków sędziów pokoju i od wyroków tegoż trybunału wydanych w I instancji
Sąd Apelacyjny + Sąd III instancji → Sąd Wyższy- rozpatrywał jako trzecia instancja odwołania w sprawach o większej wartości przedmiotu sporu, sądzonych w I instancji przez trybunał i w II instancji przez „senat apelacyjny” trybunału
Zniesienie postępowania kasacyjnego
Mianowanie wszystkich sędziów przez Senat
Prawo sądowe
Zachowanie prawa sądowego obowiązującego w Księstwie Warszawskim.
Miało być zastąpione nowymi kodyfikacjami do opracowania których powołano Komitet Kodyfikacyjne, co w wyniku sporów nie doszło do skutku.
Prawo cywilne
prawo cywilne - Kodeks Napoleona
postępowanie cywilne - francuska procedura cywilna z 1806 r.
kodeks handlowy z 1807 r.
Wprowadzono pewne zmiany wywołane aktualnymi potrzebami.
Zastąpiono kodeksowe przepisy hipoteczne ustawami hipotecznymi z 1822 r., 1838 r. i 1844 r..
Zmieniono prawo opiekuńcze (1826 r. i 1844 r.)
W 1844 r. ogłoszono ustawę o prawie górniczym
Prawo karne
prawo i procedura karna - kodeks karny austriacki (Franciszkana) z 1803 r.
ze zmianami wprowadzonymi w czasach Księstwa Warszawskiego
I konstytucja zastrzegała jawność postępowania sądowego cywilnego i karnego; w 1833 r. uchylono jawność postępowania karnego
W 1839 r. usunięto z procedury karnej wszelkie zmiany wprowadzone za Księstwa Warszawskiego
Zabór austriacki do roku 1809
Stosunki społeczne
Szlachta
Status szlachty uległ pogorszeniu poprzez utratę:
- praw politycznych
- wolności podatkowej
- praw nietykalności osobistej i majątkowej
Miała wyłączne prawo do posiadania dóbr ziemskich.
Została zwolniona z obowiązku służby wojskowej.
Wprowadzono podział szlachty:
- magnaci - dawni posiadacze tytułów książęcych i hrabiowskich, piastujący urzędy państwowe i ziemskie, którzy to udokumentowali i wnieśli opłaty po czym uzyskali tytuł księcia, hrabiego lub barona
- rycerstwo
Sytuacja szlachty średniej była korzystna, gdyż wykorzystywała ona dobrą koniunkturę na zboże i zarabiała na dostawach.
Duchowieństwo
podporządkowanie państwu
wprowadzenie cenzury kontrolującej pisma i bulle papieskie, listy i zarządzania biskupie, a nawet kazania
ograniczono sądownictwo kościelne likwidując możliwość apelacji do sądów rzymskich
wydawano liczne przepisy wkraczające w prawo kanoniczne i liturgię kościelną
odebrano kościołowi sprawy małżeńskie, szkolne
zniesiono privilegium fori duchowieństwa
zlikwidowano szereg świąt kościelnych
regulowano szczegółowo kwestię pogrzebów
nad wszystkim czuwała Wiedeńska Komisja Nadworna dla Spraw Duchownych
dobra kościelne i klasztorne przechodziły na skarb państwa, a duchowieństwo na pensje rządowe
restrykcyjna polityka złagodniała trochę po śmierci Józefa II
na mocy patentu z 1781 r. zapewniono tolerancję religijną
Mieszczanie
reformy józefińskie zniosły podział na miasta królewskie i prywatne
skupiska miejski podzielono na trzy klasy:
I Lwów
II tzw. miasta cesarskie, posiadające specjalne przywileje monarsze
III pozostałe, posiadały magistraty zwane municypilalnymi
w 1804 r. Kraków uzyskał status drugiego miasta stołecznego
ludność miast
obywatele - dziedziczni i mający przywileje w korzystaniu z urządzeń miejskich
mieszkańcy - płacący specjalne podatki
większość miast stanowiła niewielkie skupiska, często o rolniczym charakterze
pod względem gospodarczym panował zastój
Chłopi
Ich położenie w monarchii austriackiej było lepsze niż w Rzeczypospolitej szlacheckiej, gdyż państwo wkraczało w stosunki między dworem a wsią., gdyż państwo zapewniało sobie w ten sposób:
- dochody do skarbu państwa
- żołnierzy dla armii
Po I rozbiorze zaczęto przeprowadzać reformy w zakresie stosunków poddańczych, postępowe i łagodzące dolę chłopa.
Patent Józefa II z 1782 r. - wprowadzenie umiarkowanego poddaństwa:
- chłopi mieli prawo wychodu ze wsi; chłopi niezakupni musieli przedstawić za siebie zastępstwo
- mogli swobodnie zawierać małżeństwa
- dzieci otrzymały prawo swobodnego wyboru zawodu
- zakazano wymagania od dzieci chłopskich służby we dworze (z wyjątkiem sierot)
Osobny patent
- prawo wnoszenia do władz państwowych skarg na swych dziedziców
- ograniczono swobodę dworu w zakresie stosowania kary chłosty i nakładania kar pieniężnych
- od wyroków sądów patrymonialnych chłopi mogli wnosić apelacje
1772 r. - zobowiązano właścicieli dóbr ziemskich do składnia tzw. fasji - zeznań o dochodach uzyskiwanych ze świadczeń włościan
1775 r Patent Marii Teresy
- zabraniał powiększania pańszczyzny ponad ustalone wcześniej wymiary
- zakazywał zmuszania do pracy w dni świąteczne
1786 r. Robotpatent
- ustalał rozmiar pańszczyzny na 3 dni w tygodniu z gospodarstwa chłopskiego (12 h latem, 8 h zimą)
- zlikwidowano różnorodne drobne powinności i daniny w naturze
- wzmocnienie chłopskich praw do gruntu - zabroniono włączania ziemi chłopskiej do folwarków
- przyznanie chłopom nieusuwalnych praw do gruntu pod warunkiem właściwego spełniania powinności
- prawo dożywotniego użytkowanie ziemi (usuniecie tylko na mocy wyroku sądu)
Reforma urbialna z 1789 r.
70% dochodu z gospodarstwa miał zatrzymać chłop, 18% czynsz (zamiast pańszczyzny) , 12% podatek
opracowano kataster - oszacowane dochody z ziemi chłopskiej i dworskiej
po śmierci Józefa II została uchylona
1808 r. „weryfikacja” inwentarzy powinności włościan w kierunku obejścia patentów józefiańskich
Żydzi
stanowiła pokaźny odsetek mieszkańców
początkowa polityka władz prowadziła do germanizacji
1789r. przepisy normalizujące - zezwalały na wyznawanie religii mojżeszowej bez żadnych przeszkód, synagogi uzyskały te same prawa co inne kościoły
przedrozbiorowy samorząd żydowski uległ likwidacji, a w jego miejsce powstał inny opierający się na organizacji kahalnej, nadzorowanej przez władze państwowe (cyrkuły)
lokowano ludność żydowską w wyznaczonych dzielnicach miast
pełnili oni służbę wojskowo i płacili specjalne podatki
Ustrój władz i urzędów
centralizm
nieograniczona władza monarchy
wykluczenie udziału społeczeństwa w rządach
nieuznawanie odrębności narodowych poszczególnych krajów wchodzących w skład cesarstwa
Władze centralne:
1. Sprawy administracyjne
1774 - 1776 Nadworna Kancelaria Galicyjska
od 1776 Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko - Austriacka
2. Sprawy skarbowe - Nadworna Izba Skarbowa
3. Sprawy szkolne - Nadworna Komisja Edukacji
4. Sprawy policyjne - Ministerstwo Policji
Administracja lokalna
Miasta
W 1785 r. utworzono:
magistraty - organy zarządu miejskiego podległe cyrkułom
skład
burmistrz (w większych miastach prezydent)
odpowiednia liczba asesorów (rajców)
syndyk
kasjer
podział na senaty
cywilny
karny (sprawujący sądownictwo pod przewodnictwem syndyka)
administarcyjno-gospodarczy tzw. polityczny
członkowie
wybierani na 4-letnią kadencję
znający język niemiecki
po złożonym egzaminie ze znajomości prawa
od 1805 r. po pozbawianiu magistratur praw wyborczych członkowie byli mianowani przez odpowiednie władze sądowe i administracyjne
wydziały miejskie - charakter wyborczy i kontrolny w sprawach finansowych
członkowie byli wybierani w wyborach pośrednich organizowanych wśród właścicieli nieruchomości miejskich i majstrów cechowych (także żydowskiego pochodzenia)
Wsie
Dominium - oddzielna jednostka administracyjna tworzona przez wieś lub grupę wsi
Władza dziedzica:
- zwierzchnictwo nad poddanymi
- realizacja uprawnień państwowych w najniższej instancji
Zgodnie z patentem Józefa II z 1781 r, pan wsi wyznaczał właściwych urzędników, którzy zdawali egzamin i byli zatwierdzani przez władze cyrkułowe:
- mandatariusze - od spraw administarcyjno-policyjnych
- justycjariusze - do spraw sądowych
Byli utrzymywani przez dziedzica, ale faktycznie byli urzędnikami państwa bez którego zgody dziedzic nie mógł ich zwolnić.
Gromady wiejskie
- na czele wójt nominowany przez pana spośród trzech kandydatów wysuwanych przez gromadę
- z wójtem działali przysiężni wybierani przez chłopów (3-letnia kadencja)
- funkcje: porządkowo-policyjne, zarząd majątku gromady, organizowanie form samopomocy, pomoc dla administracji dominalnej
- za powyższe czynności przewidziane były ulgi w obowiązkach poddańczych
1775 r. - powołanie Sejmu Stanowego o charakterze sejmu postulatowego
Kompetencje:
- szczegółowy rozdział podatku, z którego żądaniem wystąpił cesarz
- przedkładanie opinii i adresów do tronu
Skład:
- magnaci (łącznie z arcybiskupami, biskupami i infałatami obrządku katolickiego)
- szlachta (musiała wnosić podatek żeby uczestniczyć w sejmie)
- miasta (dwóch przedstawicieli Lwowa)
Obradom przewodniczył gubernator.
Sejm powoływał - Wydział Stanowy - stale funkcjonujący organ wykonawczy (6 osób)
Organizacja sądownictwa i prawo stanowe
Obowiązywanie prawa
Władza ustawodawcza - cesarz
wykonywana osobiście
- bilety odręczne
- najwyższe postanowienia
realizowana poprzez podległe organy władzy najwyższej
- patenty
- reskrypty
- edykty
- rezolucje
- cyrkularze - przepisy wydawane przez Gubernium czy rozporządzenia cyrkułowe
1772 - 1818 → Zbiór Pillera - półurzędowe wydawnictwo zawierające akty normatywne publikowane w języku niemieckim i polskim
Patent z 2 XII 1775 r.
Do czasu ukończenia austriackich prac kodyfikacyjnych będzie obowiązywać sądowe prawo polskie
- prawo karne materialne i procesowe - 1787/1788
- prawo cywilne materialne - 1 I 1798
- prawo cywilne procesowe - 1784, 1796, 1807
Po wejściu prawa austriackiego stosowano prawo polskie do spraw które się rozpoczęły przed jego wejściem.
Sądownictwo
I Okres przejściowy za czasów panowania Marii Teresy
Utrzymanie stanowości sądownictwa
Pewne przemiany w sądownictwie dominalnym - nadal było sprawowane przez dziedziców, ale równocześnie zostało poddane kontroli państwowej
Od orzeczeń sądów dominalnych w sprawach cywilnych chłopi mogli wnosić odwołania do sądu publicznego - Konsens
Przy chłopskich sprawach karnych nie wolno było wymierzać kar pieniężnych, a kara śmierci wymagała zgody cesarza
Chłopi mieli prawo występować ze skargami na decyzje dziedziców
Sądownictwo miejskie nie uległo zmianom
1775 r - Rada Apelacyjna
I instancja w sprawach cywilnych i karnych notabli pochodzenia nieszlacheckiego m.in. lekarzy, urzędników
II instancja rozpatrująca apelacje od orzeczeń sądów miejskich, żydowskich i sądu wekslowego
dla szlachty I instancją były sądy ziemskie i grodzkie
rozszerzono ich skał
wprowadzono zasadę kolegialności przy wyrokowaniu
funkcjonowały do 1774 r., do utworzenia Trybunały Królewskiego, który był sądem I instancji dla wszystkich spraw karnych i cywilnych szlachty galicyjskiej; odwołania - Najwyższa Izba Sprawiedliwości
do 1785 r. sądziła na mocy statutu z 1519 r. Sąd Ormiański
II Gruntowna reforma sądów za czasów panowania Józefa II
reforma józefiańska zrealizowana w latach 1784 - 1787
ujednolicenie organizacji wymiaru sprawiedliwości w całej monarchii i przejęcie go przez państwo
oddzielenie sądów od administracji
rozdział między sądownictwem karnym i cywilnym
przełamywanie zasady stanowości sądów, zachowanej jedynie w sądownictwie cywilnym; sądownictwo karne - powszechne (poza drobnymi wykroczeniami chłopskimi - sądy dominalne)
Sądownictwo cywilne
dla szlachty - sądy szlacheckie fora nobilium
nadzór nad kreowaną w 1780 r Tabulą Krajową (nowa austriacka hipoteka dla dóbr szlacheckich; prawo rzeczowe nabywane tylko poprzez wpis)
w miastach - magistraty
orzekali syndycy i rajcy miejscy
w większych miastach dzieliły się na senaty: cywilny, karny, polityczny
we wsiach - justyciariusze
kontrolowani przez dziedzica
Sądownictwo karne
Sądy kryminalne (w większych miastach magistraty karne)
Mandatariusze - sądzili drobne wykroczenia chłopskie w imieniu dziedzica
Sąd gromadzki (wójt i przysiężcy) - organ samorządu wiejskiego mający prawo nakładania kar porządkowych
Sędziowie policyjni (od 1803 r.) - orzekali we wsiach w przestępstwach zagrożonych karą do pół roku więzienia
Instancja odwoławcza - od 1785 r. Sąd Apelacyjny we Lwowie → senat galicyjski Najwyższej Izby Sprawiedliwości
Prawo cywilne
Dążono do jedności państwowej poprzez skodyfikowanie praw zwyczajowych lub poprawę poprzednich unormowań
Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski (1 I 1798r.) - typowy produkt okresu przejściowego
I - prawo osobowe i rodzinne
II - rzeczowe i spadkowe
III - zobowiązania
koncepcja wolności naturalnej jednostki
idea dobra powszechnego
niektóre konstrukcje charakterystyczne dla epoki feudalnej - własność podzielona, stosunki miedzy chłopem i panem
Był podstawą późniejszego kodeksu ogólnoaustrackiego z 1811 r.
Proces cywilny
1784 r. Powszechna Ordynacja Sądowa Józefa II z 1781 r.
1 V 1797 r. Powszechna Ustawa Sądowa dla Galicji Zachodniej
kontradyktoryjność
dyspozytywność postępowania
wolna rozprawa stron
pisemność, ustność tylko przed sądem justycjariusza i w sprawach drobnych
ścisły formalizm → przewlekłość i drobiazgowość
legalna teoria dowodowa
środki dowodowe: przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinie znawców, przysięga
Procedura obowiązywała do 1895 r.
Prawo karne
1768 r. Theresia - ordynacja surowa, przestarzała
1787 r. Józefina
równość wszystkich wobec prawa karnego (drobne wyjątki o charakterze feudalnym)
znosił analogię w prawie karnym
formalna definicja przestępstwa jako czynu zabronionego pod groźba kary przez ustawę
wolna wola i zły zamiar sprawcy podstawą przestępstwa kryminalnego
podział przestępstw
kryminalne (zbrodnie) sądzone przed sądem kryminalnym
przewinienia polityczne wyrokowane przez władze administracyjne
instytucja obrony koniecznej
regulacja przypadków wyłączających winę sprawcy w sytuacji wykluczenia jego wolnej woli np. trwała choroba umysłowa bądź czasowa utrata władzy umysłowej (np. po alkoholu)
likwidacja kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym; tylko w nadzwyczajnym trybie doraźnym kara śmierci za bunty, rozruchy czy powstania
podstawowa kara - pozbawianie wolności
brak przedawnienia zbrodni i kary
1 I 1797 r. Kodeks Karny Zachodniogalicyjski
próba stosowania przyszłych rozwiązań
wywodził się z koncepcji józefiańskich
przywracał karę śmierci za zdradę główną
bardziej wsteczny co do przepisów równości wobec prawa i przy przestępstwach obyczajowych
1803 r Franciszkana
ograniczenie penalizacji
kara śmierci w postępowaniu zwyczajnym (mord, zabójstwo rabunkowe, zbrodnicze podpalenie, fałszerstwo państwowych papierów kredytowych)
przedawnienie przestępstw i kar
obejmował normy prawa materialnego i odpowiadające im procesy proceduralne
składał się z dwóch ksiąg
zbrodnie karne przed sąd
przestępstwa policyjne poddane orzecznictwu władz administracyjnych
przejrzysty, precyzyjnie sformułowany i względnie łagodny
część materialna obowiązywała do 1852 r.
Proces karny
Przepisy postępowania karmnego regulowano zazwyczaj łącznie z normami prawa karnego materialnego.
Do Józefiny wydano w 1788 r. Powszechną Ordynację Sądową
postępowanie w odniesieniu do przestępstw kryminalnych (dla przestępstw politycznych obowiązywał dekret z 1787 r.)
przewidywała procedurę inkwizycyjną - wszczęcie postępowania wyłącznie z urzędu, tajność, pisemność , pośredniość
wykluczała możliwość posiadania obrońcy
legalna teoria dowodów w postaci pozytywnej w postępowaniu dowodowym (określenie liczby i charakteru dowodów potrzebnych do skazania)
brak tortur
wolno było stosować kary za nieposłuszeństwo w celu uzyskania przyznania się do winy (chłosta, post)
wyrok
skazujący
uniewinniający
uniewinniający z braku dowodów (możliwość wznowienia postępowania)
Kodeks Karny Zachodniogalicyjski (1 I 1797 r.)
inkwizycyjne zasady i formy postępowania
legalna teoria dowodowa negatywna - nie pozwalająca skazać przy braku określonej liczby dowodów przemawiających za winą podsądnego
Franciszkana (1803 r.)
walory praktyczne
proces toczył się z urzędu, był tajny i pisemny
brak możliwości obrońcy
przyznanie się do winy - centralny dowód
kary za nieposłuszeństwo
ograniczenie apelacji
istniało postępowanie doraźne - wyrok w ciągu 24h, bez apelacji i prośby łaski
funkcjonowały do lat 50. XIX w.
Zabór austriacki 1809 - 1914
Położenie Galicji na tle przemian polityczno-ustrojowych w monarchii austriackiej
Do wybuchu Wiosny Ludów
Królestwo Galicji i Lodomerii.
Austriacki system rządów absolutystycznych nie dopuszczał do stworzenia podstaw odrębności narodowej i społecznego rozwoju okupowanego kraju.
Istniejące organy samorządowe w Galicji bądź nie odgrywały żadnego znaczenia, bądź były likwidowane.
Po 1815 r. władze austriackie postawiły sobie za zadanie zespolenie Galicji z całością monarchii habsburskiej → policyjny i centralistyczny system rządów.
W 1846 r. rozpoczął się ruch powstańczy w Galicji wraz z powstaniem krakowski, który został uniemożliwiony i rozgromiony przez chłopstwo → tzw. rabacja galicyjska - ruch chłopski o charakterze antyfeudalnym, powstały wskutek wyzyskiwania przez szlachtę; napadnie na dwory.
Władze austriackie wykorzystały rabację a następnie ją stłumiły.
Wiosna Ludów - domaganie się autonomii Galicji, praw języka polskiego, zniesienia cenzury i uwłaszczenia chłopów
Do wprowadzenia autonomii
Państwo austriackie na skutek rewolucji z 1848 r. weszło na drogę przekształceń w monarchię konstytucyjną.
Konstytucja kwietniowa z 1848 r. - wprowadzała równouprawnienie stanów, narodowości i wyznań
↓
Przestaje funkcjonować w maju
↓
III 1849 r. - ogłoszenie przez cesarza nowej konstytucji - nie weszła w życie, a Patentem Sylwestrowy z 1851 r. został formalnie uchylona (z wyjątkiem równouprawnienia stanów)
↓
Od 1860 - monarcha jako wyłączny ustawodawca i współdziałający z nim parlament pod nazwą Rady Państwa
↓
ostateczne złamanie systemu absolutystycznego w monarchii - Dyplom Październikowy z 1860r.
rozdzielenie ustawodawstwa między Radę Państwa i sejmy poszczególnych krajów
stworzenie podstaw dla wykształcenia się stosunków autonomicznych, zwłaszcza narodom tzw. historycznym
wyraz kompromisu między monarcha a prowincjonalna arystokracja i ziemiaństwem
↓
1861 r. - Patent Lutowy - znosił Dyplom Październikowy
stanowisko centralistyczne
podział materii ustawodawczej poprzez wyliczenie wyczerpujące kompetencji sejmów krajowych, a reszta została pozostawiona władzom centralny
ustawodawstwo ogólnopaństwowe pozostawiono cesarzowi wespół z Radą Państwa
zawierał statuty dla poszczególnych krajów, m.in. dla Galicji, które obowiązywały do 1918 r.
↓
1865 r. - zawieszenie norm Patentu Lutowego w odniesieniu do organizacji aparatu centralnego państwa wskutek silnej opozycji węgierskiej
↓
konstytucja grudniowa z 1867 r.
powstała dualistyczna monarchia austro-wegierska
wspólne: monarcha, armia, dyplomacja, system monetarny
stworzyła taki aparat władz i urzędów, na którym państwo opierało się do końca swego istnienia
Galicja wchodziła w skład monarchii jako jeden z 17 krajów koronnych
rozgraniczenie spraw ogólnopaństwowych i krajowych
W Galicji istniały dwie niezależne od siebie hierarchie władz - rządowa i krajowa
Ustawodawstwo sprawował cesarz łącznie z parlamentem centralnym i sejmikami krajowymi.
Władza rządowa i wykonawcza - cesarz poprzez ministrów
Centralny organ władzy ustawodawczej - dwuizbowy parlament ogólno austriacki, tzw. Rada Państwa (izba panów i izba posłów)
zatwierdzanie umów międzynarodowych
sprawy służby wojskowej
uchwalanie budżetu
uchwalanie prawa sądowego
zakres spraw zastrzeżonych powodował przewagę nad sejmikami krajowymi
Izba panów
charakter arystokratyczny
skład: pełnoletni członkowie dynastii, głowy krajowych rodzin arystokratycznych, arcybiskupi i biskupi katoliccy z tytułami książęcymi, osoby powołane z tytułu zasług dla państwa, kościoła, nauki, sztuki
nominacja cesarska przyznawała prawa członkowskie dożywotnie lub dziedziczne
członkowie: 150 - 170
Izba poselska
wybory bezpośrednie i tajne według systemu kurialnego (wielkiej własności ziemskiej, izb przemysłowo-handlowych, miejska, gminna); w 1896 r. wprowadzono 5 kurię „powszechną” - wszyscy mężczyźnie którzy ukończyli 24 lata i zamieszkiwali min 6 m-cy w gminie głosowania
Na mocy ustawy z 26.01. 1907 r. wprowadzono w monarchii nowe prawo wyborcze 4-przymiotnikowe: powszechne, bezpośrednie, równe i tajne.
Przedstawiciel polscy z Galicji w całej Radzie Państwa mogli powoływać na zasadzie całkowitej dobrowolności tzw. Koło Polskie, celem prowadzenia wspólnej polityki
Organy centralne administracji - ministerstwo
3 ministerstwa były wspólne dla całej monarchii: spraw zagranicznych, wojny, finansów
inne działy administracji miały oddzielną hierarchię austriacką i węgierską z ministrami na czele i odrębnymi Radami Ministrów
ministrowie - wykonywanie ustaw ogólnopaństwowych i krajowych
ministrowie bez teki (nie kierujący żadnym działem administracji) np. minister dla Galicji
Galicja była tylko częścią składową państwa austriackiego o statusie kraju koronnego, ale sama Austria pozostawał państwem konstytucyjnym, w którym istniały prawa obywatelskie, wolności stowarzyszeń, w tym politycznych, była możliwość jawnego i legalnego politycznego organizowanie się społeczeństwa.
Reforma uwłaszczeniowa i jej następstwa społeczno-gospodarcze
Skutkiem Wiosny Ludów było zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów
uzyskanie pełnej wolności
reformy objęły wszystkich chłopów posiadaczy
natychmiastowe uchylenie powinności oraz pozostawienie chłopom serwitutów
w związku z odgórnością reform patent carski utrzymał własność folwarczną, dziedzicom obiecano indemnizację za utracone korzyści
chłop zyskał bezwzględne prawo własności swojej parceli, ale obciążone niewiadomą wysokością odszkodowań, jakie w przyszłości miał za nie zapłacić
stopniowo określano zasięg gruntów objętych uwłaszczeniem i sposób obliczania indemnizacji
w 1857 r. wypłacono dziedzicom odszkodowania w papierach procentowych
wykupem papierów obciążono kraj w formie „dodatku indemnizacyjnego” do podatku, który płacili wszyscy galicyjscy podatnicy, w tym chłopi
Skutki reform
stosunkowo duży procent ludności wiejskiej otrzymał ziemię na własność
uzyskano ją w niedostatecznej ilości
stan rzeczy pogarszał się w wyniku działów rodzinnych
rozdrobnienie wsi galicyjskiej
szachownica gruntów
Położenie przemysłu i rolnictwa było porównywalne. Przemysł nie miał warunków do rozwoju.
W przemyśle rozwijało się: górnictwo i przemysł naftowy.
1883 r. powstanie Banku Krajowego - wspierał lokalne przedsiębiorstwa
Rozbudowa sieci kolejowej.
Rozwój samorządności zawodowej np. izba handlowa, izba lekarska, izba przemysłowa, izba adwokacka.
Instytucje samorządowe broniły interesów zawodowych swoich członków, jak też przejmowały od organów państwowych dość liczne uprawnienia o charakterze administracyjnym czy policyjno-porządkowym.
Stosunki panujące w Galicji doprowadziły do emigracji zarobkowej, głównie do Ameryki.
Źródła prawa
Do 1848 r. - wola panującego jako jedyne źródło prawa
wydawane dla całego państwa bądź danego kraju
ustawy polityczne lub sądowe (cywilne, karne, procesowe)
od 1819 r. zaczęto wydawać urzędowe prowincjonalne zbiory prawa
1848 - 1860
w zasadzie nie nastąpiły większe zmiany w zakresie źródeł prawa
monarcha wydawał normy prawne o charakterze ustawy (patenty i rozporządzenia)
monarcha mógł upoważnić do wydania takich norm, nieraz zwanych ustawą, organy sobie podległe
Od 1860
Nowy system źródeł prawa oparty o hierarchię przepisów, opierał się o elementy sprzeczne ze sobą:
- oktrojowanie wynikające z absolutyzmu
- konstytucyjny parlamentaryzm
Ogłaszanie norm prawnych następowało przez ich publikowanie w dziennikach ogólnopaństwowych i narodowych.
Prawa i wolności obywatelskie
Fundament stanowiły dwa akty:
Dyplom Październikowy
Patent Lutowy
które stały na stanowisku równości wszystkich wobec prawa, jak i wolności sumienia i wyznania.
Był to punkt wyjścia dla kolejnych uregulowań w następnych ustawach:
1862 r. - przepisy o wolności osobistej, o nietykalności mieszkania, o wolności prasy
1867 r. - prawo o stowarzyszeniach
1867 r. - ustawa zasadnicza: pełen zestaw praw i wolności
równość wobec prawa
swoboda przesiedlania się i emigracji
nietykalność własności i swoboda dysponowania nią
wolność osobista
nietykalność mieszkania
tajemnica korespondencji
prawo stowarzyszania się i zgromadzania
wolność prasy i opinii
prawo petycji
równouprawnienie narodów monarchii
prawo do rozwoju narodowości i języka
powołanie specjalnego sądu którego zadaniem była ochrona praw i wolności obywateli - Trybunał Państwa
Tylko obywatelom państwa przysługiwały prawa i wolności obywatelskie
Obywatelstwo
z mocy samego prawa poprzez urodzenie z ojca obywatela austriackiego
w drodze decyzji administracyjnej po uprzednim uzyskaniu tzw. prawa swojszczyzny (przynależność do jakiejś gminy na terenie państwa)
Zasada równości wobec prawa
równy dostęp do urzędów
równouprawnienie narodów
równouprawnienie języków
Wyłomy od zasady równości
prawo wyborcze uzależniające liczbę miejsc w organach przedstawicielskich od wielkości majątków ziemskich i wysokości opłacanych podatków a nie od liczebności wyborców
uprzywilejowanie członków dynastii czy kościoła rzymskokatolickiego
początkowy zakaz małżeństw miedzy osobami wiary chrześcijańskiej niechrześcijańskiej
Równouprawnienie narodów i języka
Ustawa zasadnicza z 1867 r. przyznawała wszystkim narodom w monarchii habsburskiej równouprawnienie.
Niezbyt precyzyjne sformułowania spowodowały przyjęcie za podstawę wyodrębniania narodowości równouprawnionej konstytucyjnie posługiwanie się językiem obiegowym - deklaracja jednostki - spis ludności:
niemiecka
czesko-morawsko-słowacka
węgierska
polska
ukraińska
słoweńska
serbo-chorwacka
włoska
rumuńska
Pod względem polityczny pozostała nad nierówność narodów
system wyborczy
w życiu publicznym preferowanie języka niemieckiego
w administracji centralnej wewnętrznym językiem urzędowym był niemiecki
niemiecki funkcjonował również jako język urzędowy w sądownictwie najwyższym, armii, na kolei, poczcie
Na mocy przepisów z 1866 r. język polski stał się urzędowym w Sejmie i Wydziale Krajowym, włącznie z publikowaniem aktów prawnych.
Od 1869 r. polski stał się wewnętrznym językiem urzędowym w administracji rządowej, łącznie ze skarbową i w sądownictwie.
Zachodziła również polonizacja szkolnictwa na wszystkich szczeblach.
Wolność osobista
aresztowanie wyłącznie na podstawie orzeczenia sądowego
naruszenie zasady uprawniało do odszkodowania od państwa
pozostawiono organom policji i administracji możliwość stosowania kar aresztu za niektóre przestępstwa policyjne
policja mogła zatrzymać osoby lub ukarać je aresztem za sam fakt wydawania się podejrzanym, pasożytniczym, włóczęgowskim
Wolność przesiedlania się
prawem obywatela było niczym nie skrępowane przenoszenie się wraz ze swoim majątkiem w obrębie całego państwa
ograniczeniem był obowiązek odbycia służby wojskowej
zniesienie paszportów wewnętrznych
władze administracji zachowały prawo wysiedlania z określonych miejscowości lub części państwa osób bez zawodu czy dochodów, prowadzących zły tryb życia i nie należących do gminy
Tajemnica korespondencji
zakaz zapoznawania się z treścią obcej korespondencji
jedynie na mocy decyzji sądu było to możliwe
Wolność opinii
Zasada wolności opinii obejmowała szeroki zakres dziedzin
wolność prasy - swoboda wyrażania opinii w słowach drukowanych
wolność sumienia i wyznania
wolność stowarzyszeń i zgromadzeń - wolność łączenia się w celu wyrażania opinii i ich realizowania
wolność nauki i nauczania
wolność petycji - prawo prezentowania swych poglądów władzom publicznym
Wolność opinii przysługiwała
osobom fizycznym
osobom prawa publicznego
Spod wolności opinii wyłączono
przedstawienia teatralne
demonstracje publiczne
Ustawa grudniowa z 1867 r.
pełna swoboda głoszenia opinii drukiem, likwidacja cenzury i dotychczasowego systemu koncesyjnego prasy
pełna wolność wiary i sumienia z jednoczesnym zakazem zmuszania do praktyk religijnych
Związki religijne prawne - uznane miały gwarancje
publicznego odprawiania nabożeństw
samodzielnego zarządzania własnymi sprawami wewnętrznymi
prawo posiadania majątków
tworzenia fundacji czy zakładów w celach kultowych, naukowych bądź dobroczynnych
Do religii prawnych zaliczano
katolicką w obrządku rzymskim, ormiańskim i greckokatolickim
ewangelicką
prawosławną
mojżeszową
później kościół starokatolicki i anabaptystów
Wyznawcy religii prawnie nie uznawanych mogli praktyki religijne odbywać w domu
Prawo o stowarzyszeniach i zgromadzeniach z 1867 r. + konstytucja grudniowa
obywatele posiadali uprawnienia do zgromadzania się i zakładania stowarzyszeń bez żadnych ograniczeń
warunkiem było zgłoszenie tego właściwym władzom, bez wymogu zatwierdzenia
władze mogły zakazać powołania stowarzyszenia stwierdzając jego niezgodność z prawem bądź stwarzanie zagrożenia dla państwa
analogicznie było z odbywaniem zgromadzeń
Ustrój polityczno-administracyjny
Po Kongresie Wiedeńskim, wypełniając formalnie jego uchwały w sprawie reprezentacji narodowej Polaków, władze austriacki wydały w 1817 r. nowa ordynację do Sejmu stanowego i wznowiły jego zwoływania.
Władze autonomiczne
Sejm Krajowy, jako najwyższa władza autonomiczna, w Dyplomie Październikowym z 1860 r.
normy Patentu Lutowego z 1861 r. zawierały statut krajowy dla Galicji wraz z ordynacja wyborcza do Sejmu
Prawo wyborcze do Sejmu krajowego
sprowadzało się do tzw. reprezentacji interesów
wyborcami zostali wyłącznie posiadacze
rozdziału mandatów nie zależał od liczby wyborców, ale od posiadanego przez nich majątku
uprawnieni do głosowania byli zaliczani do rozmaitych grup interesu na podstawie cenzusu zawodowego i majątkowego
dwie pierwsze grupy wprowadzały swoich przedstawicieli bez wyboru, a więc z urzędu, jako tzw. wirylistów
kościół katolicki: arcybiskupi i biskupi trzech obrządków
przedstawiciele nauki i szkół wyższych: rektorzy Uniwersytetu Lwowskiego i Krakowskiego, rektor Politechniki Lwowskie, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie
pozostali członkowie sejmu; wybory jawne w kuriach
kuria wielkiej własności ziemskiej (44)
kuria izb przemysłowo-handlowych (3)
kuria miast większych (23→31)
kuria pozostałych gmin miejskich i wiejskich (74)
reforma ustrojowa z 14 lutego 1914 r. przewidywała wprowadzenie w Galicji powszechnego głosowania, ale nie zdołano jej urzeczywistnić przed wybuchem I WŚ
Kompetencje Sejmu
ustawodawstwo w sprawach określonych nazwą kultury krajowej: zagadnienia rolno-leśne, kwestie ustroju agrarnego, kredyty i stosunki pracy w rolnictwie
decydowanie w sprawach publicznych budowli i zakładów dobroczynnych finansowanych przez władze krajowe
decydowanie o budżecie kraju, łącznie z dopłatami do podatków państwowych
wydawanie aktów w ramach ustawodawstwa ogólnopaństwowego
gminne, czyli dotyczące samorządu terytorialnego
szkolne i kościelne
stanowienie przepisów o zasadach organizacji sądownictwa i władz administracyjnych, księgach gruntowych i uprawnieniach propinacyjnych
od 1907 r. w zakresie prawa cywilnego, karnego, karno-policyjnego (w sprawach należących do kompetencji Sejmu)
przyjmował sprawozdania namiestnika z jego urzędu zaraz po otwarciu sesji sejmowej; była możliwość dyskutowania sprawozdania i zgłaszania interpelacji, a namiestnik miał obowiązek odpowiedzieć na wszystkie pytania
inicjatyw ustawodawcza: rząd, Wydział Krajowy, komisje sejmowe, grupy posłów liczące min 15 osób
↓
ustawy zapadały większością głosów przy obecności min połowy członków Sejmu
↓
przedłożenie przez rząd do sankcji cesarza
Cesarz:
corocznie zwoływał Sejm
miał prawo odraczać i zamykać obrady
mógł rozwiązać Sejm
Wydział Krajowy
powoływany spośród grona sejmowego na 6 lat
przewodniczył mu marszałek krajowy
skład: 3 osoby obrane przez całe zgromadzenie, po 1 z kurii wielkiej własności, połączonej kurii izb przemysłowo-handlowyych, i miast, kurii reszty gmin miejskich i wiejskich
organ zwiadowczy i wykonawczy reprezentacji krajowej
posiadał uprawnienia w zakresie bieżącej administracji
organ poprzez który Sejm nadzorował samorząd terytorialny i zarządzał majątkiem krajowym
jako komisja Sejmowa i Biuro Sejmu, kontrolował i weryfikował wybory parlamentarne, przygotowywał materiały na obrady plenarne
Marszałek Sejmu
stał na czele Sejmu
nominowany przez cesarza na 6 lat
Siedziba Sejmu galicyjskiego - Lwów
Władze rządowe i podział kraju
Struktura władz rządowych:
oddzielenie władz rządowych od samorządowych
nowy podział kraju
oddzielenie administracji od sądownictwa
Pion administracji rządowej
Pion administracji samorządowej
Administracja niezespolona - taka, która ze względu na wagę bądź specyfikę zadań była wyodrębniona za struktury administracji ogólnej i tworzyła oddzielne piony aparatu państwowego.
Takowa wykształciła się w Galicji, a znalazły się w niej: władze górnicze, domen i lasów państwowych, kolei, poczt oraz inspekcja przemysłowa
Samorząd terytorialny
W Galicji administracja samorządowa ukształtowała się na szczeblu gminy i powiatu.
Fundamentalne zasady ustroju gmin samorządowych
swoboda przyjmowania członków gminy
wybieralność jej organów
samodzielny zarząd sprawami gminy
jawność budżetu
Kompetencje gminy:
własne - wszystko co dotyczy przede wszystkim interesów gminy i jest w całości wykonywalne w jej granicach
poruczne - załatwienie określonych spraw publicznych zleconych przez państwo
Normy wprowadzające samorząd:
ogólnopaństwowa kodyfikacja gminna z 1862 r.
w oparciu o kodyfikacje wydana przez galicyjski Sejm Krajowy w 1866 r. szczegółowa ustawa o gminach i obszarach dworskich
normy stały na stanowisku jednolitości ustrojowej gmin wiejskich i miejskich
Gminy wiejskie
każda wieś niezależnie od swojej wielkości tworzyła gminę.
z terytorium gmin wiejskich wyłączono (była możliwość włączenia) obszary dworskie, które tworzyły odrębna gminę z patrymonialnym władztwem dziedziców.
obowiązek przynależności każdego obywatela państwa do jakiejś gminy tzw. Prawo swojszczyzny
przynależność nabywało się
przez fakt urodzenia w gminie, niezależnie od miejsca pobytu
poprzez nadanie jej przez władze gminne
przynależność dawała swobodę zamieszkania w gminie i możliwość żądania pomocy materialnej w przypadku ubóstwa
osoby nie przynależne do gminy
uczestnicy gminy - ci którzy posiadali w niej nieruchomość, przedsiębiorstwo lub wykonywali jakiś zawód i w związku z tym płacili podatki bezpośrednie
obcy - mogli być usuwani z gminy w drodze tzw. szupasu do gminy własnej przynależności, wtedy gdy sprawowali kłopoty natury policyjnej bądź finansowej
inny podział w gminie: obywatele lub członkowie - tytuł nadawany odrębną decyzją tylko obywatelom austriackim, mężczyzną powyżej 24 r. ż., nie karanym; miał znaczenie prestiżowe, uprawniał do korzystania z istniejących w gminie zakładów czy fundacji
Organy samorządu gminnego
rada gminy
organ uchwałodawczy i nadzorczy
skład: 8-36 członków
przewodniczył jej naczelnik gminy, wyposażony w szereg jednoosobowych decyzji władczych
wyborcy rady: mieszkańcy przynależni, uczestnicy gminy, osoby z tytułu cenzusu inteligenckiego
podział wyborców: na 3 klasy, w kolejności wysokości wpłacanych podatków
zwierzchność gminna
zarządzanie i wykonywanie
obierana przez radę gminy spośród jej członków
skład: naczelnik gminy, 2 lub więcej przysięgłych
kadencja organów trwał 3 lata, a od 1884 r. 6 lat
Zakres działań gminy:
własne
zarząd własnym majątkiem gminy
prawo uchwalania swojego budżetu
nakładanie dodatków do podatków państwowych
sprawy dróg gminnych
nakładanie robocizn tzw. szarwarków
kwestie tzw. policji miejscowej: czuwanie nad bezpieczeństwem ludzi i mienia, nad środkami żywności, miarami i wagami, obyczajowością publiczną, nadzór i przestrzeganie przepisów polowych, targowych, wobec czeladzi i robotników, w dziedzinie bezpieczeństwa przeciwpożarowego
sprawy administracji szkolnictwa i funkcjonowania lokalnych zakładów dobroczynnych dla ubogich
poruczne
współdziałanie w procedurze wyborczej do organów reprezentacyjnych wszystkich szczebli
realizowanie prawa swojszczyzny
czynności związane ze ślubami cywilnymi
sprawy meldunkowe
spisy ludności
ściganie podatników
pobór do wojska
sprawy z zakresu zdrowia publicznego
sprawowanie orzecznictwa karno-administracyjnego na terenie gminy
Nadzór nad gminą
samorządy wyższego stopnia - w sprawach z własnego zakresu działania
władze państwowe - w sprawach z porucznego zakresu działania
organy administracji rządowej - prawo badania decyzji i zarządzeń gminnych w zakresie ich własnego działania z punktu widzenia ich zgodności z prawem
Obywatele mili prawo do zaskarżania decyzji organów gminnych do władz wyższych
Gminy miejskie
Kraków - posługiwał się odrębnym statutem z 1866 r., zmienionym w 1904 r.
Lwów - miał swój statut z 1870 r.
1889 r. - oddzielna ustawa uregulowała ustrój 30 większych miast
1896 - odrębne unormowanie samorządu w ponad 140 miastach i miasteczkach
Władze samorządowe
rady miejskie
organ uchwałodawczy i nadzorczy
liczba członków rady: 18-36 (we Lwowie-100, w Krakowie-60)
kadencja: 6 lat, ale po 3 ustępowała połowa radnych
uprawnienia analogiczne do uprawnień rad wiejskich
kompetencje nadzorcze wykonywane za pomocą specjalnie powoływanych komisji
zwierzchność gminna
w miastach mniejszych i miasteczkach
władza wykonawcza
skład: naczelnik gminy, jego zastępca, 2-5 asesorów, którzy działali bezpłatnie
magistrat
w 30 większych miastach, Lwowie, Krakowie
władza wykonawcza
skład: burmistrz, zastępcy, 3 asesorów (we Lwowie i w Krakowie: prezydent z wiceprezydentami, do 20 radców magistratu)
w magistracie Lwowa i Krakowa: urzędnicy zawodowi
wybierany na 6 lat spośród członków rady
ścisłe rozgraniczenie kompetencji między magistratem jako organem kolegialnym a władzami jednoosobowymi (prezydent, burmistrz)
miał, w odróżnieniu od zwierzchności gminnej, szereg kompetencji z zakresu uprawnień porucznych
Nadzór
usunąć burmistrza lub prezydenta można było jedynie w wyniku postępowania dyscyplinarnego
ustawowo określano, które uchwały rad miejskich wymagają zatwierdzeni przez organ nadzoru
Samorządność powiatowe
wprowadzona w Galicji równocześnie z samorządnością gminą
rada powiatowa - organ uchwałodawczy
obierana na 3 lata, a od 1884 r. na 6 lat
liczba członków: 26
zajmowała się sprawami wewnętrznymi powiatu: budowa dróg, zdrowie, bankowość, dobroczynność, oświata, kultura
podstawa finansowa: wpływy z majątków własnych bądź z uchwalanych dodatków do podatków bezpośrednich
wybory
o charakterze kurialnym
kurie: wielkich właścicieli ziemskich, przemysłowców i handlowców, miast i miasteczek, pozostałych gmin w powiecie
w każdej grupie liczba mandatów była proporcjonalna do sumy opłacanych podatków
wydziały powiatowe - organ zarządzający i wykonawczy rady
powoływany przez radę
na czele: prezes
skład: prezes, zastępcy, 6 członków
brak środków egzekucyjnych
nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy
Administracja szkolnictwa
W latach 1867 - 1873 powołano do życia odrębny pion władz szkolnych, który na trzech szczeblach mieścił w sobie organy kolegialne i mieszane.
Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Sądownictwo powszechne
Ustawa konstytucyjna z 21.12.1867 r. oparta na stałych zasadach stworzyła ramowe struktury nowego ustroju wymiaru sprawiedliwości, co rozwinęły ustawy szczegółowe.
Ustawa z 1867 r.
definitywnie rozdział sądownictwo od administracji
zapowiadał sądownictwo powszechne dla spraw karnych i cywilnych
zapowiadała sądownictwo prawa publicznego
sądy miały być niezawisłe
sędziowie
mianowani przez cesarza
nieusuwalni
dożywotni
mieli prawo badania zgodności rozporządzeń rządowych z ustawami
powołanie instytucji sędziów przysięgłych, którzy mieli orzekać o winie w ciężkich sprawach karnych, politycznych i z zakresu prawa prasowego
System sądów powszechnych w Galicji
Nie istniało odrębne sądownictwo handlowe. Sprawy takie należały do właściwości sadów powiatowych i okręgowych. Wyrokowało wówczas dwóch sędziów zawodowych i jeden powoływany na 3 lata na wniosek izby przemysłowo-handlowej.
Sędziowie przysięgli
mężczyźni
wiek: powyżej 30 lat
mający prawo swojszczyzny
opłacający odpowiednie podatki
umiejący czytać i pisać
nie mogli być: urzędnicy, nauczyciele, wojskowi, pracownicy poczty i kolei, osoby karne
powoływani na podstawie specjalnych list w drodze losowania z list pierwotnych
Sądy szczególne
Sądy prawa publicznego:
dwa pierwsze funkcjonowały w Austrii
miały na celu ochronę praw podmiotowych jednostki
Trybunał Administracyjny
powołany w 1875 r.
skład: sędziowie mianowani przez cesarza dożywotnio i niezawiśli w swym orzekaniu
wyrokowały kolegialnie w kompletach 4-7-osobowych
jego właściwość opierała się o klauzule generalną - można było do niego wnieść skargę we wszystkich wypadkach, w których ktoś czuje się naruszonym w swych prawach przez niezgodne z ustawą rozstrzygnięcie lub zarządzenie władzy administracyjnej
wyłączone były sprawy: w których organ administracji decydował na podstawie własnego swobodnego uznania
można było składać tu skargę po wyczerpaniu administracyjnego toku instancyjnego
miała charakter sądu kasacyjnego - po uchyleniu wyroku zwracał sprawę do ponownego rozpatrzenia
Trybunał Państwa
powstał w 1869 r.
skład: przewodniczący, zastępca, 12 członków, 4 zastępców
mianowani dożywotnio przez monarchę na wniosek parlamentu
kandydaci nie musieli legitymować się kwalifikacjami sędziowskimi
miał polityczny charakter
strzeżenie praw całości państwa i jego krajów oraz gwarantowanych konstytucyjnie praw obywateli
sąd kompetencyjny
między władzą administracyjną i sądową
między najwyższą władzą rządową a reprezentacjami kraju
miedzy władzami krajowymi a centralnymi
między władzami samorządowymi a rządowymi
między władzami samorządowymi równych krajów
mogły tu wnosić skargi jednostki i korporacje gdy nie istniała zwykła droga prawna
żywa działalność i bogate orzecznictwo
Trybunał Stanu
powołany w 1867 r.
skład: 24 członków powoływanych po połowie przez obie izby
sądził ministrów oskarżonych przez którąkolwiek z izb parlamentu o złamanie konstytucji bądź ustawy
Trybunał mógł
usunąć ministra z urzędu
wydalić ze służby państwowej
zabrać prawa polityczne
orzekać w oparciu o ustawę karną gdy w czynie mieściło się przestępstwo
cesarz miał prawo łaski wobec skazanego ministra
w praktyce nie zebrał się ani razu
Sądy przemysłowe
działały na podstawie przepisów z 1869 r., zmienionych w 1896 r.
funkcjonowały w Lwowie, Krakowie i Bielsku
rozprawom przewodniczył sędzia zawodowy, a orzekali ławnicy wybierani po połowie przez pracodawcę i robotników spośród samych siebie
wybierać mogły kobiety, ale wybieranymi mogli być tylko mężczyźni
rozpoznawały sprawy ze stosunku pracy
odwołania od ich wyroków do sadów krajowych (komplet sądzący: 3 sędziów zawodowych, 2 ławników)
w praktyce sady te nie miały zbyt wielu spraw
Prawo cywilne
1811r. Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch ABGB
W Galicji wszedł on w życie z 1 stycznia 1812 r.
kodyfikacja prawonaturalna tj. tworząca system prawa zgodny z wymogami rozumu i natury ludzkiej
sprawiedliwy, normy prawne miały wyrażać obiektywne prawa naturalne, wywodzące się z rozumu ludzkiego
zupełny, bez luk w prawie, ale jednocześnie nie kazuistyczny
jednorodny, zawierający tylko normy prawa cywilnego
zgodny z ustawodawstwem i stosunkami panującymi w całym państwie
równość podmiotów wobec prawa
wolność własności i swoboda umów
powszechność prawa
założenia i normy kodeksowe w całej pełni nabrały realności po likwidacji stosunków feudalnych, nie były wymagane wtedy zmiany w kodeksie, jedynie moc utraciły tzw. ustawy polityczne
sformułowny był prostym, jasnym i ładnyum językiem
był kodeksem kompletnym i za razem zwięzłym i pozbawionym kazuistyki
widać wpływy prawa rzymskiego
Podział kodeksu
I wstęp
II o prawie osobowym
przepisy dotyczące statusu osoby (fizycznej i prawnej)
osobowe prawo rodzinne (małżeńskie prawo osobowe)
stosunki między rodzicami a dziećmi, opieka i kuratela
III o prawie rzeczowym
prawo rzeczowe (posiadanie, własność, zastaw, służebność)
zobowiązania
prawo spadkowe
małżeńskie prawo majątkowe
IV o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym
o umacnianiu, zmianie i wygaśnięciu praw
przedawnienie i zasiedzenie
Prawo osobowe i małżeńskie
powszechność i równość praw cywilnych
upośledzenie kobiet w małżeństwie i rodzinie
ograniczenie praw dzieci nieślubnych
wyznanie i stan majątkowy miały wpływ na korzystanie z praw cywilnych
instytucja małżeństwa mieszana, wyznaniowo-świecka
sądy państwowe były właściwe do orzekania o ważności małżeństwa, jego rozwiązaniu, rozwodzie
zawarcie małżeństwa następowało na drodze wyznaniowe (religie uznane) lub świeckiej (inne)
Prawo rzeczowe
szeroka konstrukcja własności pełnej, ujmująca ją równoznacznie z pojęciem ogółu praw majątkowych
zakres prawa własności: pełne i wyłączne władztwo nad rzeczą
zachowanie instytucji własności podzielonej: lenno, dobra wieczysto-dzierżawne, dobra wieczysto-czynszowe, do upadku feudalizmu, potem zanikły w praktyce
Zobowiązania
zasada wolności umów
równość stron
Prawo handlowe
kodeks handlowy z 1862 r.
opierał się o kryterium mieszane tj. podmiotowo-przedmiotowe - wyodrębnienie pojęcia czynności handlowych nie zależnie od tego, kt je wykonał
uznawał prawo kupców
Proces cywilny
Kodeks Postępowania Cywilnego z 1895 r. + 1896 r. - przepisy o postępowaniu egzekucyjnym
Opierał się o zasady:
dyspozytywność i swobodna rozprawa stron, z pewnymi możliwościami ingerencji sędziego w przewód sądowy
jawność i ustność procedury
swobodna ocena dowodów przez sędziego
Środki odwoławcze
apelacja od wyroków sądów I instancji
postępowanie ustne i jawne
rewizja od wyroków sądów apelacyjnych
postępowanie pisemne i jawne
skarga o wznowienie postępowania po wyjściu na jaw nowych okoliczności sprawy
Egzekucja
dopuszczalna z ruchomości, następnie z nieruchomości (zajęcie, sprzedaż), i z wierzytelności
w toku uczestniczył sędzia
przepisy zezwalały na aresztowanie dłużnika w celu wymuszenia ujawnienia majątku
Prawo karne
Kodeks Karny z 1852 r.
normy prawa absolutystycznego z wczesnoburżuazyjnymi
określał zły zamiar i ujmował go dość szeroko
odpowiedzialność za przestępstwo od 10 r. ż.
Przestępstwa:
zbrodnie
występki
wykroczenia
Katalog kar:
kary główne
kara śmierci (zdrada główna, morderstwo, zabójstwo, rozbójcze uszkodzenie cudzej własności, działania i zaniechania o charakterze złośliwym, jeśli w ich wyniku człowiek utracił życie, podpalenia, zbrodnie popełnione przez szajkę)
więzienie dożywotnie
więzienie czasowe (dzieliła się na dwa stopnie, wynosiła od 6 m-cy do 20 lat)
kary za występki i wykroczenia: areszt, grzywna pieniężna, utrata praw do towarów i przedmiotów, chłosta, wydalenie
Specjalnej ochronie poddano interes państwa, cesarza i członków dynastii.
Szeroko i kazuistycznie ujęto przestępstwa przeciw własności.
Normy kodeksu były na przestrzeni lat zmieniane.
Proces karny
Procesowa część Franciszkany z 1803 r.
Kodeks z 1850 r. - nie wprowadzony w Galicji
Kodeks postępowania karnego z 1853 r.
nawiązywał do rozwiązań Franciszkany
postępowanie o charakterze inkwizycyjnym z zachowanie pełni ustawowej teorii dowodów
śledztwo prowadzone przez prokuratora bądź sąd w prawie w pełni pisemne
rozprawa w I instancji ustana, ale przy apelacji pisemna
Kodeks procedury karnej z 1873 r.
proces wyznaczano z urzędu wedle zasad akuzacyjnych
czynności śledcze wykonywał prokurator
oskarżonemu przysługiwało prawo do obrońcy
obrońcy mogli być wyznaczani z urzędu
postępowanie ustne i jawne
przy przestępstwach poważniejszych o winie decydowali sędziowie przysięgli
swobodna ocena dowodów
Zabór pruski do roku 1807
Terytoria rozbiorowe zostały wcielone do państwa pruskiego jako prowincje, w wyniku czego powstały:
- Prusy Zachodnie
- Prusy Wschodnie
- Prusy Południowe
- Prusy Nowowschodnie
- Nowy Śląsk
Stosunki społeczne
Szlachta - pierwszy stan po monarchii
Uprzywilejowana pozycja:
- monopol własności ziemskiej
- dominalna władza nad chłopem
- tworzyła kadrę oficerską i najwyższą biurokrację
Istniał oficjalny zakaz sprzedaży majątków osobom nieszlacheckiego pochodzenia, ale robiono wyjątki na rzecz mieszczaństwa niemieckiego.
Drobna szlachta - nieposesjonaci
- mogli nabywać i uprawiać grunty chłopskie (od 1803)
- pozostawiono jej kariery wojskowe
- mogła szukać zarobku w miastach
Cała polska szlachta była objęta uciskiem podatkowym, przymusem paszportowym i cenzurą.
Duchowieństwo
W monarchii pruskiej religią państwową było wyznanie ewangelicko - augsburskie (luterańskie).
Prawnie uznany był:
kościół rzymskokatolicki
kościół ewangelicko - reformowany (kalwinizm)
Cechą charakterystyczną pruskiego systemu wyznaniowego było ścisłe podporządkowanie religii państwu.
Duchowni posiadali status urzędników państwowych.
Kościół rzymskokatolicki:
pogorszenie położenia prawnego i faktycznego
likwidacja nuncjatury papieskiej w Warszawie
ograniczenie kontaktów duchowieństwa z Rzymem
samodzielna erygcja nowych diecezji przez władze pruskie
powoływanie biskupów przez monarchę
sprawowanie nadzoru nad duchownymi przez urzędy administracyjne tzw. kamery
konfiskata dóbr ziemskich kościoła i wypłacenie pensji duchownym - Prusy Południowe i Nowowschodnie
obłożenie dóbr ziemskich kościoła wysokim podatkiem - Śląsk, Prusy Zachodnie
likwidacja seminariów duchownych
Mieszczaństwo
Miasta:
- podlegające monarsze tzw. wolne
- stanowiące własność prywatną
Stan mieszkańców miast:
- obywatele miast tj. posiadający prawo miejskie, ale nie koniecznie mieszkający w miastach
- mieszczanie mieszkający w mieście i legitymujący się prawem miejskim
- miejscowi tj. nie posiadający praw miejskich rekrutujący się głównie ze wsi
Prawo miejskie:
- udzielane przez magistratury
- było podstawą prowadzenia handlu i zajmowania się zawodami miejskimi
- warunki otrzymania prawa miejskiego były zawodowe i etyczno-moralne
- było dziedziczne
- chłopi poddani mogli je otrzymać za zgodą pana, a wojskowi za zgoda przełożonego
W miastach działały cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie.
Był przymus cechowy, ale władze mogły nadawać przywileje tzw. wolnych majstrów - umożliwiały uprawianie zawodu poza cechem.
Udzielane też były:
- indywidualne koncesje kupieckie
- indywidualne koncesje dla prowadzenia przedsiębiorstw (manufaktury)
1806 r. został zniesiony przymus cechowy w zakresie tkactwa.
Sytuacja mieszczan miast prywatnych pozostała tka jak w dawnej Polsce.
Chłopi
- największy stan społeczny
- rekruci do wojsk
- główni płatnicy podatków
Zasadą polityki monarszej było niedopuszczenie do pogorszenia się sytuacji chłopów.
Patent z 1773 r.
Ograniczenie poddaństwa osobistego poprzez nakazanie feudałom uwolnienia chłopa z poddaństwa w przypadku:
- braku środków do życia na miejscu
- otrzymania innego, lepszego zajęcia
- zawarcia związku małżeńskiego poza wsią
- podjęcia nauki w szkole
Zlikwidowano obowiązkową służbę dzieci we dworze.
W 1773 r. - ograniczenie powinności chłopów w domenach
- górna granica odbywanie pańszczyzny 60 dni tzw. sprzężajnych z włóki i 60 dni pieszych z pół włóki
Od 1779 r władze lokalne mogły zawierać z chłopami z domen umowy w ramach których pańszczyzna była zamieniana na stały czynsz.
Prywatnych właścicieli wezwano do normowania świadczeń poddańczych z włościanami za pomocą umów.
Komisje urbinalne miały czuwać nad ich treścią i stabilnością.
W dalszym ciągu chłopów pozbawiono dziedzicznych praw do ziemi.
Wprowadzono wobec chłopów w domenach zakaz usuwania ich z ziemi bez wyroku sądowego. Dotyczyło to też przypadków ekonomicznie nieuzasadnionych w odniesieniu do gospodarstw chłopskich w dobrach prywatnych.
Zabroniono dzielenia gospodarstw i włączania ich do folwarków
Zalecono feudałom oparcie praw włościan do gruntu o formę dzierżawy dziedzicznej.
1794 r na podstawie Landrechtu Pruskiego wszyscy chłopi otrzymali możliwość wnoszenia skarg do władz państwowych na swoich panów.
Żydzi
- w miastach zaliczali się do „miejscowych”
- traktowano ich jak cudzoziemców pozostających pod ochroną państwa
- byli ograniczeni w wykonywaniu niektórych zawodów, zawieraniu związków małżeńskich
- musieli płacić specjalne podatki bądź opłaty
1797 r Statut Generalny dla Żydów - Prusy Południowe i Nowowschodnie
- likwidacja danych samorządów żydowskich
- rygorystyczna kontrola państwa
- ujęcie wszystkich żydów w rejestrze generalnym
- podstawą ich zamieszkania i pobytu stał się tzw. list ochronny (protekcyjny)
- Żydzi mogli się zajmować: handlem, rzemiosłem, rolnictwem, hodowlą bydła, furmaństwem
Polityka władz pruski zmierzała do:
- germanizacji (głównie poprzez szkolnictwo)
- wykorzystywania (zwłaszcza w handlu i rzemiośle)
Ustrój władz i urzędów
Akt z 1797 r. określający władzę kamer w Prusach Nowowschonich
- podział między organami władzy administracyjnej i sądowej
- kamery posiadały szeroko rozumianą władzę administracyjną
- rejenci mieli uprawnienia sądowe
Miasta królewskie
- nadzór państwowy kamer - w sprawach administracyjnych
- nadzór państwowy radców skarbowych - w sprawach podatkowych
urzędnicy miejscy:
- nominowani przez kamery dożywotnio
- musieli posiadać odpowiednie kwalifikacje
- musieli znać język niemiecki
Identyczne zasady dotyczyły miast prywatnych co ograniczyło prawa ich właścicieli
Ustrój wsi:
- władzę administracyjna i policyjna sprawował pan
- pan podlegał nadzorowi landrata
- domenami królewskimi zarządzały urzędy domen
W 1794 Landrecht uregulował jednolicie ustrój wsi:
- wieś tworzyła gromadę
- miała osobowość publiczno-prawną
- stanowiła jednostkę samorządową
- na czele stał sołtys, mający do pomocy ławników
- sołtysi byli powoływani przez właściciela ziemskiego i zatwierdzani przez landrata
- sołtys wraz z ławnikami spełniał funkcje zwłaszcza podatkowe
Szczegółowe kompetencje niższych władz wiejskich zależne były w dużej merze od:
- praw prowincjonalnych
- zwyczajów lokalnych
Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Obowiązywanie prawa
Władza ustawodawcza - absolutny monarcha poprzez akty prawne o zróżnicowanym charakterze:
Ustawy i edykty
patenty - ustawy odnoszące się do ziem nowo zajmowanych
Rozporządzenia
deklaracje
instrukcje
regulaminy
Zarządzenia wykonawcze - opatrywano je stosowną adnotacją o mocy obowiązywania bądź na terenie całego państwa, bądź poszczególnych prowincjach
obwieszczenia
proklamacje
zawiadomienia
Akty prawne wydawana na zapytania władz niższych lub z powodu specjalnych wydarzeń
reskrypty
rozkazy gabinetowe
cyrkularze
Ustawodawstwo monarsze dążyło do ujednolicenia ustrojowego, ale miało też uwzględniać odmienności prawne poszczególnych prowincji.
1772 r. - uchylenie mocy prawa polskiego w Prusach Zachodnich → Landrecht wschodniopruski z 1721 r.
28 III 1794 r. - w Prusach Południowych wprowadzono Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich (PPK) → Landrecht Pruski
Miał on obowiązywać jako prawo posiłkowe wobec praw prowincjonalnych, jednakże to moc prawa polskiego ograniczona została tylko do kilku dziedzin takich jak: prawo spadkowe, małżeńskie, stosunki poddańcze.
PPK rozciągnięto na Prusy Nowowschodnie i Zachodnie.
Jedynie w Prusach Wschodnich doszło do skodyfikowania prawa własnego → Wschodniopruskie Prawo Prowincjonalne z 1801 r.
Landrecht Pruski:
miał zebrać i unormować całość prawa materialnego
liczył ponad 19 tys. paragrafów
cechowała go daleko posunięta kazuistyka
składał się z dwóch części dzielących się dalej na tytuły i rozdziały
prawa indywidualne, traktujące o jednostce i stosunku do rzeczy (głównie prawa rzeczowe i spadkowe)
prawa społeczne, zawierające przepisy o stosunku jednostki wobec różnych organizmów społecznych (prawo rodzinne, karne, państwowe, administracyjne, finansowe)
brakował ścisłego oddzielanie prawa prywatnego od publicznego → cecha feudalna
napisany w języku niemieckie, stylem zawiłym i rozwlekłym
Sądownictwo
miało charakter stanowy
podporządkowane było monarsze jako najwyższemu sędziemu
brak ścisłego rozgraniczenia pomiędzy administracja a sądownictwie (poza Prusami Nowowschodnimi)
sądownictwo zróżnicowane było w zależności od prowincji
Prawo cywilne
odróżnienie pojęcia osoby fizycznej od osoby prawnej
zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych uzależniona od stanowej przynależności jednostki
jedynym ograniczeniem szlachty był zakaz posiadania na własność gruntów chłopskich bez specjalnego pozwolenia władz
mieszczanie bez zgody władz nie mogli nabywać dóbr rycerskich
chłopom nie wolno było opuszczać ziemi, zawierać małżeństwa i dokonywać różnych czynności prawnych bez zgody pana
zdolność do czynności prawnych nabywało się po ukończeniu 24 lat
9 października 1807 r. edykt zniósł zróżnicowanie zdolności prawnej ze względu na stan
osobami prawnymi były związki obywatel z jednoczącym ich celem, powstałe w oparciu o akt władzy państwowej (tzw. towarzystwa) i korporacje takie jak kościoły, gminy wiejskie lub miejskie, nie powołane do istnienia przez akt państwowy
Prawo rodzinne
małżeństwo jako instytucja prawa cywilnego (jednocześnie utrzymywano kościelną formę zawierania małżeństw)
dwa rodzaje małżeństw
rzeczywiste
morganatyczne - zawierane przy rażącej różnicy stanowej i w efekcie dyskryminujące żonę i potomstwo
przeszkody małżeńskie: zrywające, wstrzymujące
rozwód dopuszczalny była dla wszystkich wyznań z powodu ważnych przyczyn (zdrada, złośliwe porzucenie, impotencja, pijaństwo, marnotrawstwo itd.)
rozwodzie orzekał sąd cywilny
oboje małżonkowie - katolicy, za obopólną zgodą, mogli wnosić do sądów wyznaniowych pozew o unieważnienie bądź separację małżeństwa → jurysdykcja nadzwyczajna
Prawo własności i spadkowe
odróżniano dwie formy własności:
własność pełna - nie ograniczona stanowo, obejmowała także wnętrze ziemi i była zapowiedzią nowego kapitalistycznego porządku prawnego
własność podzielona (feudalna)
lenno
fideikomis rodzinny (dostępny tylko dla szlachty)
dziedziczne oczynszowanie (emfiteuz), charakterystyczne dla stosunków chłopskich
pierwszeństwo miało dziedziczenie testamentowe, następnie wola spadkodawcy wyrażona w tzw. umowie o dziedziczeniu, a na końcu dziedziczenie ustawowe
Przepisy handlowe
wekslem pozostawał dokument na podstawie którego osoba zobowiązywała się do zapłaty oznaczonej kwoty pod rygorem natychmiastowej odpowiedzialności
zdolność wekslową ( możliwość zaciągania zobowiązań wekslowych) posiadali kupcy, przedsiębiorcy przemysłowi, handlujący na morzu i w ramach żeglugi śródlądowej, właściciele majątków szlacheckich i dzierżawcy domen; innym osobą zdolność mógł przyznać sąd
kupcem był ten, kto zawodowo i na własny rachunek prowadził sprzedaż rzeczy, weksli lub książek
kupcy mieli prawo posiadania firm
regulacja instytucji spółek handlowych
regulacja maklerów (zawodowych przedsiębiorców - pośredników)
od 1810 r. wprowadzono wolność przemysłową
Przepisy Landrechtu funkcjonowały do 1900 r.
Proces cywilny
1793 r. Powszechna Ordynacja Sądowa
pisemność
deputowany - specjalny sędzia zajmujący się wszystkimi czynnosciami przygotowawczymi wraz z obowiązkiem dochodzenia prawdy materialnej
pisemny referat deputowanego stanowił podstawę orzekania
wyrok wydawał odrębny sędzia czy też kolegium sędziowskie wyłącznie na podsatwie akt
ordynacja sądowa obowiązywała do 1887 r.
Prawo karne
zostało ujęte w ostatnim XX tytule i podzielone na 17 rozdziałów
w ówczesnej europie największa kodyfikacja karna, ale z daleko posunięta kazuistyką, obejmująca przepisy o charakterze moralizatorskim (bez sankcji) i zarządzania administracyjno-policyjne
miało więcej cech burżuazyjnych niż feudalnych
stało na stanowisku zasady równości wszystkich wobec prawa, ale nigdzie nie zostało to wprost uregulowane
nie dawał definicji winy, ale rozróżniała jej postaci:
zły zamiar
wina umyślna
wina nieumyślna (niedbalstwo)
istniała instytucja obrony koniecznej
przestępstwo - działanie bądź zaniechanie zabronione przez ustawę i powodujące szkodę, a zawinione przez sprawcę
przestępstwa publiczne - przeciwko państwu i religii od tzw. zdrady głównej, poprzez opór przeciw władzy, po wykroczenia urzędnicze
przestępstwa prywatne - czyny przeciwko życiu i zdrowiu, mieniu, moralności publicznej, czci osobistej
wprowadzono pojęcie usiłowania, które było karane łagodniej od przestępstwa dokonanego
na pierwszy plan w dziedzinie kar wysunięto pozbawianie wolności czasowego lub dożywotniego w:
twierdzy
więzieniu
domu kar bądź poprawy
sąd miał obowiązek uwzględnienia stanu oskarżonego przy wymierzaniu kary np. przy chłoście
przewidywano karę śmierci poprzez ścięcie lub powieszenie za zbrodnie przeciwko państwu i życiu człowieka (60 stanów faktycznych zagrożonych ta karą)
reliktem była kara śmierci poprzez łamanie kołem, spalenie na stosie, wykonywanie kar na zwłokach
przy najcięższych przestępstwach przeciw państwu dopuszczano kary dodatkowe - konfiskata majątku
sądy przy wymierzaniu kary musiały brać pod uwagę okoliczności łagodzące i obciążające
przepisy karne Landrechtu obowiązywały do 1851 r.
Proces karny
1805 r. Pruska Ordynacja Kryminalna
Nie była ona zasadniczą reformą postępowania karnego, gdyż nadal pozostawała na gruncie procesu inkwizycyjnego, przy nieco zmienionych formach.
Wszczęcie postępowania - z urzędu
Sędzia:
- oskarżyciel
- obrońca
- wyrokujący
- miał swobodę w prowadzeniu śledztwa
Proces
- tajny
- pisemny
Ocena dowodów - legalna teoria dowodowa w postaci pozytywnej
Najlepszy dowód - przyznanie się do winy nie budzące wątpliwości
Przepisy określały także wartość innych dowodów i poszlak
Nie było już tortury oraz zabraniano przymuszania do przyznania się do winy
Sąd mógł wymierzyć karę:
- chłosty
- aresztu tymczasowego
- izolacji w więzieniu
Po postępowaniu dowodowym oskarżony mógł skorzystać z obrońcy, który przedstawiał sądowi argumenty na rzecz klienta na piśmie.
Wyrok:
- skazujący
- uniewinniający
- uniewinniający z powodu dostatecznych dowodów
- tymczasowe uniewinnienie, pozwalające na stosowanie dozoru policyjnego i wznowienie w każdym momencie postępowania
Nie było apelacji od wyroku poza sprawami cięższymi, ale istniało prawo składania prośby o złagodzenie lub darowania kary.
Ordynacja obowiązywała do 1879 r.
Zabór pruski 1807 - 1914, Wielkie Księstwo Poznańskie
Przemiany polityczno-ustrojowe i społeczne na terytoriach pruskich
Zmiany w ustroju Prus
Klęska w konfrontacji z Napoleonem wyzwoliła potrzebę głębokich reform społecznych, politycznych i ustrojowo-prawnych idących w kierunku przekształceń kapitalistycznych.
1807 - 1815
przeobrażenia w ustroju władz i administracji państwa
utworzenie przy królu nowoczesnego i resortowego ministerstwa:
spraw wewnętrznych
finansów
spraw zagranicznych
wojny
sprawiedliwości
od 1814 r., rząd → Ministerstwo Państwa, tworzony przez poszczególnych ministrów, jego pracami od 1810 r. kierował kanclerz (premier)
organ władzy wykonawczej
wprowadzenie resortowego podziału spraw doprowadziło do definitywnego oddzielenia administracji od sądownictwa
wprowadzenie nowego podziału terytorialnego kraju
prowincje - nadprezydenci
obwody rejencyjne - rejencja (urząd) na czele z prezydentem
powiaty - landrat
reforma ustroju miast; ordynacja dla miast z 1808 r.
główne założenie - ujednolicenie ustroju miast w całym państwie i nadanie im samodzielności wewnętrznej
miasta - osoby prawa publicznego
obywatele w oparciu o nowoczesne cenzusowe prawo wyborcze wybierali radę miejską jako organ samorządu
rada gminy powoływała magistrat (władza wykonawcza)
zadania powierzone przez gminę (tzw. własne)
organ wykonawczy państwa (tzw. zadania poruczone), głównie z zakresu spraw policyjnych
większe miasta - nadburmistrzowie
mniejsze miasta - burmistrzowie
miasta traciły uprawnienia sądowe, a zyskiwały uprawnienia dotyczące zarządzania lokalnego
reforma skarbowości
jednolity system podatkowy dla całej ludności
wprowadzenie nowego prawa celnego
swoboda w prowadzeniu działalności przemysłowej, rzemieślniczej i skarbowej
wprowadzenie od 1814 r. powszechnego obowiązku służby wojskowej (mężczyźni 20-25lat na czas 2/3 lat)
dalszy system przeszkalania rezerw - milicja krajowa i pospolite ruszenie
zniesienie w wojsku kar cielesnych
awans zależał wyłącznie od przebiegu służby
oświata
powołanie do życia nowoczesnego uniwersytetu w Berlinie
stworzenie kompleksowego systemu nauczania opartego o szkoły ludowe, średnie i uniwersytety
1815 - 1848 (okres restauracji)
dążenie do integracji i stabilizacji ustrojowo-politycznej
wykształcenie się zasady, że wszelkie działania aparatu państwowego muszą być określone przepisami, a decyzje zawsze opierać się o podstawę prawną → Prusy = GESETZSTAAT (państwo prawa)
budowa fundamentów trwałych rozwiązań w dziedzinie podziałów kraju; struktura administracji i postępowania administracyjnego; tworzenie się aparatu biurokratycznego
Od Wiosny Ludów
wejście na drogę przemian konstytucyjnych
konstytucja o charakterze postępowym z 1848 r. zastąpiona nową z 1850 r., ogłoszoną w porozumieniu z parlamentem, obowiązująca do 1918 r.
dziedziczny król posiadał w państwie władze najwyższą i przed nikim nie odpowiedzialną
centralnym organem władzy pozostał dwuizbowy parlament pruski
odrzucenie zasady suwerenności ludu
nie wprowadzanie rządów parlamentarnych
przyjęcie zasady monarchicznej - Prusy stały się państwem konstytucyjnym
władza monarchy została ograniczona tekstem konstytucji, ale w innych kwestiach zachowywał pełnię uprawnień
ustawodawstwo należało do parlamentu składającego się z izby panów i izby deputowanych
król posiadał prawo sankcji i ogłaszania praw
Cesarstwo Niemieckie → II Rzesza
powstało po pokonaniu Francji w 1821 r. jako państwo federacyjne (związkowe)
obejmowało wszystkie państwa i państewka niemieckie (26) poza Austrią
Konstytucja Rzeszy z 1871 r.
organy Rzeszy: cesarz, Rada Związku (Bundesrat), parlament (Reichstag), kanclerz
dziedziczny król pruski - cesarz
kanclerz - reprezentant Prus, stał na czele Rady Związku
Rada Związku - przedstawiciele poszczególnych państw, pełniła funkcję drugiej izby parlamentu oraz organu o niektórych kompetencjach wykonawczych
Reichstag - posłowie (387) wybierani w głosowaniu powszechnym, równym, bezpośrednim i tajnym
ustrój w ramach II Rzeszy nie uległ poważniejszym przemianom
w latach 70. i 90. - reformy w dziedzinie administracji terytorialnej i samorządu; wprowadzenie trójinstancyjnego sądownictwa administracyjnego
skomplikowany system ordynacji w powiatach, gminach i miastach
Prusy stały się w II połowie XIX wieku państwem prawnym, opierając swój byt na konstytucji i podziale władzy, zapewnieniu szerokiej i niezależnej kontroli administracji, gwarancjach praworządności
Źródła prawa
W Prusach o absolutnym charakterze państwa → wola panującego; akty prawne były różnorodne
W latach 1845 - 1850 źródła prawa stały się skomplikowanym konglomeratem rozwiązań absolutystycznych oraz parlamentarno-burżuazyjnych
Cechy charakterystyczne źródeł prawa:
poprzez utworzenie jednego organu ustawodawczego dla całych Prus stały się one krajem scentralizowanym ustawodawczo
uznanie w sferze prawa publicznego prawa zwyczajowego za źródło prawa na równi z ustawą
Utworzenie II Rzeszy spowodowało powstanie ogólno niemieckich źródeł prawa z przyjęciem zasady nadrzędności ustawodawstwa Rzeszy nad ustawodawstwem krajów.
Reformy uwłaszczeniowe
Kwestia chłopska była centralną wśród podjętych reform.
Reformy przeprowadzono odgórnie i stopniowo co doprowadziło do tego iż w II połowie XIX wieku rolnictwo pruskie miało charakter kapitalistyczny
Skutki reform
umocnienie folwarków ziemskich
zdolność do nowoczesnej produkcji rolnej
zamożność wsi pruskiej
Edykt królewski z 9 października 1807 r.
dotyczył chłopów mających do gruntu prawa dziedziczne
znosił ich poddaństwo osobiste (przypisanie do ziemi)
znosił liczne wymogi uzyskania zgody pana np. na małżeństwo, wybór zawodu, przyjęcie spadku
chłopi ci stali się wolni
dopuścił swobodny obrót dobrami ziemskimi
każdy mógł nabywać ziemie na zasadzie pełnej własności
zanikły w zakresie stosunków prywatnoprawnych podziały stanowe
1810 r. - rozciągnięcie postanowień edyktu na wszystkich chłopów Królestwa Pruskiego
Edykt nie rozwiązywał - stosunku chłopa do ziemi (jego prawa do gruntu i renty feudalnej)
Zmiany w tym kierunku czyniły stopniowo inne regulacje.
Rozporządzenie królewskie z 1818 r.
przyznanie własności ziemi chłopom w dobrach państwowych - uwłaszczenie (grunty i budynki) z urzędu i bez odszkodowania za ziemię
ponoszone dotychczas świadczenia poddańcze chłopi musieli wykupić w ¾ gotówką i w ¼ jako podatek gruntowy
Edykt królewski z 1811 r.
uwłaszczenie chłopów pańszczyźnianych w dobrach prywatnych
zasady przymusowego uwłaszczenia pozostawiono dobrowolnej wzajemnej umowie regulacyjnej między panem a chłopem
gdyby w ciągu 2 lat nie doszło do uregulowania każda ze stron mogła żądać przeprowadzenia uwłaszczenia z urzędu tj. przez osobną komisję
uwłaszczenie to charakteryzowało się odszkodowaniem dla dziedzica płaconym przez chłopa w ziemi; w odszkodowanie wchodziła też spłata renty feudalnej
likwidacja służących chłopom serwitutów na gruntach pańskich
1816 r. - ograniczenie reform z 1811 r. poprzez deklarację królewską wykluczającą regulację z urzędu przez władze oraz istotne ograniczenie kręgu osób, które mogły skorzystać z uwłaszczenia
do uwłaszczenia mieli prawo chłopi wypełniający pańszczyznę sprzężajną, których gospodarstwo stanowiło samodzielna jednostkę podatkową zapisana w katastrze gruntowym
Przepisy z 1821 r.
unormowanie tzw. reluicji → likwidacja, poprze wykup, feudalnych powinności należnych dziedzicom, dotyczących tych gospodarstw które dotąd nie podlegały regulacji uwłaszczeniowej
odszkodowanie za znoszone świadczenia w wysokości ich 25 krotności wartości; mogły być spłacone od razu lub ratalnie
wykup na wniosek chłopa nawet wbrew dziedzicowi
Kres stosunków feudalnych - Wiosna Ludów
Ustawa z 1850 r.
zniesienie wszelkich dawnych ograniczeń dotyczących uwłaszczenia
dopuszczenie do regulacji wszystkich pozostałych gospodarstw na zasadzie dobrowolnych umów i za odszkodowaniem obejmującym zlikwidowanie wszelkich powinności feudalnych
Akty z lat 1848 - 1850
ostatecznie zniesienie szeregu uprawnień feudalnych przysługujących dziedzicom m.in. pełnej władzy administracyjnej na wsi, sądownictwo patrymonialne, prawo łowów na gruntach chłopskich
chłopi uzyskali prawa obywatelskie i polityczne
Równolegle z procesem uwłaszczeniowym
likwidacja wspólnot leśnych i łąkowych
likwidacja serwitutów
komasacja i nowy podział gruntów
znaczne ulepszenie struktury rolnej
umocnienie folwarków i bogatych gospodarstw chłopskich
Utworzenie banków rentownych - przyczyniło się do tego, że spłaty zobowiązań chłopskich skończyły się definitywnie z połowie lat 70.
Uwłaszczenie w Wielkim Księstwie Poznańskim
Ustawa z 1823 r.
wprowadzała podstawowe zasady regulacji, opierając się o przepisy ogólno pruskie z nieznacznymi modyfikacjami
regulowała łącznie wszystkie kwestie, które dla pozostałych ziem Królestwa Pruskiego były zawarte w przepisach z 1811 r. i z 1816 r.
objęła chłopów w dobrach prywatnych i państwowych i początkowo wszystkie gospodarstwa bez względu na wielkość
uwłaszczenie miało charakter dobrowolnej umowy miedzy chłopem i panem
odszkodowanie dla dziedzica obliczano na podstawie przeliczeń ciężarów feudalnych na zboże
odszkodowanie mogło być spłacane w ziemi, pieniężnie, naturze (zboże, inwentarz) bądź w formie odrabiania pańszczyzny (do 24 lat)
1836 r. - korekta ustawy
wprowadzono dolną granicę 25 morgów powierzchni gospodarstw chłopskich podlegających regulacji
Terytorium, ludność i gospodarka ziem polskich zaboru pruskiego
Terytorium
prowincja nadreńska
połowa Saksonii
Pomorze ze Strzałkowem w wyspą Rugią
departament poznański i budgoski oraz ułamek departamentu kaliskiego → Wielkie Ksiestwo Poznańskie
Toruń i Gdańsk wraz z okolicami oraz powiaty chełmiński i michałowski włączono do Prus Zachodnich
Po roku 1848
prowincja poznańska: rejencja poznańska i bydgoska
prowincja śląska: rejencja wrocławska, opolska i legnicka
prowincja pomorska: rejencja koszalińska, szczecińska, strzałkowska
prowincja pruska: od 1878 r. podzielona na prowincje zachodniopruska (rejencje gdańska i kwidzyńska) i prowincje wschodnioprusk a (rejencje królewnicka i głąbińska, od 1905 r. rejencja olsztyńska)
Ludność
niejednolity charakter narodowościowy
ludność polska wśród pruskich poddanych - 15%
przeważała ludność rolnicza
Stosunki gospodarcze
rozwój rynku wewnętrznego wpłynął na rozwój przemysłu, rzemiosła i handlu
procesy uwłaszczeniowy spowodowały zmiany w rolnictwie: komasacja gruntów, intensyfikacja produkcji, postęp techniczny
poznańskie i pomorze stały się terenami rozwoju przemysłu rolniczego spożywczego: cukrownictwa, gorzelnictwa i młynarstwa
rozwój fabryk produkujących narzędzia i maszyny rolnicze
rozwój przemysłu okrętowego w Gdańsku, Szczecinie, Elblągu i Toruniu
miejsce manufaktur zajęły nowoczesne fabryki, kopalnie i huty produkujące w oparciu o surowce miejscowe
upowszechnienie maszyn rolniczych, nawozów sztucznych, stosowania napędu mechanicznego i melioracji
najczęstsza formą prawna przedsiębiorstw była spółka akcyjna, do której udziały wnosił nie tylko kapitał przemysłów, ale również banki i ziemiaństwo
Nastąpił postęp w dziedzinie komunikacji i transportu oraz gwałtowny rozwój w sferze bankowości i instytucji kredytowych.
Charakterystyka odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego
Polacy na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego mieli pod rządami zaborców otrzymać reprezentację i instytucje narodowe.
Monarcha pruski przejmując ziemie dawnego Księstwa Warszawskiego w patencie z 15 maja 1815 zagwarantował
- konstytucję
- zachowanie religii rzymskokatolickiej
- równouprawnienie języka polskiego
- dostęp Polaków do urzędów i godności w całym państwie
Wielkie Księstwo Poznańskie
nie miało w monarchii pruskiej odrębnego statutu
nie miało szczególnego charakteru
było urządzone na wzór innych prowincji państwa
w nazewnictwie urzędowym równolegle używano terminu Wielkie Księstwo Poznańskie i prowincja poznańska
Król pruskie przyjął tytuł wielkiego księcia poznańskiego
Księstwo otrzymało:
własny herb, którym był polski orzeł na tarczy umieszczonej pośrodku orła pruskiego
własne biało-czerwone barwy
urząd namiestnika sprawowany przez Polaka
sejm prowincjonalny
Namiestnik
Jego funkcja miała charakter reprezentacyjny i honorowy, bez prawa zarządu prowincją.
Kompetencje:
przekazywanie monarsze skarg, próśb i dezyderatów ludności
wydawanie opinii o przepisach dotyczących Księstwa
składanie propozycji obsady wyższych stanowisk urzędniczych i duchownych
jako reprezentant króla spełnianie funkcji honorowych
nadawanie tytułów, odznaczeń i łask
podnoszenie do wyższego stanu
sprawy hołdu
zwoływanie sejmików
wybór reprezentantów
kwesta urządzeń narodowych
przyjmowanie informacji od urzędów o sprawach prowincji
Urząd ten istniał do 1830 r.
Sejm prowincjonalny
Właściwie występował we wszystkich prowincjach pruskich, a w poznańskiej został ze wszystkich zorganizowany najpóźniej, bo w 1824 r.
Miał charakter stanowy, a składał się z trzech stanów:
rycerskiego: członkowie dziedziczni - 2 → 3 właścicieli majoratów + 22 posłów wybieranych przez właścicieli dóbr rycerskich
miast: 16 posłów
gmin wiejskich:8 posłów
Kompetencje Sejmu:
jako organ reprezentacyjny - cało doradcze
wydawanie opinii w przedmiocie ustaw dotyczących prowincji
wyjątkowe wydawanie opinii w sprawach ogólnopaństwowych (dotyczących osób, własności, podatków)
przedkładanie do tronu petycji i zażaleń dotyczących całej prowincji
głos decydujący w sprawach
samorządu gminnego
funduszów prowincjonalnych
opieki nad ubogimi
domów poprawy itp.
Obradował co 3 lata na posiedzenia tajne pod przewodnictwem marszałka mianowanego przez króla.
Brak było stałego organu wykonawczego Sejmu → po zamknięciu obrad wybierano specjalne komitety tzw. wydziały wykonawcze
W latach 30. sejm był jedynym legalnym miejscem, gdzie można było formułować skargi i żądania odnoszące się do realizacji przyrzeczeń pruskich z 1815 r.
Inne odrębności:
utrzymanie równouprawnienia języka polskiego
pełny dostęp Polaków do urzędów i godności
Oświata
Do 1824 r. - oparta na koncepcjach liberalnych, opierających się na związaniu szlachty polskiej z monarchą
Po 1824 r.
przechodzenie do polityki germanizacyjnej
likwidacja polskich gimnazjów
utworzenie w Poznaniu szkoły dwujęzycznej
usuwanie ze szkolnictwa nauczycieli-Polaków
odmowa utworzenia uniwersytetu w Poznaniu
od 1827 obowiązek znajomości języka niemieckiego dotyczący nauczycieli
Germanizacja po powstaniu listopadowym
ograniczenie dotychczasowych uprawnień księstwa, aż do ich zupełnej likwidacji
likwidacja urzędu namiestnika
zaprzestanie powoływania Polaków na stanowiska urzędnicze w administracji i sadownictwie
obowiązek prowadzenia wszelkie korespondencji urzędniczej, kościelnej i sądowej w języku niemieckim
usunięcie języka polskiego przy sporządzaniu aktów notarialnych
w 1834 r. - zniesienie oddzielnych sadów i zaprowadzenie ogólno pruskiej organizacji wymiaru sprawiedliwości
Opór strony polskiej
działania na forum Sejmu prowincjonalnego czy w Landtagu ogólnopruskim
organizowanie pozapaństwowych form życia społecznego i gospodarczego, grupującego początkowo warstwy zamożniejsze, a później inne grupy zawodowe i ludność wiejską
początek działalności tzw. Kasyn, czyli towarzystw krzewiących i wspierających oświatę rolniczą, kulturę itp.
Po powstaniu wielkopolskim Księstwo Poznańskie stało się jedynie prowincją poznańską
Prawa i wolności obywatelskie - ograniczenia praw języka polskiego i narodowości polskiej
W I połowie XIX w. państwo pruskie
w niewielkim stopniu uwzględniało zasady liberalizmu i praw obywatelskich
wszystkie publikacje bez względu na objętość i wydawnictwo podlegały cenzurze
państwo regulowało powstanie stowarzyszeń, a te uznane za szkodliwe i niebezpieczne dla ustroju rozwiązywało
stowarzyszenia nie maiły osobowości prawnej
wpływanie na układ stosunków wyznaniowych
Powolne zmiany:
1807 r. - zniesienie ograniczeń w przechodzeniu ze stanu do stanu
1808 r. - zasada równości wobec prawa
1814 r. - obowiązek służby wojskowej; awans w wojsku uzależniony jedynie od zdolności i kwalifikacji
Ograniczenia w prawach ludności żydowskiej w Poznańskiem
nie mogli piastować godności uniwersyteckich
nie mogli być urzędnikami państwowymi, jeśli z urzędem związana była władza sądowa
nie wolno im było pracować w szkolnictwie chrześcijańskim
Od 1833 r. zaczęto likwidować te ograniczenia, aż do ich całkowitego wyeliminowania w latach 1848 i 1850.
Przepisy konstytucji z 1850 r.
zawierały katalog podstawowych praw obywatelskich
określenie pruska odnosiło się, zgodnie z przepisami z 1867 r., do wszystkich obywateli państwa pruskiego, zatem dotyczyły również Polaków i Litwinów zamieszkałych w prowincjach pruskich
nabycie obywatelstwa następowało poprzez urodzenie, a dla kobiet również przez małżeństwo
cudzoziemiec mógł otrzymać obywatelstwo decyzją władz
utrata obywatelstwa: poprzez wejście w obcą służbę, poprzez odmowę powrotu do kraju w czasie wojny
Równość wobec prawa (zasada konstytucyjna)
oznaczała likwidację wszelkich przywilejów stanowych
dawała formalną gwarancję dostępności wszystkich obywateli do wszystkich urzędów na identycznych warunkach
z innych przepisów konstytucji i ustaw wynikało lepsze prawne położenie Niemców, zwłaszcza wobec Polaków
oparto się w parlamencie i organach samorządowych na arystokracji i szlachcie oraz identyczna politykę prowadzono przy obsadzaniu urzędów i stopni oficerskich
każdy posiała równe prawo do wykształcenia, ale zasad odpłatności za naukę uniemożliwiała jego realizację
Wolność osobista (zasada konstytucyjna)
konstytucja ja gwarantowała, ale ustawodawstwo zwykłe miało określić ograniczające ja ramy
ograniczenia zawarto w przepisach z 1850 r. oraz w normach kodeksów karnych Prus i Rzeszy
pozbawienie wolności mogło mieć swoje źródło w prawie zwyczajowym
aresztowanie stawało się dopuszczalne wyłącznie na podstawie nakazu sądowego, ale policja miała możliwość tzw. aresztu ochronnego, którego celem mogła być ochrona samego aresztowanego bądź zabezpieczenie obyczajowości publicznej i porządku społecznego
Wolność osiedlania się i nietykalności mieszkania (zasady ustawowe z 1867 r.)
co do zasady każdy mógł swobodnie przemieszczać się z zamiarem stałego osiedlania lub chwilowego pobytu
osiedlenie się w każdej miejscowości Rzeszy zależne jest od posiadania środków finansowych wystarczających do samodzielnego utrzymania się
ograniczenie wolności przesiedlania się dla osób karanych sądownie
emigracja za granicę tylko po odbyciu służby wojskowej
swoboda osiedlania dotyczyła jedynie osób posiadających obywatelstwo państwa
rugi pruskie → w poł. lat 80 XIX w. wysiedlenie ok. 30 tys. Polskich robotników i rzemieślników, którzy pochodzili z zaboru rosyjskiego, ale mieszkali i pracowali od lat na terenie Prus; w poł. lat 90. zezwolono im na sezonową pracę
ograniczenie wynikające z przepisów pruskiej ustawy budowlanej z 10 sierpnia 1904 r., będącej konsekwencją antypolskiej ustawy osadniczej z 26 kwietnia 1886 r. → na obszarze, gdzie istniało „niebezpieczeństwo polskie”, była konieczna zgoda władz na budowę domu mieszkalnego lub budynku gospodarczego, także na własnym gruncie, a mogła zostać udzielona tylko wtedy, jeśli nie stało to w sprzeczności z celami ustawy osadniczej z 1886 r. o „umocnieniu niemczyzny”
na antypolska politykę była duża odporności i konsolidacja społeczeństwa polskiego oraz umiejętność tworzenia, w ramach istniejącego porządku prawnego, własnych instytucjonalnych form obrony, takich jak banki, organizacje społeczne, izby rolnicze
przepisy ustawy z 1848 r., a później konstytucja gwarantowały nietykalność mieszkania
rewizja domu wyłącznie na podstawie wyroku sądowego
policyjna rewizja mieszkania na podstawie orzecznictwa sądowego, ograniczona do przypadków gdy wymagała tego ochrona interesów publicznych
Tajemnica korespondencji
nietykalność dotyczyła listów znajdujących się w mieszkaniu i które można było je zająć tylko w wyniku urzędowej rewizji domowej
nietykalność zamkniętej korespondencji, która można było otworzyć, gdy wymagało tego dobro śledztwa
Wolność opinii i swoboda prasy (norma konstytucyjna)
obywatel państwa pruskiego miał prawo do wyrażania wolnej opinii „w słowie, piśmie, druki i obrazowym przedstawianiu”
spod tej wolności wyłączono: przedstawienia teatralne, koncerty i recytacje co do których obowiązywał system koncesji i cenzura prewencyjna
granicą wolności opinii miały by7ć „uczucia religijne i patriotyczne”, taktowane jako dobra ogólne pod szczególna ochroną
niedopuszczalne było uzewnętrznianie np. polskich barw, symboli narodowych, publiczne demonstrowanie czerwonego sztandaru
sądy miały prawo konfiskować druk i pociągać do odpowiedzialności wydawcę, autora, redaktora odpowiedzialnego czy drukarza na podstawie ogólnych przepisów prawa karnego i za szczegółowe przestępstwo prasowe
wszyscy musieli, tytułem zabezpieczenia, składać przed drukiem wysokie kaucje, co stwarzało finansową presję
każdy dziennik musiał być przedkładany policji równocześnie z wydaniem, a książki lub broszury na 24 h przed ukazaniem się
1874 r. - nowa ustawa prasowa
zniesienie kaucji i koncesji
pewne ograniczenia o charakterze policyjnym dotyczące zamieszczania ogłoszeń lub odezw, zezwoleń na bezpłatne rozpowszechnianie druku i zabraniające rozpowszechniania prasy politycznej przez jej plakatowanie
Wolność wyznania i sumienia
gwarancje konstytucyjne
wolność wyznania religijnego
swoboda tworzenia organizacji religijnych (kościołów)
możliwość wspólnego uprawiania domowego i publicznego kultu religijnego
lata 70. - okres Kulturkampfu określany jako walki o kulturę
dążenie do poddaniu wyznań ścisłemu nadzorowi organów państwa
wydane szeregu ustaw antywyznaniowych m.in. wprowadzenie ślubu kościelnego (1875 r.), poddanie całego szkolnictwa publicznego i prywatnego nadzorowi państwa (1872 r.)
ustawy majowe (1873 r.) dające państwu zdecydowany wpływ na obsadę stanowisk kościelnych (prawo sprzeciwu rządu) oraz możliwość karania i usuwania księży na podstawie wyroków królewskiego trybunału do spraw kościelnych
z początkiem lat 80. nastąpiło porozumienie z Watykanem i ustępstwa z jego strony, dzięki czemu polityka antywyznaniowa uległa złagodnieniu i stosunki miedzy państwem a Kościołem weszły na drogę umiarkowanej kontroli państwa nad wyznaniem; władza pozostawiła sobie środki generalnie pozwalające na zmuszenie hierarchii kościelnej do lojalności (nadzór nad szkołami, wpływ na obsadzanie stanowisk, możliwość karania księży na działalność antypaństwową)
Wolność nauczania
konstytucja z 1850 r. przewidywała postępowe i liberalne przepisy w dziedzinie swobody nauczania
powszechny obowiązek szkolny w zakresie szkoły ludowej (nauka bezpłatna)
dopuszczano funkcjonowanie szkół wyznaniowych
powyższe zasady miały wejść dzięki odpowiedniej ustawie, która nigdy się nie ukazała, co spowodowało funkcjonowanie dawnego ustroju szkolnego
przy tworzeniu szkół utrzymano system koncesji
powoływanie na stanowiska nauczycielskie zastrzeżono dla władz rządowych → kierowanie przez władze pruskie na teren polskich prowincji nauczycieli niemieckich w celach germanizacyjnych
wprowadzenie języka niemieckiego jako wykładowego
wprowadzenie nauki religii w szkołach ludowych po niemiecku
Wolność stowarzyszeń i zgromadzeń
prawo do zgromadzania się i tworzenia stowarzyszeń obwarowane było ograniczeniami i zakazami, na mocy wydanych w 1850 przepisów szczegółowych
obowiązek uzyskania zezwoleń władzy na zgromadzenia pod otwartym niebem
powiadamianie policji o wszystkich zebraniach, gdzie były dyskutowane sprawy publiczne
stowarzyszenia polityczne musiały przedkładać właściwej policji swoje statusy i listy członków oraz udzielać wszelkich wyjaśnień
toczyła się walka o możliwość używania na zgromadzeniach publicznych języka polskiego, którą strona polska wygrała uzyskując pozytywny wyrok Trybunału Administracyjnego
nowa ustawa Rzeszy z 1908 r. była bardziej liberalniejsza, ale nadal zachowywała wymóg zgody władzy na zgromadzenia w otwartych miejscach; przewidywała na terenach gdzie więcej niż 60% osób posługuje się danym językiem możliwość jego używania na zgromadzeniach
Prawo języka polskiego
w administracji od 1876 r. w pewnym tylko zakresie zezwolone było posługiwanie się językiem polskim
pruska ustawa z 1876 r. wychodząc z założenia że symbolem jedności państwa ma być posługiwanie się w życiu publicznym językiem narodowym, bezwzględnie nakazywała używanie w całej administracji i we wszystkich formach postępowania języka niemieckiego
przepisy z 1877 r. wprowadzały język niemiecki jako obowiązkowy w sprawach spornych, a z 1898 r. także w sprawach niespornych
kodeks cywilny z 1896 r. nakazywał sporządzanie testamentów w języku niemieckim
język polski jako przedmiot ograniczono do umiejętności czytania oraz dopuszczono w nauce religii
w latach 70. właściwie całkowicie zgermanizowano szkolnictwo średnie
w 1887 r. całkowicie usunięto język polski i jego naukę ze szkół publicznych, a od 1885 r. zabroniono także w szkołach prywatnych
Ustrój administracji
Na szczeblu prowincji
Na czele prowincji - nadprezydenci
powoływani przez króla
byli jednocześnie prezydentami rejencji
ich działanie regulowały przepisy z 1825 r.
stanowili instancję pośrednią między ministerstwem a niższymi organami
rozstrzygali spory kompetencyjne miedzy urzędami
nadzorowali wszystkich urzędników
kierowali sparwami prowincji, łacznie z działąmi administracji wydzielonej (kwestie szkolnictwa, medyczno-sanistarne, skarbu, Koscioła ewangelickiego, uwłaszczenia chłopów)
pełnili funkcjękomisarza królewskiego wobec zgromadzeń prowincjonalnych
zgromadzenia prowincjonalne za ich pośrednictwem skałdały petycje i skargi do tronu
Nowe przepisy reformujace ustrój prowincji z 1879 r.
dualizm w systemie administracji prowincjonalnej - oparcie jej o administrację rządową i samorządową
Administracja rządowa
sprawowana przez nadprezydenta
nadprezydent pozostał przedstawicielem rządu w prowincji, w jego gestii leżało kierowanie podległą mu administracją rządową i nadzór nad organami niższego szczebla
powołanie organu uchwałodawczego przy nadprezydencie - radę prowincjonalną
skład: 1 urzędnik administracji, 5 członków obieranych przez sejm prowincjonalny
kompetencje: zgoda na inicjowanie przez nadprezydenta zarządzenia policyjnego, rozpoznawanie odwołań w sprawach administracyjnych przychodzących z wydziału obwodowego rejencji
Administracja samorządowa
jej podstawowym organem był sejm prowincjonalny
skład sejmu: wybierani co 6 lat przedstawiciele sejmików powiatowych i rad miejskich
sejm powoływał przewodniczącego (marszałek), własny organ wykonawczy i zarządzający
dyrektor krajowy (starosta krajowy) prowadziła sprawy bieżące i nadzorował urzędników samorządowych
wydział prowincjonalny (7-15 osób) przygotowywał sprawy pod obrady sejmu
kompetencje sejmu
opiniowanie przepisów prawnych przedkładanych przez rząd
decydowanie w sprawach wskazanych przez ustawy i rozporządzenia monarsze (sprawy dróg, dobroczynność publiczna, szkolnictwo rolnicze, kasy pomocy i oszczędności, ochrona przeciwpożarowa)
nadzór nad samorządem prowincjonalnym w zakresie legalności jego aktów sprawował nadprezydent
Powyższe unormowania samorządowe nie były rozciągnięte na tereny Poznańskiego
Obwody rejencyjne
powołane w 1808 r.
na czele - postawiono urzędy zwane rejencjami, które były organami administracji rządowej
władza administracyjno policyjna w rejencji skupiała się w rękach prezydenta
początkowo decyzje dotyczące obwodu rejencyjnego podejmowało kolegialne prezydium rejencji (prezydent + dyrektorzy oddziałów).
w 1825r. zniesiono kolegialność prezydium rejencji.
prezydent rozpatrywał sprawy najważniejsze, pozostałe przekazywał do decyzji oddziałów
w II poł. XIX w. prezydent był jednoosobowym organem decyzyjnym, powoływanym przez monarchę i reprezentującym ministra spraw wewnętrznych w obwodzie oraz posiadającym liczne uprawnienia własne
w rejencji powoływane były rząd obwodowy i wydział obwodowy
rząd obwodowy złożony z urzędników zajmował się zagadnieniami szkolnymi i kościelnymi oraz podatkami z domen i lasów
wydział obwodowy funkcjonował jako sąd administracyjny, ale rozstrzygał także odwołania w zwykłych sprawach administracyjnych
Powiaty
obejmowały wsie i mniejsze miasta (większe stanowiły wydzielone powiaty miejskie)
zarządzane były przez landratów sprawujących w nich władzę administracyjną i policyjną
landraci pochodzili z nominacji królewskiej spośród kandydatów przedstawionych przez sejmiki powiatowe
obok landratów do specjalnych dziedzin administracji ustalono w powiatach odpowiednich urzędników podległych bezpośrednio rejencji (np.. poborcy, weterynarze)
stopniowo tworzyły się sejmiki powiatowe (skład: wszyscy posiadacze dóbr rycerskich w powiecie, 3 przedstawicieli gmin wiejskich, po jednym przedstawicielu z każdego miasta)
kompetencje sejmików
rozkład niektórych świadczeń państwowych
załatwianie miejscowych potrzeb komunalnych
udzielanie opinii w razie żądań władz rządowych
wysuwanie 3 kandydatów na urząd landrata
posiedzeniom sejmików przewodniczył landrat
Ustawa z 1872 r.
reformowała ustrój powiatów
powiat stał się podstawową jednostką administracyjną rządową i samorządową
na czele - landrat, urzędnik państwowy mianowany przez króla, mający wiedzę poświadczoną specjalnym egzaminem w dziedzinie administracji i własność nieruchomą w powiecie
landrat jednocześnie piastował stanowisko przewodniczącego sejmiku powiatowego i wydziału powiatowego
każdy powiat stanowił korporację samorządową, w której ciałem uchwałodawczym i kontrolującym był sejmik powiatowy, a organem wykonawczym wydział powiatowy
wybory do sejmików miały się odbywać w trzech kuriach: większej własności ziemskiej, miast, gmin wiejskich
kompetencje sejmików
uchwalanie przepisów w sprawach „własnych” powiatu - drogi, szkolnictwo rolnicze, zakłady lecznicze, kasy oszczędnościowe itp.
wydziały powiatowe wykonywały uchwały sejmikowe i sprawowały nadzór nad samorządem gminnym oraz były sądem administracyjnym I instancji
prezydent rejencji sprawował nadzór na samorządem powiatowym w dziedzinie legalności wydawanych aktów
Gminy miejskie
Ustrój miast regulował ustawa z 1808 r., znowelizowana w 1831 r.
jej przepisy obejmowały wszystkie miasta (likwidacja podziału na miasta królewskie i prywatne)
przyznanie miastom samorządu w znacznym zakresie, ale pod nadzorem władz państwowych
ludność miejska
„mieszkańcy” - nie mający praw brania udziału w rządzeniu miastem
„obywatele” - właściciele nieruchomości, przemysłowcy, kupcy, rzemieślnicy, inteligencja miejska
w wyborach miejskich brali udział wyłącznie obywatele, którzy odpowiadali wymogom cenzusu majątkowego
organy samorządu: uchwałodawcza rada miejska i ciało wykonawcze - magistrat
rada miejska
pochodziła z wyborów
liczba rajców była zależna od wielkości miasta (24 - 102)
kadencja - 3 lata
uchwalała normy prawne w zakresie życia miejskiego
swobodnie ustanawiała budżet miasta
od 1831 r. najistotniejsze uchwały wymagały potwierdzenia władz państwowych
magistrat
organ kolegialny
powoływany i kontrolowany przez radę
na czele- burmistrz (w większych miastach nadburmistrz)
skład: urzędnicy zawodowi, urzędnicy płatni (burmistrz, skarbnik, syndyk miejski) wybierani na 12 lat + honorowi (wybierani spośród rajców na 6 lat)
dozwolone było powoływanie osobnych deputacji bądź komisji, spośród członków rady i magistratu, do załatwiania konkretnych spraw lub przeprowadzania kontroli gospodarki miejskiej
Ustawa z 1853 r.
wprowadzała pojęcie „przynależności do miasta” - mieszkańcy którzy udowodnili fakt stałego zamieszkania i wnieśli stosowna opłatę (opłata później została zniesiona)
uzyskanie dokumentu „przynależności” uprawniało do korzystania z urządzeń miejskich, ale i obligowało do ponoszenia ciężarów na rzecz miasta; ponadto dawało ludności miejskiej czynne i bierne prawo wyborcze + 24 lat, posiadanie nieruchomości lub określonej wielkości przedsiębiorstwa lub opłacenie stosownego podatku.
wyborcy byli podzieleni na 3 kurie i obierali na 6 letnia kadencje organ uchwałodawczy miasta - radę miejską
wybory były jawne
rada miejska obierała kolegialny zarząd miasta (magistrat) z burmistrzem na czele; jej skład pozostał nie zmieniony z tym że wybierani musieli być zatwierdzanie przez władzę rządowe
samorząd miejski zajmował się „własnymi” sprawami gminy (zagadnienia dotyczące mieszkańców i ich dobrobytu materialnego i rozwoju duchowego: drogi, komunikacja miejska, budowa i utrzymanie elektrowni, gazowni, rzeźni, szkół czy szpitali, bibliotek) i „poruczonymi” przez państwo z zakresu działań administracji ogólne, a od 1850 r. do zadań należała policja, która sprawował burmistrz w imieniu monarchy
Nadzór nad samorządem miejskim - władze rejencji, mające prawo do
zatwierdzenia różnego rodzaju uchwał organów miasta,
zawieszania uchwał w razie sprzeczności z ustawami
dyscyplinarnego karania burmistrza, zawodowych członków magistratu i urzędników miejskich
Monarcha miał prawo rozwiązać radę miejską przed upływam kadencji
Gminy wiejskie
Na Śląsku i w Prusach Zachodnich - obowiązywał normy Landrechtu i lokalnych zwyczajów
Wieś stanowiła najniższą jednostkę administracyjną kierowana przez sołtysa.
Zespół kilku wsi wspólnie z folwakiekm tworzył gminę zarządzaną przez wójta.
Wójt
obowiązki wójtowskie należały z urzędu do dziedzica
w 1833 r. stanowisko wójta oddano specjalnym urzędnikom państwowym, tworząc obok gminy sołtysiej gminę wójtowską (wsie + folwarki +małe miasteczka)
nominowany był przez rejencję
podporządkowany bezpośrednio landratowi
miał kompetencje administracyjno policyjne (zarząd gminy, nadzór nad stanem jej urządzeń komunalnych, ogłaszanie przepisów prawnych i zapienienie ich wykonawstwa, repartycja podatków, sprawy bezpieczeństwa mieszkańców)
Sołtys
we wsiach nieuwłszaczonych dziedzice wyznaczali sołtysów (zatwierdzenie landrata)
we wsiach uwłaszczonych sołtysi pochodzili z wyboru społeczności miejscowej (zatwierdzenie landrata)
kompetencje sołtysa: administrowanie gminą, sprawowanie funkcji policyjnych
W Poznańskiem
w 1836 r. w miejsce okręgów wójtowskich utworzono jednostki administracyjne zwane dystryktami na czele z komisarzami dystryktowymi
kompetencje komisarzy dystryktowych: pełnia władzy administracyjnej, uprawnienia w zakresie najniższego sądownictwa
Ustawa z 3 lipca 1891 r.
obowiązywała dla wschodnich prowincji państwa łącznie z Poznaniem
gmina - jednostka samorządu i korporacja prawa publicznego, tworzona przez pojedynczą wieś, bez względu na jej obszar
mieszkańcy gminy
przynależni do gminy - wszyscy jej stali mieszkańcy, ponoszący wobec niej określony ciężar, ale i uprawnieni do korzystania z instytucji gminnych
członkowie gminy - wynikało z określonego statusu majątkowego, tj. posiadali je ci przynależni którzy byli pełnoletni, mieli dom bądź gospodarstwo, z którego płacili podatek gruntowy lub budynkowy, albo opłacali podatek dochodowy, bądź osiągali roczny dochód powyżej 660 marek
członkowie gminy mogli współdziałać w jej zarządzaniu poprzez czynne i bierne prawo wyborcze
istniały głosy pluralne, zależne od wielkości nieruchomości bądź wielkości podatku
w zgromadzeniu członków gminy 2/3 musiało być właścicielami nieruchomości
w gminach gdzie liczba członków nie przekraczała40 wszyscy stanowili jej organ uchwałodawczy jako zgromadzenie gminy i obierali jej przełożonego (sołtysa), dwóch ławników jako jego pełnomocników
w gminach większych członkowie wybierali na 6 lat radę gminy składająca się z 6 osób, a ta powoływała sołtysa i ławników
organami uchwałodawczymi w gminach były albo zgromadzenia jej członków, albo rady gminne, a organami wykonawczymi sołtysi wraz z ławnikami
kompetencje gmin
sprawy własne: samorządowe administrowanie swoimi sprawami,
zadania poruczone
dla funkcji policyjnych powołano oddzielne okręgi urzędowe, obejmujące po kilka gmin i obszarów dworskich, na których czele stali specjalni urzędnicy powołani przez nadprezydenta
nadzór nad gminami sprawował wydział powiatowy oraz starostwo
wydział zatwierdzał istotniejsze uchwały organów gminnych w dziedzinie majątkowej, miała prawo oceniać akty gminne z punktu ich legalności i celowości
starostwo miało praw badać akty pod kątem legalności
Dziki ustawie z 1911 r. gminy wiejskie mogły łączyć się ze sobą, obszarami dworskimi i miastami w tzw. związki celowe, o charakterze publicznoprawnym.
Organizacja sądownictwa i prawo sadowe
Sądownictwo powszechne
Dziki reformą z 1807 - 1813 r. nastąpił rozdział między administracją i sądownictwem
Sądownictwo w Poznańskim
wyniesiona z Księstwa Warszawskiego powszechność sądów (bez sądów patrymonialnych i miejskich)
1834 r. - ujednolicenie sądownictwa poznańskiego z innymi sądami
sądy ziemsko - miejskie
wyższe sądy ziemskie (Poznań, Bydgoszcz)
Wyższy Sąd Apelacyjny dla spraw rozpatrywanych w I instancji przez wyższe sady
Trybunał Najwyższy w Berlinie - sąd kasacyjny
Wprowadzenie w czasach konstytucyjnych jednolitego sądownictwa powszechnego
zniesienie sądów dla osób uprzywilejowanych i sądów patrymonialnych
wykluczenie możliwości swobodnego orzekania przez monarchę
mianowanie sędziów dożywotnio przez króla
usunięcie sędziego ze stanowiska mogła nastąpić tylko w wyniku postępowania dyscyplinarnego lub z powodu trwałej niezdolności do pracy
sędziowie byli niezawiśli
wprowadzenie instytucji sędziów przysięgłych dla orzekania o winie w poważniejszych sparwach karnych
sądy trójstopniowe, zorganizowane na mocy rozporządzenia monarszego z 1849 r.; przetrwały do 1877 r., gdy ujednolicono sady na terytorium całego Cesarstwa Niemieckiego
Ustawa z 1877 r.
sądy funkcjonowały jako sądy poszczególnych krajów a nie Rzeszy
sędziowie byli niezawiśli i nieusuwalni
prokuratorzy byli organami krajowymi
adwokaturę uznano za wolny zawód i utworzono samorząd zawodowy w postaci izb adwokackich
Sądownictwo administracyjne
jak sądownictwo powszechne leżało w kompetencja krajów
wykształciło się w Prusach w latach 1872 -1883
twórca sądownictwa administracyjnego - Rudolf Gneist
istota sądownictwa administracyjnego leży w kontroli organów administracji pod kątem ich legalnego działania
kompetencje sądów administracyjnych powinny być ustawowo taksatywne i kazuistycznie wyliczone
sądy administracyjne miały służyć obywatelem, zabezpieczając ich przed nadużyciami ze strony administracji
organizacyjnie zostały związane z organami samorządowymi
sąd administracyjny I instancji
wydział powiatowy
wydział obwodowy - na szczeblu rejencji, dla spraw poważniejszych;
sąd administracyjny II instancji
wydział obwodowy - dla wydziału powiatowego
instancja najwyższa dla Prus - Wyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie
sąd kasacyjny
rozpatrywał sprawy merytorycznie
był wyłącznie sądem administracyjnym
pruskie sądownictwo administracyjne uważane było za jedno z najlepszych w Europie
Prawo cywilne
na terytorium Wielkiego Księstwa Poznańskiego, obowiązywało początkowo francuskie prawo cywilne, ale patentem monarszym w 1817 wprowadzono Landrecht pruski
1837 r. - unormowanie ochrony własności autorskiej (działa nauki i sztuki)
1843 r. - unormowanie przepisów o towarzystwach akcyjnych
w latach 60. szeregiem ustaw uregulowano poszczególne działy prawa, głównie w sferze stosunków gospodarczych i handlowych
ustawa handlowa i wekslowa (1861)
Prawo o spółkach zarobkowych i gospodarczych (1868)
Prawo o spółkach komandytowych i akcyjnych (1870)
Kompleks przepisów z dziedziny ochrony praw autorskich (1870 - 1876)
Prawo bankowe (1875)
Prawo patentowe (1877)
w 1874 r. powołano Komisję Kodyfikacyjną , która miała opracować nowy kodeks cywilny, jednolity dla całej Rzeszy
Nowy kodeks uchwalony przez parlament Rzeszy w 1896 r., wszedł w życie 1.01.1900 r
Kodeks Cywilny Rzeszy Niemieckiej (Burgerliches Gesetzbuch) - BGB
2385 paragrafów
pięć ksiąg
I - cześć ogólna
II - prawo zobowiązań
III - prawo rzeczowe
IV - prawo rodzinne
V - prawo spadkowe
systematyka pandektowa
wyraźnie wypływał z prawa rzymskiego
normował zupełnie nowe instytucje np. pojęcie osób prawnych
wynika z filozofii pozytywizmu prawniczego (stworzenie podstawowych pojęć prawnych, usystematyzowanie i analiza pod względem formalno-dogmatycznym obowiązującego prawa)
trudny i mało przejrzysty
przyczynił się do ugruntowanie pojęcia państwa prawa i przestrzegania praworządności
umiejętne godzenie zasad pozytywizmu prawniczego z potrzebami liberalnego kapitalizmu wolnokonkurencyjnego poprzez wprowadzenie licznych klauzul generalnych
stał na stanowisku równości i wolności w stosunkach majątkowych i rodzinnych
Cześć ogólna
przepisy o osobach fizycznych i prawnych, o rzeczach, normy ogólne o czynnościach prawnych, terminach, przedawnieniu, wykonaniu praw, samopomocy, kaucje
wiele paragrafów było poświęconych pojęciu osób prawnych
dwa rodzaje osób prawnych w sferze prawa prywatnego
stowarzyszenia (korporacje) - związki osób
zakłady (fundacje) - ich podstawą był substrat rzeczowy tj. majątek przeznaczony na cele fundacyjne
Prawo zobowiązań
zajmowało centralne miejsce w kodeksie
powstawanie zobowiązań
z umów
z czynów niedozwolonych
system zobowiązań umownych opierał się o zasadę swobody umów - wyraźne uznawanie za nieważne umowy sprzeczne z prawem, ale i z dobrymi obyczajami, zakazywał umów lichwiarskich
przepisy chroniły przede wszystkim wierzycieli
postaci zobowiązań z umowy
kupno
najem
umowa o pracę
umowa o dzieło
Prawo własności
negatywna koncepcja własności - wskazanie właścicielowi granic w wykonywaniu swoich uprawnień, a nie wyliczanie poszczególnych jego uprawnień
Prawo małżeńskie
instytucja małżeństwa miała całkowicie charakter laicki
zawieranie małżeństwa przed urzędnikiem stanu cywilnego
sądy powszechne były właściwe w orzekaniu w sprawach małżeńskich
stosunki prawne i majątkowe w małżeństwie opierały się o przewagę męża, ojca wobec dzieci
Prawo spadkowe
trzy tytuły dziedziczenia: ustawa, testament, kontrakt dziedziczny
swoboda dysponowania majątkiem na wypadek śmierci w formie odwołalnego testamentu lub w formie nieodwołalnej umowy o dziedziczenie
ograniczenie: prawa dziedziców koniecznych (dzieci, wnuki, małżonek, rodzice) - nie mogli być bez powodu pominięci w spadkobraniu; posiadali roszczenia do części spadku w wysokości połowy wartości, jaką by otrzymali w dziedziczeniu ustawowym
dziedziczenie ustawowe
gdy brak: ważnego testamentu lub ważnej umowy dziedzicznej
opierało się na dawnym niemieckim systemie parantel, uzupełnionym obok krewnych o współmałżonka
Prawo handlowe
weszły w zycie1.01.1900 r.
opierały się o kryterium podmiotowe
prawo handlowe jako prawo kupców tj. osób zawodowo trudniących się szeroko pojetym handlem i przemysłem
hasła solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznej słabszych stron obrotu gospodarczego
składało się z 4 ksiąg
I - unormowanie statusu kupca
II - pojęcie spółek handlowych
III - czynności handlowe
IV - handel morski
Kodeks cywilny w zaborze pruskim obowiązywał w pewnych częściach do 1946 r., ponad to wywarł istotny wpływ na polski kodeks zobowiązań z 1933 r.
Proces cywilny
Powszechna Ordynacja Sądowa z 1793 r. ze zmianami uwzględniającymi odrębności lokalne.
Nowa procedura cywilna - ustawa z 1877 r., znowelizowana w 1898 r. w celu dostosowania do BGB
opierała się o zasady francuskiego k.p.c. i nawiązywała do dawnych instytucji niemieckich
skargowość i dyspozytywność procesu cywilnego
rozprawa sądowa: jawna, ustna
dowody przeprowadzone bezpośrednio przed sądem
swobodna ocena dowodów
środki dowodowe
oględziny
zeznania świadków
orzeczenia biegłych
dokumenty
przysięga stron
środki odwoławcze
od wyroki I instancji odwołanie do II instancji, z powodu: błędne ustalenie stanu faktycznego, mylna ocena prawna sprawy → po ustnej rozprawie zaskarżony wyrok uchylony i wydany nowy bądź zwrócenie sprawy do ponownego rozpatrzenia sądowi I instancji
od orzeczeń II instancji skarga rewizyjna do Trybunału Rzeszy, z powodu: uchybienia prawne → brak postępowania co do faktów, jeśli rewizja uwzględniona - uchylenie wyroku i przekazanie do ponownego rozpatrzenia lub wydanie wyroku rozstrzygającego merytorycznie
egzekucja wyroków zajmowały się organy sądowe
egzekucje przeprowadzano na majątku ruchomym bądź nieruchomym dłużnika
obowiązywały na ziemiach byłego zaboru pruskiego do 1.01.1933 r.
Prawo karne
Karny Landrecht z 1794 r.
Kodeks karny z 1851 r.
opierał się o nowoczesne zasady kodeksu francuskiego z 1810 r. oraz bawarski kodeks karny z 1813 r.
podział przestępstw
zbrodnie - kara śmierci, ciężkiego więzienia bądź więzienia na czas powyżej 5 lat
występki - kara osadzenia w twierdzy na okres do 5 lat, kara aresztu ponad 6 tygodni, grzywna powyżej 50 talarów
wykroczenia - areszt do 6 tygodni, grzywna do 50 talarów
okoliczności wykluczające lub łagodzące karalność
niepoczytalność
przymus
nieletniość
przedawnienie
katalog kar kodeksowych
kara śmierci - zdrada stanu, zdrada państwa przez wystąpienie w czasie wojny do armii nieprzyjaciela, morderstwo, niektóre czyny w czasie stanu wojennego
dożywotnie ciężkie więzienie
więzienie
osadzenie w twierdzy
areszt
grzywna
nagana sądowa
kary dodatkowe
utrata bądź ograniczenie praw obywatelskich
oddanie pod nadzór policji
wygnanie z kraju
konfiskata przedmiotów pochodzących z przestępstwa
publiczne ogłoszenie wyroku
umieszczenie w domu pracy na czas do 3 lat
Na kodeksie z 1851 r. oparty został kodeks karny Związku Północno-Niemieckiego z 1871 r. → ustawą z dnia 15 maja 1871 r. przekształcony w kodeks karny Rzeszy Niemieckiej
łagodniejszy od pruskiego wzoru
maksymalny czas więzienia czasowego 15 lat
możliwość przedterminowego zwolnienia po odbyciu ¾ kary i dobrym sprawowaniu
rodzaje kar bez zmian
kara śmierci - morderstwo, usiłowanie morderstwa wobec panującego
wykluczenie odpowiedzialności nieletnich do 12 r. ż.
granica nieletniości podniesiona z 16 na 17 lat
System prawa karnego w latach 1871 - 1918
regulowanie szeregu czynów poprzez oddzielne ustawy szczegółowe i wyjątkowe
poza kodeksem surowe przepisy skierowane przeciw powszechnie niebezpiecznym dążeniom socjalnej demokracji
ustawa dynamitowa przeciw anarchistom z 1884 r. - kara śmierci za zamachy terrorystyczne z użyciem dynamitu, jeśli w ich wyniku ktoś utracił życie a sprawca mógł to przewidzieć
Kodeks karny obowiązywał do 1932 r.
Proces karny
Pruska Ordynacja Kryminalna z 1805 r.
W latach 1846b - 1849 dążenia burżuazyjne i Wiosna Ludów spowodowały już zasadnicze odejście od procesu inkwizycyjnego
Kodeks Postępowania Rzeszy z 1877 r. (wejście w życie 1.10.1879 r.)
proces karny może zostać wszczęty wskutek oskarżenia prokuratorskiego
śledztwo zarządzał prokurator, a przeprowadzał je sędzia śledczy
aresztowanie i rewizja tylko na mocy decyzji sądowej (z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku)
postępowanie: jawne, ustne
oskarżonemu przysługiwało prawo wyboru obrońcy
swobodna ocena dowodów
czynności w postępowaniu przygotowawczym były podzielone miedzy prokuratora i sędziego śledczego
dochodzenie wszczynał prokurator → przekazywał sprawę sądowi w celu przeprowadzenia śledztwa i podjęcia decyzji o wniesieniu aktu oskarżenia
na rozprawie stanowisko oskarżonego i jego obrońcy było zrównane z prokuratorem, zwłaszcza w sferze stawiania wniosków
sąd nie był skrępowany wnioskami stron, mógł samodzielnie dopuszczać i oceniać dowody, dążąc do wykrycia prawdy materialnej
rozprawa miała toczyć się nieprzerwanie przed tym samym kompletem orzekającym
wyrok: jawny
w sprawach o zbrodnie o winie decydowali sędziowie przysięgli, a wymiar kary ustalał zawodowy skład sędziowski
sądy miały prawo kontroli nad władzami administracyjnymi mogącymi wydawać kary 2-tygidniowego aresztu i grzywny do 150 marek
Kodeks funkcjonował do 1.07.1929 r.
Ziemie polskie w czasie I wojny światowej (1914 - 1918)
Ukształtowały się dwa bloki militarne:
- trójporozumienie (ententa): Rosja, Francja, Anglia → aktywiści (Józef Piłsudzki)
- trójprzymierze: Niemcy, Austro-Wegry, Włochy → pasywiści (Roman Dmowski)
Akt 5 listopada
Ogłoszony przez generał-gubernatorów warszawskiego i kieleckiego w imieniu cesarza.
Proklamacja, zapowiadała utworzenie z ziem polskich zdobytych na Rosji państwa polskiego o ustroju dziedzicznej monarchii konstytucyjnej, pozostającego w łączności z Niemcami i Austrią. Granice tego Królestwa Polskiego miały być określone w przyszłości.
Dzięki aktowi 5 listopada sprawą polska przestała być sprawą wewnętrzną zaborców, a stała się sprawą międzynarodową.
Również rząd rosyjski zadeklarował dążność do stworzenia państwa polskiego w granicach etnograficznych i łączności z Rosją
I 1917 r - prezydent USA Wilson w orędziu do senatu mówił o powstaniu wolnej, zjednoczonej i niepodległej Polski z dostępem do morza.
6 grudnia 1916 r. Tymczasowa Rada Stanu (do 12 września 1917 r.)
- organ doradczy i opiniodawczy dla władz okupacyjnych
- przygotowywanie projektów rozporządzeń powołujących polskie instytucje i organy administracji
- współdziałanie w tworzeniu polskich sił zbrojnych
Po rewolucji lutowej w Rosji (1917 r.) Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich stwierdziła prawo Polski do niezależności i życzyła Polakom odbudowy Polski demokratycznej i republikańskiej.
Następnie Rząd Tymczasowy ks. Lwowa przyjął deklarację o niezawisłej Polsce w unii militarnej z Rosją i powołaniu w Piotrogrodzie Komisji Likwidacyjne Królestwa Polskiego.
15 sierpnia 1917 r Paryż - powołanie Komitetu Narodowego Polskiego na czele z R. Dmowskim, który został uznany przez państwa zachodnia jako oficjalna organizacja polska.
12 września 1917 r. w miejsce Tymczasowej Rady Stanu została utworzona Rada Regencyjna
- sprawowanie władzy głowy państwa
- zaczęła tworzyć ministerstwa i organy administracji terenowej
- powołała Radę Stanu (II 1918 r.), która miała stanowić organ ustawodawczy, ale została w październiku rozwiązana
X 1918 r. władzę w Galicji przejmuje utworzona w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna i rozpoczynają się w Galicji Wschodnie walki z Ukraińcami.
XI 1918 r. w Lublinie powstaje Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej na czele z Ignacym Daszyńskim. Nie uznawał on Rady Regencyjnej.
11 XI 1918 r Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową, a trzy dni później władze cywilną.
Józef Piłsudski skupił w swoich rękach pełnię władzy i stał się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa.
Cywilna administracja okupacyjna
Okupacja niemiecka:
zniesienie podziału na gubernie
obok władz wojskowych funkcjonował w Warszawie Zarząd Cywilny - podlegały mu urzędy powiatowe i prezydia policji w Warszawie i Łodzi
Okupacja austriacka:
Krajowy Komisariat Cywilny
W generał-gubernatorstwach rozbudowano organy żandarmerii - podporządkowano im polską straż obywatelską lub milicję miejską
Władze policyjne administracji cywilnej mogły nakładać kary policyjne
Pomimo iż administracja cywilna została skupiona w rękach okupantów polskie życie obywatelskie i społeczne nie zamarło.
Stopniowo całe działy życia społecznego i ich administracja przechodziły w ręce polskie.
Od 1915 r. proces polonizacji oświaty
X 1915 r. - otworzenie Uniwersytetu i Politechniki w Warszawie
w szkołach podstawowych i średnich zaczęto usuwać język rosyjski, nawet jako przedmiot
X 1915 r. Krajowa Rada Szkolna - organ doradczy i opiniodawczy dla władz okupacyjnych
przy naczelnikach powiatów powołano inspektorów szkolnych
1 X 1917 r. cała administracja oświatowa przeszła w ręce polskie
XII 1917 r. utworzenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
Organizacja samorządu terytorialnego
samorząd funkcjonował jedynie na szczeblu gmin wiejskich i pod okupacją został zachowany i poddany nadzorowi okupacyjnych władz powiatowych
w części powiatów zastąpiono zebrania gminne radami gminnymi
w latach 1915 - 1916 okupanci wprowadzili samorząd do miast i wyposażyli go w osobowość prawną
samorząd zarządzał majątkiem, dbał o aprowizację, opiekę lekarską i oświatę
W 1916 r. w generał-gubertatorstwie warszawski i 1917 r. w generał-gubernatorstwie lubelskim powstał samorząd na szczeblu powiatowym - sejmik powiatowy.
deputowanych mianowały władze okupacyjne
wybierano w trzech kuriach
wielkiej własności ziemskiej
miast
gmin wiejskich
w okupacji niemieckiej na czele - naczelnik powiatu
w okupacji austriackiej - wybierano jako organ wykonawczy sejmiku wydział powiatowy
Rząd Kucharzewskiego - powołany przez Radę Regencyjną
8 ministrów z czego tylko dwóch miało realną władzę (wyznań religijnych i oświecenia publicznego oraz sprawiedliwości)
Organizatorska działalność miała duże znaczenie gdyż w chwili odzyskania niepodległości państwo miało gotowy centralny aparat administracyjny.
Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Organizacją polskiego sądownictwa zajął się Wydział Sądowy przy Komitecie Obywatelskim w Warszawie.
Sądownictwo obywatelskie zostało rozwiązane po wejściu okupantów.
Generał-gubernatorstwo austriackie:
jurysdykcja sądów gminnych
sądy pokoju - zamiast dawnych sądów pokoju i gminnych
sądy powiatowe - zamiast zjazdów
3 trybunały - zamiast sądów okręgowych
sąd apelacyjny w Lublinie jako instancja najwyższa
wszystkie sądy orzekały w sprawach cywilnych i karnych, a sędziowie byli mianowani przez władze okupacyjne
1 IX 1917 r. administrację wymiaru sprawiedliwości przejął Departament Sprawiedliwości w rządzie Tymczasowej Rady Stanu → Ministerstwo Sprawiedliwości w rządzie Kurcharzewskiego.
Sądy królewsko-polskie orzekały „w imieniu korony polskiej”.
18 IX 1917 r. przepisy tymczasowe o urządzeniu sądownictwa w Królestwie Polskim wydane przez Tymczasową Radę Stanu
sądy pokoju
sądy okręgowe (15)
sądy apelacyjne (2)
Sąd Najwyższy w Warszawie
Rosyjski kodeks karny z 1903 r. - został wprowadzony w 1915 r. na okupowanych przez Niemców terenach
Kodeks Kar Głównych i Poprawczych w wersji znowelizowanej z 1866 r. - obowiązywała na obszarze okupacji austriackiej
Tymczasowa Rada Stanu uchwaliła przepisy które miały dostosować kodeks z 1903 r. do realiów polskich. Został on zastąpiony przez kodeks polski dopiero w 1932 r.
W latach 1914 - 1916 zostały wprowadzone nowelizacje do obowiązującego w Galicji austriackiej kodeksu cywilnego z 1811 r. (ABGB). Trzy nowele miały na celu głównie wycofanie archaicznych przepisów oraz wprowadzenie zmian szczegółowych.
Stan prawny w prawie sądowym po odzyskaniu niepodległości
Na terenie polski obowiązywały różne przepisy odziedziczone z okresu zaborów.
Potrzebna była unifikacja prawa.
Prawo zaborców stało się polskim prawem dzielnicowym które miała tymczasową moc obowiązującą, poza przepisami sprzecznymi z polską racją stanu.
Polska dzieliła się na kilka obszarów prawnych
I Prawo cywilne materialne
Ziemie centralne i wschodnie - byłe Królestwo Polskie
II i III księga Kodeksu Napoleona
Ustawa hipoteczna z 1818 r. i 1825 r.
Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r.
Ukaz o związku małżeństwa z 1836 r.
Ziemie byłego zaboru pruskiego
Kodeks Cywilny Niemiecki (BGB) z 1896 r.
Kresy wschodnie
prawo cywilne rosyjskie zawarte w X tomie Zwodu Prawa Cesarstwa Rosyjskiego z 1832 r.
Ziemie byłej Galicji
Austriacki kodeks cywilny z 1811 r. (ABGB) po nowelizacjach w latach 1914 - 1916
Spisz i Orawa
do 1922 r prawo węgierskie
od 1922 r. prawo austriackie poza prawem małżeńskim, które pozostało węgierskie
II Prawo cywilne procesowe
Ziemie centralne i wschodnie
rosyjska ustawa postępowania sądowego cywilnego z 1864 r.
Ziemie zachodnie
niemiecki kodeks postępowania cywilnego z 1877 r. po nowelizacji z 1898 r.
Ziemie południowe - była Galicja
austriacki kodeks postępowania cywilnego z 1895 r.
ustawa o postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym z 1896 r.
III Prawo karne materialne
Ziemie centralne i wschodnie
rosyjski kodeks karny z 1903 r. (tzw. kodeks Tagancewa)
Ziemie zachodnie
Kodeks Karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.
Ziemie południowe
austriacki kodeks karny z 1852 r.
IV Prawo karne procesowe
Ziemie centralne i wschodnie
rosyjska ustawa postępowania sądowego karnego z 1864 r.
Ziemie zachodnie
niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877 r.
Ziemie południowe
austriacki kodeks postępowania karnego z 1873 r.
Komisja kodyfikacyjna nie zdołała przeprowadzić w okresie międzywojennym pełnej unifikacji prawa.
1928 r. - kodeks postępowania karnego
1932 r. - kodeks karny, kodeks postępowania cywilnego
1933 r. - kodeks zobowiązań
Bez unifikacji pozostały:
Prawo małżeńskie
Prawo rzeczowe
jednodworcy
ukaz z 22 marca 1831 r.
tzw. kriepostniczestwa
na mocy ukazu z 1775 r.
właściciel kapitalistycznego folwarku
dobra narodowe lub skonfiskowane uczestnikom powstania, nadane po 1830 r. dygnitarzom cywilnym i generałom rosyjskim
wojsko polskie nie mogło być używane w wojnach prowadzonych poza Europą
Dekret z XII 1807 r.
powstał z prawa propinacji, czyli prawa do produkcji i sprzedaży alkoholu oraz z nałożonego na uwłaszczonych chłopów podatku gruntowego
pełnili służbę doręczania pism procesowych i wezwań sądowych oraz służbę audiencyjną (w czasie rozprawy)
posiadały odrębne kancelarie i archiwa, funkcjonowały na mocy przepisów z 1818 r. i 1825r.
wydział hipoteczny trybunału cywilnego, właściwego ze względu na miejsce położenia nieruchomości
wyjątek stanowiły przywileje, które pomimo braku wpisu miały pierwszeństwo
przywrócona w 1835 r., osoba „uśmiercona cywilnie” nie mogła: występować jako strona procesu, zarządzać majątkiem, sprawować opieki
w religii rzymskokatolickiej: kobieta 16 lat, mężczyzna 18 lat, zgodne oświadczenie woli, zgoda rodziców lub opiekunów gdy osoba niepełnoletnia, zgoda instytucji wojskowej jeśli mężczyzna w wojsku, zdolność fizyczna
w religii rzymskokatolickiej: pokrewieństwa, powinowactwo, śluby zakonne, wyższe święcenia kapłańskie, cudzołóstwo połączone z zabójstwem małżonka, pokrewieństwo duchowe np. chrzestny - chrześniaczka, przystojność publiczna (gdy mężczyzna dokonuje zamiany pomiędzy siostrami)
rządząca systemem kar idea odwetu - ochrona własności ziemskiej oraz wyostrzenie przepisów w przedmiocie przestępstw przeciw przestępstw przeciw ustrojowi państwa, religii, moralności
było to możliwe po zniesieniu konstytucji Królestwa, która gwarantowała odbywanie kar w kraju
nie służyła od wyroków wydanych z udziałem sędziów przysięgłych
od 1846 - Wielkie Księstwo Krakowskie
Senat mógł okres zamieszkania skrócić
np. malarstwo
np. budownictwo lądowe i wodne
stosunki wieczysto-czynszowe
w Krakowie mogli mieszkać jedynie na przedmieściu Kazimierza
Jakub Szela
wydziały powiatowe lub Wydział Krajowy
urbarze - zbiory powinności chłopskich sporządzanych przy spisywaniu wyżej wymienionych umów
prawo polskie → prawo prowincjonalne
mniejsze gospodarstwa, gospodarstwa posiadane w formie wieczystej dzierżawy lub czynszu, gospodarstwa istniejące na ziemiach folwarcznych
wybory bezpośrednie, od 1830 mogli w ich barć udział jedynie właścicieli dóbr liczących min 1000 morgów
prawo wyborcze mieli posiadacze nieruchomości miejskich
wybory pośrednie przez tzw. odbiorców wybieranych w gminach, którzy obierali posłów
sam miał charakter organu samorządowego prowincji
generalnie jedynie na szczeblu powiatu czy gminy, co było wynikiem wysokich wymagań urzędniczych
prowincja poznańska, śląska, Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, rejencja szczecińska, koszalińska i frankfurcka
te które oddziaływały na sprawy publiczne
tzw. Rząd Lubelski
1
Władze centralne
Ministrowie:
- policji
- skarbu
- sprawiedliwości
- wojny
- spraw wewnętrznych i wyznań religijnych:
Izba Edukacji
Dyrekcja Dóbr i Lasów Narodowych
+
Minister Sekretarz Stanu
=
Rada Ministrów - ciało kolegialne, które zbierało się podczas nieobecności króla i zajmowało się rozpatrywaniem spraw wspólnych różnym ministrom celem przedstawienia ich królowi do zatwierdzenia.
W 1810 r. Rada uzyskała prawo kontroli poszczególnych ministrów i całej administracji oraz w nagłych sytuacja wprowadzać w życie pewne środki.
W 1812 r. stała się rządem Królestwa upoważnionym przez króla do sprawowania w jego zastępstwie władzy zwierzchniej (bez wyboru ministrów i zmian w sądownictwie).
Rada Stanu - organ stały o funkcji pomocniczej względem władcy.
Skład:
I ministrowie + prezes Rady Stanu
II (1808 r.) ministrowie + prezes Rady Stanu + 6 radców stanu
III ministrowie + prezes Rady Stanu + 12 radców stanu
Zadania:
- przygotowywanie projektów dekretów królewskich i ustaw sejmowych
- kontrola urzędników i pociąganie ich do odpowiedzialności
- wykonywanie funkcji sądowych:
Sąd kasacyjny (sąd najwyższy dla spraw cywilnych i karnych)
Sąd kompetencyjny (spory o właściwość
Sąd administracyjny (spory natury majątkowej II instancji)
Członkowie Rady stanu wchodzili w skład Izby Poselskiej.
Sejm Księstwa
mógł się zbierać co 2 lata na 15-dniowe sesje zwoływane przez monarchę
Izba Poselska
Na której czele stał Marszałek posiadający uprawnienia w dziedzinie regulowania przebiegu obrad.
Kompetencje: stanowienie ustaw w dziedzinie podatkowej, systemu monetarnego oraz prawa sądowego cywilnego i karnego
Senat Księstwa
Kompetencje:
- prawo sankcji (zatwierdzenia) uchwał Izby; senat mógł odmówić sankcji z powodu:
sprzeczności ustawy z konstytucją
gdy ustawa godziła w obronność kraju
gdy Izba Poselska przy uchwalaniu ustawy naruszyła zasady proceduralne
- sprawdzanie ważności wyboru posłów tzw. rugi poselskie
- kontrolowane ksiąg obywatelskich (wykaz osób posiadających prawa polityczne
Posłowie wybierani przez szlachtę-posesjonat na sejmikach powiatowych.
Do 1809 r. - 60
Po 1809 r. - 100
Deputowani wybierani na okręgowych zgromadzeniach gminnych.
Do 1809 r. - 40
Po 1809 r. - 66
Członkowie Rady Stanu w liczbie nie przekraczającej 13.
6 senatorów-biskupów
10 senatorów-biskupów
6 senatorów-wojewodów
10 senatorów-wojewodów
6 senatorów-kasztelanów
10 senatorów-kasztelanów
Inicjatywa ustawodawcza - Monarcha
Projekt ustawy - Rada Stanu
Sankcja Monarchy (aprobata)
Wniesienie projektu do Izby Poselskiej za pośrednictwem odpowiedniego ministra
Skierowanie projektu do odpowiedniej komisji
Skarbowej
Prawa cywilnego
Prawa karnego
Dyskusja nad uwagami Komisji - Rada Stanu
Ustalenie ostatecznej treści projektu - Rada Stanu
Plenarne posiedzenie Izby Poselskiej - rozpatrywanie projektu w ciągu 1 dnia; w dyskusji moli barć jedynie udział członkowie Rady Stanu i członkowie Komisji
Przyjęcie projektu w całości (większością głosów, w głosowaniu tajnym)
Odrzucenie projektu w całości
Sankcja Senatu
Promulgacja (ogłoszenie)
Departamenty
na których czele stali prefekci, do których kompetencji należało:
- pełnienie władzy administracyjnej i policyjnej (bez spraw wojskowych i sądownictwa)
Przy prefektach działały rady prefekturalne, sprawujące w I instancji sądownictwo administracyjne i decydujące o indywidualnych ulgach podatkowych
Powiaty
na których czele stali podprefekci, służbowo podporządkowani prefektom
Municypalności
na których czele stali prezydenci lub burmistrzowie
Sądy miejskie
cyrkułowe
główne
Sądy dominalne
Małe miasta i wsie
Sądy patrymonialne
Miasta departamentowe
Sądy Pokoju
Znajdujące się w każdym powiecie
Skład:
sędziowie pokoju, prowadzący wydział pojednawczy; ich zadaniem było doprowadzenie do pojednania stron w sprawach podległych w I instancji trybunałom cywilnym oraz przewodniczenie radom familijnym
podsądków, prowadzących wydział sporny sądów pokoju; posiadali własne kompetencje jurysdykcyjne
pisarzy
podpisarzy
Trybunały Cywilne
Znajdujące się w każdym departamencie
Skład:
Prezes Trybunału Cywilnego
6 sędziów
Kompetencje:
sądziły w I instancji sprawy nie zastrzeżone dla Sądów Pokoju
sądziły w II instancji apelacje od wyroków Sądów Pokoju
Sposób działania - sadziły w kompletach 3-osobowych
Sądownictwo cywilne
Sądownictwo karne
Trybunały Handlowe
Istniały obok trybunałów cywilnych.
Sądziły sprawy z tzw. czynności kupieckich.
Sądy Policji Prostej
(wykroczenia zagrożone karami policyjnymi do 5 dni aresztu lub 30 zł grzywny)
Sadzeniem zajmowali się podsądkowie Sądów Pokoju lub w ich zastępstwie pisarze
Na wsiach i w miastach gdzie nie było sądów pokoju funkcje sądowo-policyjne sprawowali burmistrze i wójtowie
Sądy Policji Poprawczej
I instancja za wykroczenia zagrożone karą poprawczą do 5 lat więzienia lub powyżej 30 zł grzywny
II instancja dla apelacji od wyroków Sądów Policji Prostej
Prowadzenie śledztw w sprawach zastrzeżonych dla sądów kryminalnych
Sądy Kryminalne
I i zarazem ostatnia instancja dla spraw o zbrodnie zagrożone kara kryminalną (powyżej 5 lat więzienia lub śmierci)
II instancja dla apelacji od wyroków Sądów Policji Poprawczej
Sądy Kasacyjne (Rada Stanu)
Rozpatrywanie wyroków ostatecznych sądów cywilnych i karnych wszystkich instancji, zaskarżone z tzw. powodów kasacyjnych tj. wydanych z pogwałceniem zasad procesowych lub w oparciu o mylną wykładnie prawa materialnego
Po 3-krotnym zaskarżeniu z tego samego powodu kasacyjnego sprawę przedkładano królowi.
Postępowanie pojednawcze przed sędzią pokoju
Ugoda
- tytuł egzekucyjny
- wystąpienie do sądu o klauzulę wykonalności
- tytuł wykonawczy
- wszczęcie postępowania egzekucyjnego
Wniesienie sprawy do sądu o wpisanie na wokandę
Pierwsza rozprawa
Konkluzje obrończe
Proces
Wyproszenie publiczności
Narada sądu
Rada Stanu
Rada Administracyjna
Ciało doradcze namiestnika, do którego kompetencji należało:
- wykonywanie postanowień królewskich
- rozstrzyganie spraw przekraczających właściwości poszczególnych ministrów
- przygotowywanie projektów dla Rady Stanu
W latach 1826 - 1830 na Radę Administracyjna król przelał kompetencje namiestnika.
W czasie powstania listopadowego Rada Administracyjna przekazała swoją władzę Rządowi Tymczasowemu.
Po upadku powstania na mocy ukazu Rada Administracyjna została zlikwidowana a jej kompetencje przekazane Rządowi Tymczasowemu.
Reaktywacja Rady Administracyjnej nastąpiła w oparciu o przepisy Statutu Organicznego z 1832 r., stała się ona wtedy kolegialnym organem rządzącym działającym pod prezydencją namiestnika i była instytucja odrębną od Rady Stanu.
W 1841 r. po likwidacji Rady Stanu, Rada Administracyjna przejęła cześć jej kompetencji - rozpatrywanie sprawozdań rocznych Komisji Rządowych, wstępne przygotowywanie projektów praw i budżetu Królestwa.
Reformy Wielopolskiego spowodowały zmiany w składzie Rady Stanu.
Od 1864 r., gdy został powołany Komitet Urządzający jej rola malała, a ukazem z 15 czerwca 1867 r. została ostatecznie rozwiązana.
Ogólne Zgromadzenie Rady stanu tzw. Rada Stanu
I Rada Stanu 1815 - 1830
Skład:
- 5 ministrów resortowych
- 9 radców stanu zwyczajnych
- radca sekretarza stanu
- radcy stanu nadzwyczajni
- referendarze stanu
Kompetencje:
- przygotowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich
- oddawanie pod sąd urzędników publicznych za przestępstwa popełnione w związku z urzędowaniem
- wysłuchiwanie corocznych sprawozdań komisji rządowych i przygotowywanie dla króla raportu o ogólnym stanie kraju
- sądownictwo kompetencyjne
- sądownictwo administracyjne, rozpatrywanie sporów osób prywatnych ze skarbem i instytucjami publicznymi oraz odwołania od decyzji podatkowych (za pośrednictwem Delegacji Administracyjnej, a od 1822 r. - bezpośrednio)
II Rada Stanu 1832 - 1841
Została częściowo podporządkowana Radzie Państwa Cesarstwa Rosyjskiego
Skład:
- 3 dyrektorów głównych istniejących komisji rządowych
- kontroler generalny, prezydujący w Najwyższej Izbie Obrachunkowej
- radcy stanu
- inne osoby powołane przez panującego
Kompetencje - zachowanie wcześniejszych, poza:
- decydowanie o oddawaniu pod sąd urzędników
- zmianą trybu prawodawczego
W 1836 r. została utworzona przy Radzie Stanu Heroldia Królestwa Polskiego.
W latach 1841 - 1862 kompetencje Rady Stanu przejęło Ogólne Zebranie Warszawskich Departamentów Senatu Rządzącego (poza rozpatrywaniem sprawozdań komisji rządowych, przygotowywaniem projektów praw i układaniem budżetu Królestwa)
III Rada Stanu 1862 - 1867
Kompetencje:
- rozpatrywanie projektów prawodawczych, budżetu i sprawozdań naczelnych organów administracji resortowej
W ramach reform Wielkopolskiego w radzie Stanu zaczęły funkcjonować 4 wydziały:
- prawodawczy
- sporny
- skarbowo-administracyjny
- próśb i zażaleń
Trzy pierwsze tworzyły skład sądzący Rady Stanu.
Sejm
Król
Rola króla w Sejmie:
prawo inicjatywy ustawodawczej
prawo sankcji ustaw sejmowych
prawo mianowania senatorów
decydowanie o zwoływaniu, odraczaniu i rozwiązaniu Sejmu
Senat
Skład:
- 9 biskupów
- wojewodzie
- kasztelani
- członkowie dynastii panującej mieszkającej w Królestwie
Godność senatorska:
- od 35 r. ż.
- wysoki cenzus majątkowy
- posiadanie dóbr ziemskich
Kompetencje:
- rugi poselskie
- sprawdzanie ksiąg obywatelskich
- Sąd Sejmowy
Izba Poselska
Skład:
- posłowie szlacheccy wybierani przez szlachtę na sejmikach powiatowych
- deputowani wybierani przez obywateli nieszlacheckich na zgromadzeniach gminnych
Województwa
Władza administracji ogólnej - komisja wojewódzka w składzie: prezes komisji wojewódzkiej, 5 komisarzy zasiadających, 4-7 komisarzy delegowanych (wykonujących decyzje i polecenia komisji w obwodach).
W obrębie komisji wojewódzkich działały również wydziały, tak jak w obrębie Komisji Rządzących
Obwody
Obejmowały terytorium dawnych 1 - 3 powiatów (które zachowano jedynie dla celów wyborczych
Sądy powiatowe
Zastąpiły w 1797 r. w Prusach Nowowschodnich sądy patrymonialne.
Były pierwszą instancją dla:
- chłopów
- mieszczan
- szlachty zagrodkowej
Inkwizytoriat
Organ prowadzący śledztwa w sprawach karnych
Powiatowe komisje sprawiedliwości
Funkcjonowały przy rejencjach, a ich zadaniem było sprawowanie nadzoru nad sądownictwem niższym
Najwyższy Trybunał w Berlinie
Sąd rewizyjny dla spraw mających początek w rejencji (wartość przedmiotu sporu ponad 100 talarów)
Sądy w miastach królewskich, sprawowane przez:
- ławy
- wójta
- rady
A w większych miastach- burmistrzów sprawiedliwych
Sądy patrymonialne
Na czele - panowie feudalni
Sprawy prowadzili - justycjariusze (urzędnicy patrymonialni), powoływani przez panów feudalnych, ale zatwierdzani po przeegzaminowaniu przez landratów
Dla:
- chłopów poddanych
- mieszkańców miast prywatnych
Kompetencje:
- drobne sprawy karne
- sprawy cywilne obejmujące ludność poddaną
- spory między dworem a wsią
Rejencje ( w każdym departamencie)
II instancja dla sądów niższych
I instancja dla osób (szlachta, duchowieństwo, urzędnicy, wojskowi) i spraw wyłączonych spod kompetencji sądownictwa niższego (sprawy karne)
Dzieliły się na dwa senaty
I Senat niższy
- apelacyjny od wyroków zapadłych w sądach niższych
II Senat wyższy
- apelacje od wyroków senatu niższego jako I instancji (wartość przedmiotu sporu ponad 30 talarów)
- sąd rewizyjny dla spraw mających początek w sądzie niższym
wyższe
niższe
Sądownictwo
powiaty
Na czele stali landraci powoływani przez króla
- sprawy podatkowe i wojskowe
- ich władza obejmowała tereny wiejskie, bez miast (poza Prusami Nowowschodnimi)
Na terenie Prus Zachodnich i Wschodnich (do II rozbioru) - szlachecki sejmik powiatowy
- przedstawianie kandydatów na stanowisko landrata
departamenty tzw. departamenty kamer
Władzę sprawowały kolegialne organy - kamery wojenno-ekonomiczne
- szerokie kompetencje administracyjne i skarbowe
- sądownictwo w powyższych sprawach
prowincje
Podlegały rządowi w Berlinie tj. Generalnemu Dyrektorium.
Poza Śląskiem, który posiadał wyższy statut i traktowany był jak niezależne księstwo, a na jego czele stał osobny minister podlegający bezpośrednio monarsze
cyrkuły
Podział na mocy patentu z 1782 r.
Na czele starości
Urzędy cyrkuralne - szeroko rozumiane sprawy administracyjne z wyłączeniem sądownictwa
prowincja
Na czele Gubernator wraz z Gubernium (podzielonym na departamenty)
Był powoływany przez cesarza
Kierował życiem politycznym i administracyjnym
Merytoryczne decyzje podejmowało prezydium guberni (gubernator, prezydent Gubernium, szef biura gubernatora, radcy dworu)
sędziowie pokoju
pełniący urząd honorowo
wójtowie
sądzący drobne sprawy karne
Sąd I instancji
- odpowiednik trybunału cywilnego i sądu kryminalnego
- skład: sędziowie dożywotni, sędziowie czasowi (2 lata)
- sądził w kompletach 3-osobowych nie zastrzeżonych dla jurysdykcji sędziów pokoju i wójtów
Sąd Apelacyjny
- apelacje od wyroków wszystkich sądów
- skład: sędziowie dożywotni, sędziowie czasowi,
- orzekał w kompletach 5-ososbowych
- jego wyroki był ostateczne dla spraw rozstrzyganych w pierwszej instancji przez sędziów pokoju i wójtów
- w innych przypadkach był II instancją
Sąd Apelacyjny w rozszerzonym składzie
- skład: sędziowie apelacyjni, sędziowie pokoju, arbitrzy (wskazani spośród obywateli przez strony procesowe)
- orzekała jako III instancja gdy wyrok Sądu Apelacyjnego w II instancji i wyrok sądu I instancji były różne merytorycznie
- spełniała funkcję sądu kasacyjnego, gdy Wydział prawa Uniwersytetu Krakowskiego stwierdził pogwałcenie przez sąd niższy istotnych norma prawa materialnego lub procesowego
- orzekała w sprawach karnych tylko wtedy gdy, orzeczona została kara śmierci lub infamii
Sąd Sejmowy
- sąd specjalny
- skład: 5 członków Zgromadzenia reprezentantów, 3 senatorów, prezesi sądu I instancji i Sądu Apelacyjnego, 4 sędziów pokoju, 3 arbitrów wskazanych przez obwinionego
rząd
ustawy wydawane zgodnie przez obie izby parlamentu i króla
normy konstytucji
przedkonsytucyjne normy ustrojowe
akty wydawane przez samego monarchę lub organy przez niego upoważnione co do których nie było wymogu formy ustawy (kwestie administracji rządowej i wojskowe) → Verordnung, Erlass, Kaunettsordre
wydawane przez króla tzw. rozporządzenia z konieczności - równorzędne ustawie, musiały być potwierdzone przez parlament
rozporządzenia wykonawcze wydawane przez króla pod kontrola parlamentu; w praktyce wydawane przez inne organy władzy i podlegające w zakresie legalności kontroli sądów administracyjnych
rozporządzenia wykonawcze w sensie ścisłym
rozporządzenia prawne
Sądy ziemsko - miejskie
I instancja dla mieszczan i chłopów uwłaszczonych
obejmowały teren powiatu
były właściwe dla spraw cywilnych i karnych
Powiatowe Komisje Sprawiedliwości
nadzór nad istniejącymi jeszcze sądami patrymonialnymi
rozpatrywanie drobnych spraw cywilnych
Sądy wyższy ziemski
działał na obszarze rejencji
II instancja dla sądów ziemsko-miejskich
I instancja dla osób nie podlegających sądom niższym i w pewnych wyliczonych kategoriach spraw
Najwyższy Trybunał w Berlinie
sąd najwyższy o charakterze rewizyjno-kasacyjnym
Najwyższy Trybunał w Królewcu
dla Prus Zachodnich
w pewnych kategoriach spraw sąd III instancji
Sądy Pokoju
nadano im charakter cywilno-prawny
w 1825 r. zniesiono ich obligatoryjność
Trybunały Cywilne → Sądy ziemskie
4
właściwe do rozstrzygania spraw cywilnych i karnych
Wyższy Sąd Apelacyjny w Poznaniu
w 1829 r. utworzono w nim dwa senaty:
apelacje w II instancji
III instancja
Sądy powiatowe [Sądy miejskie - w miastach liczących więcej niż 50 tys. osób]
orzekały kolegialnie w sprawach cywilnych i karnych
przy przestępstwach zagrożonych karą więzienia powyżej lat 5 i karą śmierci, o winie decydowało 12 sędziów przysięgłych, a o karze 5
funkcjonowali przy nich prokuratorzy podlegli ministrowi sprawiedliwości
funkcjonowali przy nich adwokaci, których uważano za urzędników państwowych, choć wynagrodzenie otrzymywali od stron procesowych
Sądy apelacyjne
II instancja dla sądów powiatowych i miejskich
I instancja w niektórych sprawach np. fundacji i fidelkomisów
Działali przy nich również prokuratorzy i adwokaci
Najwyższy Trybunał Sądowy w Berlinie
sąd najwyższy dla całego państwa
Sądy grodzkie
były w powiatach
orzekały jednoosobowo w sprawach cywilnych (przedmiot sporu do 300 marek) i drobnych sprawach karnych
sędziowie wraz z ławnikami orzekali w sprawach karnych zagrożonych kara do 3 m-cy więzienia bądź 600 marek grzywny
Sądy okręgowe (ziemskie)
II i ostatnia instancja dla sądów grodzkich
I instancja dla wszystkich pozostałych spraw cywilnych i karnych
składały się z 2 izb (cywilnej i karnej) i orzekały kolegialnie
w najcięższych sprawach karnych decydowano z udziałem przysięgłych (12 przysięgłych orzekających o winie i 3 sędziów)
Wyższe sądy okręgowe (ziemskie)
II instancja dla sądów okręgowych
po jednym w prowincji
sądziły w składzie 5-osobowym
Trybunał Rzeszy urzędujący w Lipsku
sąd najwyższy dla całej Rzeszy
sąd I i ostatniej instancji w sprawach zbrodnii stanu
sąd rewizyjny
orzekający w sprawach cywilnych gdy wartość przedmiotu sporu przekraczała 4 tys. marek
orzekający w sprawach karnych, gdy wyrok zapadał z udziałem przysięgłych
Normy o następstwie tronu,
czyli o powołaniu cesarza:
Sankcja Pragmatyczna z 1713 r.
Statut Familijny z 1839 r.
Od 1867 r. jednobrzmiące ustawy austriackie i węgierskie, określające wspólne kwestie dla obu części państwa - zgodne ustawy parlamentu obu części monarchii, sankcjonowane przez cesarza
liczne akty prawne określane jako ustawy zasadnicze lub zwykłe
akty normatywne ogólnoaustriackie i krajowe
rozporządzenia z konieczności wydawane przez cesarza
rozporządzenia wykonawcze dotyczące ustaw parlamentu centralnego, jak i sejmików krajowych
rozporządzenia miejscowe wydawane przez organy samorządu powiatowego i gminnego w sprawach należących do zakresu ich działania
akty konstytucyjne oktrojowane przez władcę: Dyplom Październikowy (1860), Patent Lutowy (1861)
Minister dla Galicji
Prowadził wszystkie sprawy krajowe w skali rządowej, opiniował i koordynował projekty zarządzeń i decyzji różnych ministrów odnoszących się do Galicji
Kontrowersje między ministrem dla Galicji a innymi ministrami rozstrzygała Rada Ministrów
Namiestnik
- stał na czele kraju - krajowy organ administracji rządowej
- był nominowany przez cesarza i reprezentował jego osobę
- urzędował we Lwowie
- był podległy rządowi w Wiedniu i przed nim odpowiedzialny
- rozpisywał wybory do Sejmu krajowego i przygotowywał spis wyborców
- miał prawo inicjatywy ustawodawczej
- przedkładał monarsze ustawy sejmowe z wnioskiem o aprobatę lub odmowę sankcji
Starostwo powiatowe na czele z starostą
- zastąpienie w 1868 r. rozległych cyrkuł powiatami
- starosta był w poruczonym mu powiecie najniższą władzą dla wszystkich spraw administracyjnych nie powierzonych wyraźnie innym władzom i organom
- nadzorował samorząd gminny w zakresie jego własnego działania
- miał uprawnienia zwierzchnie nad gminą w dziedzinie zleconych im spraw administracyjnych
- przeprowadzał wybory samorządowe
Kraj
Powiat
Gmina
Krajowa Rada Szkolna
utworzona decyzją cesarza w 1867 r.
przewodniczył jej namiestnik, któremu dodano stałego zastępcę w randze wiceprezydenta
skład rady: referendarz namiestnictwa do spraw szkolnych, dwaj inspektorzy szkolni nominowani przez namiestnika, członek Wydziału Krajowego, dwaj duchowni (rzymskokatolicki, greckokatolicki), dwaj reprezentanci nauki, po jednym przedstawicielu rad miejskich Lwowa i Krakowa
w 1905 rozszerzono skład rady
uprawnienia rady
zarząd szkolnictwem ludowym i średnim
prawo nominowania dyrektorów i nauczycieli szkół ludowych
sporządzanie budżetu całego szkolnictwa w kraju
przedkładanie Sejmowi Krajowemu dorocznego sprawozdania ze stanu szkolnictwa w Galicji
opracowywanie programów nauczania i wydawanie zgody na obowiązujące podręczniki
w 1907 r. zwiększenie kompetencji o: nominowanie nauczycieli szkół średnich, opiniowanie obsad stanowisk inspektorów szkolnych i dyrektorów szkół średnich
Okręgowa Rada Szkolna
działała na szczeblu powiatów
na czele: starostowie (w Krakowie i we Lwowie: prezydenci)
skład: reprezentanci wyznań religijnych, 3 przedstawiciele nauczycieli, 2 delegaci rady powiatowej, okręgowi inspektorzy szkolni
kompetencje:
zarząd publicznymi szkołami ludowymi
nadzór nad szkolnictwem prywatnym
Miejscowa Rada Szkolna
działała na szczeblu gminy
na czele: przewodniczący
skład: przedstawiciele kościoła, szkoły, gminy, obszaru dworskiego, delegat Wydziału Powiatowego
kompetencje:
bieżące administrowanie szkołami
dbanie o należyte funkcjonowania szkół
Sądy Powiatowe
ich ustrój opierał się o ustawę z 1868 r.
miały mniejszy okręg działania niż administracyjny powiat, w skutek czego w powiecie funkcjonowały 2 lub 3 takie sądy
sądy jednoosobowe
rozstrzygały w orzecznictwie karnym sprawy o wykroczenia, a w cywilnym do wartości przedmiotu sporu nie przekraczającym 1000 koron
rozstrzygały sprawy o naruszenie posiadania
sprawowały sądownictwo niesporne
Sądy Krajowe (17)
sądziły kolegialnie
w sprawach cywilnych orzekały w skaldach 3-osobowych, w sprawach karnych w 4-osobowych
rozpoznawały wszystkie sprawy nie przekazane innym sądom
II instancja dla Sądów Powiatowych
w sprawach karnych, gdzie za przestępstwo groziła kara powyżej 5 lat więzienia, przy przestępstwach politycznych i prasowych o winie decydowali sędziowie przysięgli w składzie 12-osobowym, a wyrok wydawali i prowadzili rozprawę sędziowie zawodowi
Wyższe Sądy Krajowe
we Lwowie i w Krakowie
wyrokowały w składach 5 sędziów
III i ostatnia instancja dla sądów powiatowych
II instancja dla sądów krajowych
w I instancji orzekały w tzw. sporach syndykacyjnych tj. z tytułu roszczeń obywateli do Skarbu Państwa, gdy szkodę wyrządził im wydany wyrok sądowy
Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości
funkcjonował w Wiedniu
powołany był w nim osobny senat dla spraw z Galicji
orzekał w skaldzie 7 sędziów
III i ostatnia instancja dla spraw z sądów krajowych
II instancja dl wyższych sadów krajowych