Zasady Konstytucji RP rozstrzygające o kształcie ustrojowym państwa.
Zasada dobra wspólnego (art. 1 Konstytucji)
„Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”.
Polacy są narodem, który na przestrzeni dziejów, poddany różnorakim represyjnym działaniom obcych władz państwowych, dyktatur i systemów autorytarnych, nauczył się zabiegać przede wszystkim o swoje dobro jednostkowe, nie troszcząc się dostatecznie o dobro ogółu. Przepis art. 1 Konstytucji daje do zrozumienia, że tak być nie powinno. Na jego podstawie władze publiczne zobowiązane są do przeciwdziałania jednostkowym czy grupowym zakusom zmierzającym do zawłaszczenia dla siebie dobra wspólnego.
Należy więc uznać, że zasada dobra wspólnego przede wszystkim zakazuje nieuzasadnionego uprzywilejowywania jednych grup społecznych kosztem innych, nie pozwala na wykorzystywanie dobra wspólnego w celu zabezpieczenia jakichś partykularnych interesów, jak choćby nie pozwala na prawne sankcjonowanie naruszającej swobodę wykonywania zawodu lub podejmowania działalności gospodarczej monopolizacji rynku świadczenia jakichś usług przez hermetyczne korporacje zawodowe.
Demokratyczne państwo prawne, urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2 i 7 Konstytucji)
Artykuł 2 Konstytucji określa Rzeczpospolitą Polską jako demokratyczne państwo prawne, urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej. Z przepisu tego wyprowadzane są elementarne zasady, stanowiące podstawę ustroju Rzeczypospolitej Polskiej, a mianowicie: zasada demokratyzmu, zasada rządów prawa i zasada państwa urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.
Zasada państwa demokratycznego
Z art. 2 Konstytucji wynika, że Rzeczpospolita Polska ma być państwem demokratycznym (demokracja uniwersalna). W najprostszym ujęciu określenie to oznacza, że w Polsce panować powinien ustrój demokratyczny, w którym władzę sprawuje naród. Jest to ustrój stanowiący w swoim założeniu zaprzeczenie ustroju autorytarnego oraz dyktatury.
Zasada państwa prawa
Pojęcie „państwa prawa” (niem.: Rechtsstaat) jest częścią dorobku niemieckiej doktryny i praktyki prawnej, które zaczęły go używać jeszcze w XIX w. Wkrótce zaczęła być traktowana jako jedna z podstawowych zasad, którymi powinno się kierować państwo w stosunku do obywateli, również w wielu innych państwach europejskich. Zasada państwa prawnego (zwana również zasadą praworządności albo zasadą rządów prawa) stanowi według Trybunału Konstytucyjnego zbiorcze wyrażenie całego szeregu reguł i zasad, które nie zostały wprawdzie expressis verbis nazwane przez Konstytucję, ale które wynikają z samej istoty państwa prawnego, czyli państwa, które „porusza się na zawiasach prawa”. Sam przepis wprowadzający zasadę demokratycznego państwa prawa nie jest przepisem nadającym się do bezpośredniego stosowania.
Do najważniejszych zasad materialnych (mówią o tym, na jakich wartościach powinno opierać się państwo, żeby można je było nazwać państwem prawa) wyprowadzanych przez Trybunał Konstytucyjny z klauzuli państwa prawa należy zasada ochrony praw nabytych - stanowi podstawę bezpieczeństwa prawnego obywateli, będąc oparciem dla wiarygodności prawa w stosunkach między jednostką a organami władzy publicznej. Zakazuje ona odbierania obywatelom bez stosownego odszkodowania praw słusznie przez nich nabytych, co niezgodne jest z zasadami sprawiedliwości i wysoce szkodliwe dla stanu świadomości prawnej obywateli, tracących w takich sytuacjach szacunek dla prawa. Do zasad materialnych wyprowadzanych z zasady państwa prawa zawartej w art. 2 Konstytucji należą ponadto m.in. zakaz retroakcji prawa, zasada pacta sunt servanda i inne.
Zasada państwa prawa w znaczeniu formalnym (prawa mówią o związaniu władzy publicznej prawem) wyrażona została natomiast w art. 7 Konstytucji: „organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”. Oznacza to przede wszystkim, że wszelkie działania władzy publicznej mogą być podejmowane tylko wtedy, gdy istnieje wyraźna norma kompetencyjna, upoważniająca konkretny organ do dokonania określonej czynności. Przepis taki musi przy tym przyznawać kompetencję wyraźnie, a organ nie może jej domniemywać w drodze jego wykładni. Wszelkie decyzje władzy publicznej dotyczące praw i obowiązków obywateli i innych podmiotów prawa powinny ponadto opierać się na konkretnym przepisie prawa materialnego. Przepisy rangi ustawowej zobowiązują w związku z tym organy władzy publicznej do podawania podstawy prawnej swych decyzji poprzez wskazanie konkretnego przepisu prawa, na podstawie którego decyzja taka została podjęta. Musi to być przepis prawa powszechnie obowiązującego, a nie przepisy wewnętrzne administracji, które nie mogą być podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów.
Zasada państwa urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej
Art. 2 Konstytucji wprowadza ponadto zasadę sprawiedliwości społecznej. Rzeczpospolita Polska ma być nie tylko demokratycznym państwem prawnym, lecz również państwem, które urzeczywistnia „zasady sprawiedliwości społecznej”. Zasady te w polskiej Konstytucji są odpowiednikiem koncepcji państwa socjalnego.
Dopiero na podstawie ustawowej konkretyzacji obywatelom mogą być przyznawane konkretne prawa, których dochodzić oni mogą przed organami wymiaru sprawiedliwości. Konstytucji można dochodzić tylko w granicach określonych w ustawie. Raz przyznane na podstawie ustawy prawa mogą być jednak znoszone lub ograniczane, jeżeli uzasadnia to zmiana warunków społeczno-ekonomicznych. Musi to jednak następować z poszanowaniem zasady ochrony praw nabytych. Nie może też nastąpić zredukowanie praw socjalnych poniżej poziomu zagwarantowanego przepisami prawa międzynarodowego, w szczególności umów międzynarodowych ratyfikowanych za zgodą Sejmu i Senatu RP. Zasady te nie są nigdzie usystematyzowane. Nie ulega jednak wątpliwości, że należy do nich ochrona słabszych ekonomicznie jednostek i grup ludności wyrażająca się w istnieniu odpowiednich zabezpieczeń społecznych i usług socjalnych świadczonych przez państwo i różne wspólnoty samorządowe.
Zasada państwa jednolitego (art. 3 Konstytucji)
Według art. 3 Konstytucji Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym (unitarnym). Stwierdzenie to oznacza, że w Rzeczypospolitej Polskiej istnieje tylko jeden podmiot władzy najwyższej (określony w Konstytucji - Naród), który sprawuje władzę na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, nie dzieląc jej z żadnymi jednostkami składowymi państwa. Znaczy to, że żadna z jednostek podziału terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej nie posiada samodzielności państwowej, nie jest suwerenna i w związku z tym nie może być na nią przeniesione wykonywanie określonego zakresu władzy państwowej.
Zasada zwierzchności narodu (art. 4 Konstytucji)
Art. 4 ust. 1 Konstytucji stanowi, że „władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu”, wyrażając w ten sposób jedną z podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej - zasadę suwerenności (zwierzchności) narodu. Skoro władza zwierzchnia należy do narodu, to tylko naród jako całość („wszyscy obywatele”), nie zaś jakiś inny podmiot, autorytet, grupa społeczna czy partia polityczna, sprawuje władzę pierwotną i od nikogo niezależną (suwerenną).
Konstytucja używa w tym przypadku pojęcia narodu w znaczeniu polityczno-prawnym, obejmującym „wszystkich obywateli Rzeczypospolitej”. Podmiotem władzy suwerennej jest w takim rozumieniu cały naród. Jednak władzę tę wykonują tylko ci obywatele, którym przysługują prawa wyborcze (tzw. korpus wyborczy). Najważniejszą konsekwencją zasady suwerenności narodu jest to, że tylko jego wola może stanowić w Rzeczypospolitej Polskiej powszechnie obowiązujące prawo. Dlatego nie należy do źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Polsce ani prawo wewnętrzne administracji (art. 93 Konstytucji), ani prawo natury. Swoją wolę naród jako suweren może wyrażać na dwa sposoby: za pośrednictwem swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. W ten sposób Konstytucja otwiera drogę dla wprowadzenia zarówno instytucji demokracji pośredniej, przedstawicielskiej, jak i bezpośredniej.
Zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji)
Konstytucja stwierdza w art. 8 ust. 2, że jej przepisy „stosuje się bezpośrednio”, chyba że z ich treści wynika co innego. Cytowane postanowienie zawiera domniemanie mówiące, że większość przepisów Konstytucji nadaje się do bezpośredniego stosowania, czyli że organ państwowy (sąd lub organ administracji publicznej) może w konkretnym przypadku oprzeć swoje rozstrzygnięcie bezpośrednio na przepisie Konstytucji. Przez bezpośrednie stosowanie Konstytucji rozumieć zatem należy sytuację, w której normy ustawy zasadniczej - bez potrzeby ich rozwinięcia i konkretyzacji w ustawach zwykłych - dają podstawę do wydawania aktów indywidualnych i konkretnych (wyroków sądowych, decyzji administracyjnych).
Inne zasady rozdziału I Konstytucji
Rzeczpospolita zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju (art. 5). Wprowadzone zostają zasady podziału władz (art. 10) i pluralizmu politycznego (art. 11). Zagwarantowane zostają prawa samorządu terytorialnego do sprawowania władzy (art. 15 i 16), a także prawa samorządów zawodowych i gospodarczych (art. 17). Małżeństwem konstytucja nazywa związek kobiety i mężczyzny, a rodzina, rodzicielstwo i macierzyństwo jest chronione (art. 18). Ustrój gospodarczy ma opierać się na społecznej gospodarce rynkowej, a własność ma być chroniona przez prawo (art. 20, 21, 22). Artykuł 25 wprowadza równouprawnienie wyznań i wolność kultu, wskazując jednocześnie na bezstronność światopoglądową państwa. Poza tym w rozdziale I określono najbardziej podstawowe zasady działania sił zbrojnych (art. 26), język urzędowy (art. 27), symbole państwowe (art. 28) oraz stolicę państwa (art. 29).