Korobowicz historia ustroju i państwa skrypt


Historia państwa i prawa polskiego

Spis treści: 

Wstęp
Rozdział pierwszy. Upadek Polski i pierwsze lata niewoli
I. Rozbiory- terytorium i ludność
II. Rozbiory z punktu widzenia prawa międzynarodowego
III. Zabór pruski do 1807
IV. Zabór austriacki do rok 1809
V. Zabór rosyjski do powstania listopadowego (1830- 1831)
Rozdział drugi. Księstwo Warszawskie 1807-1815
I. Zarys historyczny
II. Źródła prawa
III. Forma państwa
IV. Ustrój społeczny
V. Ustrój polityczny
VI. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Rozdział trzeci. Królestwo Polskie 1815- 1915
I. Uwagi ogólnohistoryczne
II. Źródła prawa
III. Forma państwa
IV. Ustrój społeczny
V. Ustrój polityczny
VI. Organizacja sądowa
VII. Prawo cywilne i postępowanie cywilne
VIII. Prawo karne i postępowanie karne
Rozdział czwarty. Zabór pruski 1807-1914, Wielkie Księstwo Poznańskie
I. Przemiany polityczno- ustrojowe i społeczne
II. Terytorium, ludność i gospodarka ziem polskich zaboru pruskiego
III. Charakterystyka odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego
IV. Prawa i wolności obywatelskie- ograniczenia praw języka polskiego i narodowości polskiej
V. Ustrój administracyjny
VI. Organizacja sądownicza i prawo sądowe
Rozdział piąty. Rzeczpospolita Krakowska
I. Zarys historyczny
II. Źródła prawa
III. Forma państwa
IV. Ustrój społeczny
V. Ustrój polityczny
VI. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Rozdział szósty. Zabór austriacki 1809- 1914
I. Położenie Galicji na tle przemian polityczno- ustrojowych w monarchii austriackiej
II. Źródła prawa
III. Prawa i wolności obywatelskie
IV. Ustrój polityczno- administracyjny
V. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
Rozdział siódmy. Ziemie polskie w czasie I wojny światowej
I. Zarys polityczno- ustrojowy
II. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
III. Stan prawny w prawie sądowym po odzyskaniu niepodległości
Wykaz literatury

Rosja

Prusy

Austria

władca

lata panowania

władca

lata panowania

władca

lata panowania

Katarzyna II

1762-96

Fryderyk II Wielki

1740-86

Maria Teresa

1740-80

Paweł I

1796-1801

Fryderyk Wilhelm II

1786-97

Józef II

1765-90

Aleksander I

1801-25

Fryderyk Wilhelm III

1797-1840

Leopold II

1790-92

Mikołaj I

1825-55

Fryderyk Wilhelm IV

1840-61

Franciszek II

1792-1835

Aleksander II

1855-81

Wilhelm I

1861-88

Ferdynand

1835-48

Aleksander III

1881-94

Fryderyk III

1888

Franciszek Józef

1848-1916

Mikołaj II

1894-1917

Wilheml II

1888-1918

Karol I

1916-18

Rozbiory

Przyczyny wewnętrzne:

- słaby system ustrojowy, w którym dominowały anarchia i samowola

- słabość gospodarcza i militarna państwa

Przyczyny zewnętrzne:

- silni i dążący do ekspansji sąsiedzi Polski - Austria, Rosja, Prusy

- ekonomiczna atrakcyjność terenów Rzeczypospolitej

Państwo

Prusy

Austria

Rosja

obszar*

ludność

obszar*

ludność

obszar*

ludność

I rozbiór z 5 VIII 1772 r.

36 300

580 000

81 900

2 650 000

93 000

1 300 000

II rozbiór z 23 I 1793 r.

57 100

1 000 000

-

-

250 200

3 000 000

III rozbiór z 3 I / 24 X 1795 r.

48 000

1 000 000

47 000

1 500 000

120 000

1 200 000

razem

141 400

2 580 000

128 900

4 150 000

463 200

5 500 000

* - w km2

0x01 graphic

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE (1807- 1815)

Źródła prawa

  1. Konstytucja Księstwa Warszawskiego uchwalona 22.07.1807 r. w Dreźnie przez Napoleona i opublikowana w gazetach warszawskich oraz w Dzienniku Praw, w życie weszła w 1808 r. Tekst liczył 89 artykułów. Konstytucja nie przewidywała procedury zmiany jej postępowania.

  2. Dekrety królewskie stanowiły uzupełnienia przepisów konstytucji, regulowały podstawowe kwestie ustrojowe i mogły mieć charakter aktów wykonawczych do poszczególnych postanowień konstytucji. Król a pomocą dekretów mógł regulować wszystkie sprawy nie zastrzeżone dla sejmu.

  3. Ustawy tzw. prawa sejmowe

Akty normatywne (dekrety i ustawy) publikowane były w Dzienniku Praw Księstwa Warszawskiego, co pozostawało w gestii ministra sprawiedliwości, ale decyzję o publikacji danego aktu podejmował król. Akty nie publikowane ogłaszano za pomocą druków ulotnych.

  1. Recepcja prawa francuskiego - art. 69 K

  1. Pozostawienie w mocy w zakresie prawa karnego kodyfikacji zaborczej

Forma państwa

Cechy państwa kapitalistycznego, a zarazem utrzymanie pozostałości feudalnych.

Monarchia konstytucyjna

Unia personalna łącząca Królestwo Saksonii z Księstwem Warszawskim

Centralistyczny charakter ustroju administracyjnego oparty na hierarchicznym podporządkowaniu jednoosobowych władz, które zastąpiły kolegialność urządzeń administracyjnych.

Ustrój społeczny

Obywatelstwo w Księstwie Warszawskim oznaczało przynależność państwową do Księstwa Warszawskiego, z czym łączyła się zdolność prawna (cywilna) oraz korzystanie z ochrony sądowej i ogólnych praw wolnościowych.

Charakter miast

Żydzi

Według Konstytucji otrzymali te same prawa co inni obywatele, ale szereg następnych aktów prawnych (dekretów) ukształtował stan prawny wyraźnie ich dyskryminujący.

17 października 1808 r. ukazał się specjalny dekret królewski, który zawiesił w stosunku do Żydów postanowienia konstytucji na 10 lat = pozbawienia ich praw politycznych.

Ponadto:

- ograniczenie wolności osobistej - zakaz zamieszkiwania przez Żydów przy głównych ulicach Warszawy, wyznaczenie im w wielu innych miastach dzielnic

- zabroniono Żydom nabywania dóbr ziemskich i dzierżawy dóbr narodowych

- odsunięto Żydów od produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych

- utrzymały się z dawnych czasów konsensy i opłaty na zawarcie małżeństw

Chłopi

Według konstytucji chłopi posiadali wolność osobistą na równi z innymi obywatelami. W praktyce sprowadzało się to do wyzwolenia chłopów od sądownictwa dziedziców oraz znosiło dotychczasowe ograniczenia w możności opuszczania przez chłopów wsi.

21 grudnia 1807 r. został wydany dekret królewski, który normował kwestie własności zmieni.

Według niego grunty uprawiane przez chłopów wraz z budynkami, inwentarzem i zasiewami uznawane były za własność dziedzica. Natomiast stosunki pomiędzy chłopem a dziedzicem miały normować umowy prywatno-prawne.

Ustrój polityczny

Głowa państwa - książę warszawski Fryderyk August

Na mocy unii personalnej Królestwo Saksonii i Księstwo Warszawskie miały wspólnego monarchę i politykę zagraniczną.

Zakres władzy monarchy:

0x08 graphic
Monarcha mógł powołać wicekróla na czas swojej nieobecności. Jednakże w praktyce nie doszło do tego, a jego funkcje spełniała Rada Ministrów

0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic

Minister Sekretarz Stanu:

- stał na czele królewskiej kancelarii do spraw Księstwa i urzędował przy osobie króla w Dreźnie

- był powołany do łączności między głową państwa a władzami rządowymi Warszawie

Zakres obowiązków ministrów:

Odpowiedzialność ministrów była konstytucyjna i miała charakter karno-sadowy tzn., że ministrowie kontrasygnowali akty królewskie dotyczące ich resorów, a co za tym przyjmowali na siebie odpowiedzialność za zgodność aktu z konstytucją lub jego szkodliwość dla państwa.

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

Prawo zwoływania sejmików powiatowych i zgromadzeń gminnych przysługiwało księciu.

Każdy sejmik wybierał jednego posła, a zgromadzenie jednego deputowanego.

Posłowie i deputowani wybierani byli na 9 lat, przy czym co 3 lata skład Izby miał być odnawiany w 1/3.

Czynne prawo wyborcze - posiadały osoby znajdujący się na listach układanych na podstawie ksiąg obywatelskich szlacheckich i gminnych prowadzonych przez podprefektów.

Bierne prawo wyborcze - posiadały osoby, które ukończyły 24 rok życia, umiały czytać i pisać po polsku oraz korzystały w pełni z praw politycznych (prawa tego nie mieli sali urzędnicy, wojskowi w służbie czynnej i duchowni pełniący stałe obowiązki).

Proces legislacyjny

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

Władze terenowe i podział administracyjny

Administracja Księstwa składała się z systemu organów jednoosobowych, pochodzących z nominacji i hierarchicznie sobie podporządkowanych.

Dekret z 1808 r. - obowiązek poddawania wszystkich kandydatów na urzędy egzaminowi przed specjalnymi komisjami egzaminacyjnymi.

W 1808 r utworzenie Szkoły Prawa w Warszawie -> 1811 r. przekształcenie na Szkołę Prawa i Administracji.

System władzy administracyjnej był trzystopniowy, a wszystkie ograny podlegały władzy centralnej.

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

Za osobne municypalności uznawano największe miasta, gdzie król mianował prezydentów i rady municypalne, będące organami samorządowymi.

Na mocy Dekretu z 1809 r. każde miasto i wieś traktowane było jako odrębne gminy. Na czele miast stali burmistrzowie, a na czele gmin wiejskich - wójtowie.

Quasi- samorządy

Organy samorządowe w postaci rad wiejskich, rad miejskich, powiatowych, departamentowych.

Służyły one pomocą przy rozłożeniu obciążeń podatkowych.

Organizacja sądownictwa i prawo sądowe

Organizacja sądownictwa przed 1808 r. - stanowy charakter sadownictwa

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

Funkcję II i III instancji dla wszystkich sądów spełniały sady szlacheckie.

Dla szlachty, duchowieństwa i wyższych urzędników:

I instancja - sądy ziemiańskie

II instancja - sądy apelacyjne

Organizacja sądownictwa po 1808 r. - sądownictwo powszechne

Konstytucyjne zasady sądownictwa:

  1. Zasada jawności i publiczności postępowania sądowego

  2. Zasada niezawisłości sądów i ich odrębności od innych władz

  3. Zasada dwupionowości tzn. oddzielenie sądownictwa cywilnego od karnego (z wyjątkiem sądów najniższych i kasacyjnych)

Sędziowie byli mianowani przez króla, a swój urząd sprawowali dożywotnio. Pozbawienie ich urzędu mogło nastąpić jedynie na mocy wyroku sądu za przestępstwo popełnione w związku z urzędem.

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

Adwokatura

Adwokaci - „obrońcy publiczni”:

Adwokaci występowali także przed sądami karnymi.

Obrońca przy sądzie niższym nie mógł występować przed sądem wyższym.

Prawo cywilne i procedura cywilna

Francuski kodeks cywilny tzw. Kodeks Napoleona z 1804

Prawo osobowe

Prawo rodzinne

Prawo małżeńskie

Prawo rzeczowe

Prawo zobowiązań

Prawo hipoteczne

Prawo spadkowe

Postępowanie cywilne - francuski kodeks postępowania sądowego cywilnego z 1806 r.

Cechy procedury cywilnej:

  1. Jawność

- wewnętrzna - wobec stron postępowania

- zewnętrza - wobec publiczności

  1. Ustność

  2. Dyspozycyjność

- materialna - strony korzystały ze swoich praw podmiotowych np. wniesienie pozwu

- formalna - dot. Sądu

  1. Kontradyktoryjność - zasada sporności, na stronach ciążył obowiązek gromadzenia materiału dowodowego

  2. Swobodna ocena dowodów (przeciwieństwo legalnej oceny dowodów)

  3. Formalizm procesowy

0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic

Środki odwoławcze

Zwykłe - apelacja

Nadzwyczajne

- kasacja

- opozycja trzeciego (wnosiła osoba nie biorąca udziału w postępowaniu, jeśli wyrok naruszał jej prawa)

- restytucja (wznowienie postępowania)

Prawo karne i procedura karna

Prawo karne

Stosowana była posiłkowo kodyfikacja państw zaborczych, obok dawnego prawa polskiego.

W przypadku wątpliwości stosowano prawo łagodniejsze, później przepisy ściślejsze.

Na terenie 6 departamentów popruski sądy stosowały przepisy karnej części Landrechtu z 1794 r.

W 4 departamentach dawnej Galicji Zachodniej - część materialną kodeksu karnego austriackiego z 1803 r. tzw. Franciszkana.

Zmiany w celu usunięcia sprzeczności z konstytucją i Kodeksem Napoleona oraz złagodzenia zbyt surowych przepisów

Postępowanie karne

Utrzymano obowiązywanie kodyfikacji zaborczych

Oba kodeksy stały na gruncie procesu inkwizycji, w związku, z czym wprowadzono szereg zmian wprowadzających elementy skargowości.

Główną rolę w procesie odgrywało tajne śledztwo prowadzone pisemnie

W 1810 r. wprowadzono kasację w sprawach karnych.

Istniała możliwość odwołania się do łaski królewskiej - całkowite lub częściowe zwolnienie z kary

Zabór rosyjski do powstania listopadowego (1772 - 1831)

Terytoria dawnej Rzeczypospolitej nosiły w Cesarstwie Rosyjskim nazwę „guberni zachodnich” lub „kraju zachodniego”.

Polityka Rosji od początku zmierzała do wchłonięcia nabytków, jednakże duże różnice historyczne, wyznaniowe, kulturowe i językowe pozostawały skuteczną barierą.

Przed rokiem 1831, mimo rozbiorów, niewiele się zmieniło i Polacy zamieszkujący Ukrainę zachowali swój byt.

Po powstaniu listopadowym (1831 - 1863) nastąpiły zmiany:

- zdeklasowano liczną, drobną polską szlachtę, sprowadzając ją do specjalnej kategorii chłopstwa

- skonfiskowano majątki ziemian czynnie zaangażowanych w powstanie

- w miejsce specyficznie polskiego sejmiku wprowadzono zgromadzenie szlacheckie z rosyjską strukturą i terminologią

- w prawie karnym materialnym i procesowym od 1832 r. w wypadku kolizji norm pierwszeństwo miło ustawodawstwo rosyjskie przed Statutem Litewskim

- zlikwidowano sieć polskiego szkolnictwa

- wystąpiono przeciw kościołowi katolickiemu, ustalając pod koniec 1831 r. zasady kasowania klasztorów

Stosunki społeczne

Szlachta

Skład wewnętrzny szlachty polskiej istotnie różnił się od szlachty rosyjskiej.

Władze cesarskie stosowały odmienna politykę wobec:

- właścicieli ziemskich - mili ogół praw i przywilejów społecznych oraz politycznych

- szlachty zaściankowej - nie posiadali taki praw i systematycznie ich degradowano do stanów niższych, poprzez legitymację szlachectwa w urzędzie Heroldii

Szlachcie został przyznany samorząd w postaci sejmików szlacheckich - gubernialnych i powiatowych. Początkowo zbierała się tam cała szlachta, później wprowadzono ograniczenia.

Kompetencje samorządów:

- sprawy lokalne

- prawo składnia odpowiednich wniosków do cesarza

- wybór miejscowych szlacheckich urzędów administracyjnych i sądowych

Duchowieństwo

- kościół rzymskokatolicki utracił swoją pozycje na rzecz prawosławia.

-ograniczono możliwość kontaktowania się duchowieństwa z Rzymem

- wprowadzono cenzurę i zakaz ogłaszania bulli papieskich bez zgody rządu

- zaczęto zamykać kościoły i klasztory

Mieszczanie i Żydzi

- władze miast od 1775 stanowiły magistraty, składające się z burmistrzów i radnych wybieranych na trzy lata

- magistraty spełniały czynności administracyjne i funkcje sądowe

- podział ludności na 5 kategorii: obywateli honorowych (nie płacących podatków), kupców (zgrupowanych w gildiach), członków cech, mieszczan, wyrobników

- żydzi nie mieli swobody osiedlania się, nie mogli nabywać dóbr ziemskich, mieli odrębny status w miastach, ale mogli ubiegać się o wejście do poszczególnych kategorii mieszczan, zostali zwolnieni za specjalną opłatą z służby wojskowej, podlegali licznym restrykcją w zakresie praw osobistych

Chłopi

- położenie chłopów pod względem ekonomicznym i prawnym uległo pogorszeniu

- wprowadzono pojęcie i moc poddaństwa rosyjskiego - zwiększenie pańszczyzny i innych powinności

- chłopi utracili prawo do ziemi

- chłopa nie posiadającego można było sprzedać czy wynająć

- zła sytuacja chłopów i wykorzystywanie tego przez ziemiaństwo nasiliło konflikty społeczne

- zapowiedzią zmian był ukaz Aleksandra I z 1803 r. tzw. o wolnych rolnikach, pozwalający właścicielom na dobrowolne uwalnianie z poddaństwa, bez nadawania ziemi

Ustrój władz i urzędów

W związku z polityką władz następowały częste przekształcenia terytorialne. W efekcie utworzono trzy generał-gubernatorstwa:

- białoruskie

- kijowskie

- wileńskie

Składały się one z guberni, które dalej dzieliły się na powiaty, w ramach których tworzono tzw. stany (amty)

Na czele generał- gubernatorstwa stali genarał-gubernatorzy, którzy:
- kierowali sprawami społeczno-państwowymi

- mili nadzór nad administracją

- mogli bezpośredni zwracać się do cesarza z przedstawieniami

Na czele guberni stali gubernatorowie cywilni, którzy kierowali pracami rządów gubernialnych, a na czele powiatów urzędy ziemskie.

Sprawami byłych ziem Rzeczypospolitej zajmował się powołany w Petersburgu Komitet Guberni Zachodnich.

Prawo sądowe - Statut Litewski z 1588 r. ( z niezbędnymi zmianami)

Sądownictwo stanowe

Czynności policyjne

- przy sądach szlacheckich - sprawnicy

- miasta - horodniczowie i komisarze policyjni

Śledztwo i nadzór nad prawidłowym tokiem postępowania sądowego - strapczyni

KRÓLESTWO POLSKIE (1815- 1915)

Źródła prawa

I Okres konstytucyjny 1815 - 1830

1. Źródła prawa wyższego rzędu

      1. Konstytucja z 27 listopada 1815 r (weszła w życie 24 XII 1815 r.); ułożona w oparciu o Zasady Konstytucji Królestwa Polskiego, najbardziej liberalna ustawa zasadnicza w Europie, teoretycznie oparta na trójpodziale władzy

      2. statuty organiczne art.161 K

- wprowadzane przez króla niezwłocznie po wprowadzeniu konstytucji

- statuty dalsze, wprowadzane po uprzednim rozpatrzeniu przez Radę Stanu art. 74 K

- statuty mogły być zmieniane przez króla i sejm art. 163 K

      1. prawa sejmowe - ustawy i uchwały sejmowe

- 1818 r Kodeks Karzący Królestwa Polskiego

- prawo hipoteczne tzw. hipoteka dużej własności

- 1825 r. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego

- prawo hipoteczne małej własności

2. Źródła prawa niższego rzędu

  1. dekrety królewskie (postanowienia)

  2. rozkazy i urządzenia królewskie

  3. postanowienia namiestnika dot. ogólnych spraw państwa bądź spraw jednostkowych skierowanych na określoną osobę

  4. reskrypty, zarządzenia i decyzje komisji rządzących - akta wykonawcze w stosunku do praw sejmowych

  5. normy wynikające z zasad następstwa tronu - art.. 3 K

  6. traktaty międzynarodowe zawierane przez Cesarstwo

II Okres międzypowstaniowy 1831 - 1863

1. Źródła prawa wyższego rzędu - Statut Organiczny z 14 lutego 1832 r.

2. Źródła prawa niższego rzędu

  1. ukazy najwyższe (zastępujące dekrety królewskie)

  2. postanowienia najwyższe

  3. rozkazy najwyższe

  4. postanowienia Rady Administracyjnej, której przewodniczył namiestnik

  5. akty wydawane przez centralne organy administracji

III Okres po powstaniu styczniowym

1. Źródła prawa wyższego rzędu

2. Źródła prawa niższego rzędu

  1. ukazy najwyższe

Podstawowe znaczenie w tym okresie miały ukazy wydane 2 marca 1864 r. w kwestii chłopskiej:

- o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim

- o urządzeniu gmin wiejskich

- o Komisji Likwidacyjnej

- o sposobie wprowadzania w wykonanie nowych ustaw o włościanach

Publikacja aktów prawnych

Konstytucja - Art. 164. Prawa, postanowienia i urządzenia królewskie będą drukowane w Dzienniku Praw. Postanowienie królewskie przepisze sposób ich ogłaszania.

Postanowienie Namiestnika z 16 stycznia 1816 r - publikacji podlegały wszystkie prawa sejmowe oraz te akty prawne króla i postanowienia namiestnika, których druk był polecony

Po 1871 r., po likwidacji Dziennika Praw, akty prawne publikowane były w trybie właściwym dla całego państwa rosyjskiego, dlatego też zaczęto wydawać Zbiór Praw, w którym umieszczano ustawodawstwo rosyjskie odnoszące się do Królestwa Polskiego.

Organy

Komitet ds. Królestwa Polskiego - przygotowywanie projektów ustaw

Departament dla spraw Królestwa (art.31 SO) - utworzony przy Radzie Stanu

Komitet do Rewizji i Ułożenia Prawa dla Królestwa Polskiego - kodyfikacja prawa

- prawo o szlachectwie z 1836 r.

- ukaz carski o związku małżeńskim z 1836 r.

- Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r.

- ukaz carski z 1846 r ustalający pewne rzeczowe prawa do ziemi dla części ludności chłopskiej oraz uzupełniające go postanowienie Rady Administracyjne z 26 listopada 1846 r znoszące tzw. darmochy

Sekretariat Stanu dla spraw Królestwa - powiązany organizacyjnie i personalnie z Komisją Kodyfikacją

Komitet Urządzający Królestwa Polskiego w Warszawie - realizacja ustawodawstwa włościańskiego

Komisja Prawnicza - urządzona przy Komitecie Urządzającym Królestwa Polskiego, zajmowała się przygotowaniem projektów wszystkich aktów prawnych

Forma państwa

W okresie konstytucyjnym Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną połączoną z Cesarstwem unia personalną.

Związek Królestwa Polskiego z Cesarstwem wynikał z konstytucji - Art.1. Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim.

W okresie powstania listopadowego - teoretycznie wciąż monarchia konstytucyjna, jednakże w okresie bezkrólewia, przekazanie znacznej części kompetencji sejmowi i rządowi

Po powstaniu listopadowym - prowincja Cesarstwa Rosyjskiego, przy czym zachowująca swoją nazwę oraz odrębne centralne instytucje rządowe i prawa, które miały być oddzielnie wydawane

W okresie powstania styczniowego

  1. Oficjalnie - wcielenie do Cesarstwa Rosyjskiego

  2. Nielegalne państwo podziemne - państwo o charakterze republikańskim

Po powstaniu styczniowym - unifikacja Królestwa z Rosją

Ustrój społeczny

Unormowanie statusu szlacheckiego

  1. Postanowienie królewskie z 1817 r. o nadaniu szlachectwa i tytułów honorowych

  2. Prawo o szlachectwie z 1836 r. wprowadzało na wzór rosyjski instytucję szlachectwa dziedziczonego i osobistego; obok szlachectwa rodowego istniało szlachectwo za zasługi wojskowe i cywilne

Po 1864 r. zanikało pojęcie szlachcica, zaczęto je zastępować: ziemianinem, właścicielem ziemskim lub obszarnikiem.

Stosunki w miastach uregulował ukaz z 1866 r. znoszący „stosunki dominalne” w miastach.

Według tego ukazu na mieszczan-rolników rozciągnięto postanowienia ukazu z 1864 r., natomiast pozostałych zwolniono ze wszystkich świadczeń na rzecz dziedziców miast o ile wynikały one z dokumentów lokacyjnych, postanowień ogólnych, zwyczaju i tradycji bądź ustanowione były przez właściciela miasta.

Reforma organizacji rzemiosła - na mocy postanowienia namiestnika z 1816 r. wprowadzono nadzór państwowy nad cechami, dopuszczono do produkcji osoby nie zrzeszone w cechach poprzez co zniesiono feudalno cechowy monopol produkcji.

W 1828 r. powstał Bank Polski.

Od 1817 r. Izby Handlowe i Rękodzielnicze - samorządy zawodowe rzemieślników i kupców.

Żydzi

Nastąpiło pogorszenie sytuacji prawnej ludności żydowskiej żyjącej w miastach. Tymczasowe ograniczenie praw politycznych i obywatelskich za czasów Księstwa Warszawskiego stało się w Królestwie Polskim norma konstytucyjną.

Dopiero Aleksander Wielkopolski w swoich reformach zabiegał o równouprawnienie Żydów, przyznając im:

- prawo wyborcze do ciał samorządowych

- znosząc ograniczenia w nabywaniu dóbr ziemskich i nieruchomości w miastach

- zniesienie ograniczenia i zakazu zamieszkiwania

Ukazami z 1869 i 1870 pozbawiono praw miejskich szereg mniejszych miast i miasteczek i zamieniono je na osady.

Chłopi

Początkowa sytuacja chłopów w Królestwie Polskie pozostawała bez zmian.

Zaczęła się ona polepszać początkowo w dobrach rządowych i donacyjnych gdzie w latach 1833 i 1841 przeprowadzono oczynszowanie włościan.

Ukaz carski z 7 czerwca 1846 r. dał początek regulowaniu praw chłopów przez państwo. Odnosił się on do wszystkich chłopów-rolników uprawiających przynajmniej 3 morgi gruntu (zarówno pańszczyźnianych jak i oczynszowanych) i na jego mocy chłopom przyznano dziedziczne prawa do uprawianej przez nich ziemi, zapewniono ochronę przed rugami oraz likwidację serwitutów.

Ukaz cara również znosił tzw. darmochy, czyli wszystkie roboty na rzecz dworu nie oparte na wyraźnych tytułach prywatnych oraz nie określone ściśle co do ilości i rodzaju zajęcia.

Kolejne zmiany w sprawie chłopskie przyniosły w latach 1861 i 1862 reformy Wielopolskiego

Ustrój polityczny

Król

Konstytucyjnymi monarchami byli:

Aleksander I

Mikołaj I

Konstytucja przewidywało odrębność aktu koronacji, natomiast Statut Organiczny z 1832 r. znosił ją.

Zakres władzy królewskiej:

Po powstaniu listopadowym zakres władzy monarchy w Królestwie był taki sam jak zakres władzy monarchy w Rosji.

Namiestnik

Art.5 K. Kró1 w przypadku swojej nieprzytomności mianuje namiestnika, który powinien mieszkać w Królestwie. Namiestnik podług woli odwołanym być może.

Zakres władzy namiestnika

Na mocy pełnomocnictwa wydanego przez króla namiestnikowi w 1818 r., miał on pełnię władzy wykonawczej służącej królowi.

Król zastrzegł sobie jedynie:

Namiestnik w sprawach mianowania na stanowiska zastrzeżone królowi przedstawiał po 2 kandydatów, na pozostałe stanowiska mianował sam.

Ponadto namiestnik przewodniczył Radzie Stanu.

Namiestnicy:

I W okresie konstytucyjnym - gen. Józef Zajączek (do 1826 r.)

II Kompetencje namiestnika zostały przekazane Radzie Administracyjnej (1826 - 1830)

III Po powstaniu listopadowym - feldmarszałek hr. Iwanow Pastkiewicz (1832 - 1856)

Stanowisko namiestnika w tym czasie miało charakter wyraźnie wojskowy.

Równocześnie dowodził on Rosyjską Pierwszą Armią Czynną.

IV ks. Michał Gorczakow (II 1856 - V1861)

V Reforma Wielopolskiego Urzędu Namiestnika (1862 - 1863)

Rozdzielenie władzy wojskowej od cywilnej skupionej w urzędzie namiestnika na

  1. naczelnika Rządu Cywilnego (Aleksander Wielkopolski), któremu podporządkowano całą administrację kraju

  2. generał wojsk stacjonujących w Królestwie Polskim (Wielki Książe Konstanty)

VI generał hr. Fiodor Berg (1863 - 1874)

Skupił w swoim ręku z powrotem władzę cywilną i wojskową.

W 1874 r. zlikwidowano urząd namiestnika, a gen. Paweł Kotzebue otrzymał nominację na urząd generała - gubernatora warszawskiego.

0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

Kompetencje Sejmu:

Każda izba sejmowa wybierała ze swojego grona trzy komisje:

  1. dla praw cywilnych i karnych

  2. dla praw skarbowych

  3. dla praw organicznych i administracyjnych

Immunitet poselski - członek Sejmu nie mógł być aresztowany ani sądzony w sprawie karnej w czasie trwania Sejmu, chyba, że Izba wyraziła zgodę.

Sąd Sejmowy

Działał poza systemem sądownictwa powszechnego.

W jego skład wchodzili wszyscy senatorowie.

Do jego kompetencji należało sądzenie w sprawach:

- o zdradę stanu

- o przestępstwo w związku z urzędowanie wyższego urzędnika

Przestał istnieć po powstaniu listopadowym, wraz z likwidacją Sejmu.

Prawo wyborcze

Prawo zwoływania sejmików powiatowych i zgromadzeń gminnych przysługiwało królowi.

Czynne prawo wyborcze - posiadały osoby znajdujący się w księgach obywatelskich szlacheckich i gminnych. W sejmikach i zgromadzeniach gminnych nie mogli brać udziału: wojskowi w służbie czynnej, szlachta zastawnicy, osoby pozostające w służbie prywatnej. Za to zostali dopuszczeni do wyborów profesorowie i nauczyciele.

Bierne prawo wyborcze - posiadały osoby, które ukończyły 30 rok życia, umiały czytać i pisać po polsku, korzystały w pełni z praw, spełniały cenzus majątkowy. Urzędnicy publiczni i wojskowi mogli być wybierani na posłów i deputowanych, ale w innym województwie niż to, w którym urzędowali.

Sejm w okresie powstania listopadowego:

Rząd Tymczasowy zwołał Sejm, co było wyraźnym naruszeniem konstytucji.

Najważniejsze zmiany w Sejmie:

Wydany w 1832 r. Statut Organiczny nie przewidywał w ustroju Królestwa Sejmu.

Naczelne organy administracji resortowej

Komisje Rządowe (odpowiedniki ministerstw)

Szósty był minister sekretarz stanu, który nie był ministrem resortowym, a jego zadaniem była łączność między władzami w Warszawie a monarchom. Stał on na czele Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego, który funkcjonował do 1866 r.

Wykonywały czynności o charakterze:

- wykonawczym tzn. zmierzającym do wykonania ustaw i postanowień

- naradczym, podczas przygotowywania projektów aktów prawnych, rozdysponowywania funduszy, opracowywania instrukcji i innych aktów prawnych niższego rzędu

Przy komisjach rządowych powstały liczne organy pomocnicze o różnych nazwach (rady, dyrekcje generalne, towarzystwa).

Po powstaniu listopadowym całe działy administracji zostały podporządkowane organom resortowym Cesarstwa w Petersburgu.

Natomiast po powstaniu styczniowym następowała konsekwentna ich likwidacja.

Najwyższa Izba Obrachunkowa

Art.78 K. Będzie izba obrachunkowa, do której należeć ma ostateczna rewizja rachunków i zakwotowanie zdających rachunki. Izba ta od samego króla tylko zależeć będzie.

Skład: prezes, 4 radców, pisarz, asesorzy, urzędnicy biurowi, księgowi, rachmistrzowie itp.

Kompetencje:

Została zlikwidowana w 1867 r.

Prokuratoria Generalna

Kompetencje

Skład

- prokurator generalny prezydujący

- 8 radców

- sekretarz generalny

Organ te ostał się jako jedyny z dawnych instytucji centralnych Królestwa Polskiego.

Podział terytorialny i administracja terenowa

0x08 graphic

0x08 graphic

Miasta

Zostały w nich powołane tzw. zwierzchności miejskie złożone z prezydenta lub burmistrza i ławników.

W małych miasteczkach urzędował wójt

Zwierzchności miejskie zostały przekształcone w urzędy municypalne w 1818 r. postanowieniem namiestnika.

W miastach wojewódzkich składały się z prezydenta i radnych, w pozostałych z burmistrza i ławników.

Warszawski Urząd Municypalny

Skład:

- prezydent

- 4 radnych z głosem stanowczym

- 4 ławników z głosem doradczym

Gminy wiejskie

Na ich czele stali wójtowie

Po powstaniu listopadowym rozpoczęto upodabniać poszczególne urządzenia do urządzeń rosyjskich.

województwo → gubernia

komisje wojewódzkie → rządy gubernialne

prezesi komisji wojewódzkich → gubernatorzy cywilni

Reforma ta polegała jedynie na zmianach nazw.

obwody → powiaty

komisarz delegowany → naczelnik powiatu

urzędy municypalne → magistraty

W 1866 r. przeprowadzono głęboką reorganizację władz administracji terenowej i podziału administracyjno-terytorialnego kraju.

Królestwo polskie zostało podzielone na 10 guberni, na których czele stanęli gubernatorzy, z zastępcami- wice gubernatorami.

Kompetencje gubernatorów:

Kompetencje wice gubernatora

Gubernie zostały podzielone na dawne powiaty, na czele powiatu stał naczelnik powiatu.

Charakterystyczną cechą ustroju administracyjnego Królestwa Polskiego było to, iż nie utworzono w nich organów samorządowych w ścisłym tego słowa znaczeniu.

Zbliżonym tego rodzaju organem, był w okresie konstytucyjnym, rady obywatelskie.

Kompetencje:

Rady te znikły po powstaniu listopadowym.

Próba wprowadzenia do administracji form samorządowych została podjęta przez Wielopolskiego na mocy ukazu z 1861 r.

2 marca 1864 r. Ukaz o urządzeniu gmin wiejskich

Ukaz wprowadzał samorządowy ustrój gmin wiejskich i był wzorowany na projekcie z czasów Wielopolskiego, ale nie przewidywał rad gminnych jako wybieralnych organów uchwałodawczych samorządu gminnego.

Na mocy ukazu została powołana gmina wiejska zbiorowa - złożona z kilku wsi.

Organami uchwałodawcze - zebrania gminne i zebrania grodzkie.

Skład zebrań gminnych - wszyscy pełnoletni gospodarze posiadając przynajmniej 3 morgi

Skład zebrań grodzkich - wszyscy pełnoletni chłopi-gospodarze

Organy wykonawcze - w samorządzie gminnym: wójt i ławnicy, a w gromadzie: sołtys

Kompetencje wójta:

- naczelnik samorządu gminnego

- nadzorował wykonywanie spraw należących do gminy

- zwoływał i prowadził zebrania gminne

- wykonywał uchwały zebrań gminnych

- zarządzał majątkiem i funduszami gminnymi

- miał pewne uprawnienia policyjne

- odpowiadał za spokój i bezpieczeństwo w gminie

- przewodniczył sądowi gminnemu (od 1876 r.)

Kompetencje sołtysa:

- pomocnik wójta

- zwoływał zebrania grodzkie

- wykonywał uchwały zebrań grodzkich

- sprawował funkcję poborcy kar sądowych i podatków

Reformy Aleksandra Wielopolskiego 1861 - 1862

Genezę dla reform Wielopolskiego stanowiły dwie wystosowane przez niego do Cara petycje:

  1. II 1861 r., w której Wielopolski:

    1. żądał przywrócenia Konstytucja z 1815 r.

    2. opowiedział się za włączeniem Litwy i Rusi w skład Królestwa Polskiego

    3. żądał reformy szkolnictwa oraz przywrócenia Uniwersytetu

  2. III 1861 r., w której Wielopolski żądał:

    1. aby ustrój oparty był na Konstytucji z 1815 r. oraz Statucie Organicznym z 1832 r.

    2. powołania organu prawodawczego złożonego jedynie z Polaków:

- Rada Senatorska - przygotowywanie projektów ustaw oraz rozpatrywanie skarg na urzędników

- Rada Walna - opiniowanie projektów dot. Spraw ogólnopaństwowych, cywilnych, karnych, skarbowych

    1. przywrócenia Rady Stanu i Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

Skutkiem petycji Wielopolskiego był Ukaz Cara o organizacji stosunków w Królestwie Polskim

Reformy włościańskie

Obydwa wydane ukazy dot. gospodarstw co najmniej 3-morgowych

1. Ukaz o okupie pieniężnym z 1860 r.

Na jego mocy w zamian za okup można było przejść z pańszczyzny na czynsz, ale nie można było po tym wrócić do wcześniejszych stosunków.

2.Ukaz o oczynszowaniu z urzędu z 1861 r.

Ustanowił obligatoryjne zawieranie umów wieczysto-czynszowych.

Reformy Wielopolskiego były spóźnione i nie rozwiązały sprawy chłopskiej.

Dekret Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 stycznia 1863 r. nadał chłopom prawo pełnej własności gruntów

Ukaz z marca 1864 r. o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim

Ukaz przekształcał chłopską użytkową własność gruntu w prawo własności pełnej i znosił wszelkie powinności chłopa na rzecz dworu.

Przepisy te objęły wszystkie grunty włościan poza osadami karczmarzy, młynarzy, gajowych, kowali i służby dworskiej.

Uwłaszczenie przeprowadzono za odszkodowanie dla dziedziców ze specjalnego funduszu państwowego.

Ukaz nie przewidywał hipotek, zostało to wprowadzone dopiero w 1891 r. oraz ograniczał alienację gruntów poukazowych i zabraniał dzielić je na części mniejsze niż 6 morgów (od 1867 r.).

Reformy administracyjne 1862 r.

  1. Przywrócenie Rady Stanu

  1. Przywrócenie Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

  1. Reorganizacja urzędu namiestnika

Reformy samorządowe - Ukaz z 1861 r.

Reformy dot. ludności żydowskiej

Reforma Szkolnictwa

Powołanie Szkoły Głównej w Warszawie, która składała się z 4 wydziałów:

Organizacja sądownictwa

Konstytucja Królestwa Polskiego gwarantowała niezawisłość sądownictwa w sferze orzekania oraz sędziów mianowanych przez króla dożywotnio, których nie można było usunąć z urzędu bez prawomocnego wyroku sądu - co nie zostało wprowadzone w życie.

Natomiast Statut Organiczny nie wspominał nic o niezawisłości sędziów, których z resztą można było zwolnić lub przenieść zależnie od uznania władzy najwyższej.

Sądy niższej instancji

Sądownictwo cywilne

  1. sądy pokoju: powiatowe → okręgowe(od 1842 r.)

    1. wydziały hipoteczne powiatowe od 1825 r. (tzw. „mała hipoteka”)

- rejenci powiatowi → okręgowi

- pisarze sądów pokoju - pisarze hipotek powiatowych → okręgowych

  1. trybunał cywilny

    1. wydziały hipoteczne od 1818 r. (tzw. „hipoteka duże własności”)

- skład

- kompetencje