ZASADY KSZTAŁTOWANIA Zasady kształtowania to prawa rządzące następstwem poszczególnych odcinków dzieła muzycznego. Regulują zarówno mikroformę, czyli mniejsze cząstki utworu (do jednej części włącznie) oraz makroformę, z więc poziom architektoczniczny całego utworu. Podstawowymi zasadami kształtowania dla systemu dur-moll są: rozwijanie (ewolucjonizm) szeregowanie okresowość rozwijanie (ewolucjonizm) Rozwijanie polega na tworzeniu akcji w wyniku następstwa zmodyfikowanych postaci pomysłu konstrukcyjnego (wzoru). Istotą tych modyfikacji jest wprowadzanie zmian we wzorze, które z kolei powodują powstanie odmian wzoru. Rozwijanie charakteryzuje się: jednorodnością przebiegu związaną z ograniczeniem ilości wzorów podlegających przekształceniom, ciągłością akcji, wynikającą z łagodnego przechodzenia zmodyfikowanych postaci wzoru jedna w drugą. Na poziomie mikroformalnym rozwijania wyraża się w pracy motywicznej lub w pracy tematycznej. Praca motywiczna, zwana snuciem motywicznym, polega na wysnuwaniu utworu z najmniejszych komórek - motywów. Przez pracę motywiczną rozumiemy sposoby przekształceń motywu. Wyróżniamy przy tym: przekształcenia zewnętrzne (harmoniczne) i wewnętrzne (polifoniczne), obejmujące przekształcenia struktury wewnętrznej motywu. Ten typ rozwijania występuje szczególnie często w okresie baroku. Utwory oparte na pracy motywicznej nie wykazują tak wyraźnych wcięć, jak te o budowie okresowej. Z tego względu możne je dzielić na fazy rozwojowe. Praca tematyczna, polega na przekształcaniu większych części całości - tematów, które przyjmują kształt fraz, zdań, okresów. Można tu wyróżnić najrozmaitsze sposoby rozwijania tematu, np. nowa oprawa harmoniczna, rozwijanie tylko niektórych części tematu, zmiany interwałowe i rytmiczne, wykorzystanie środków polifonicznych, zmiany kolorystyczne, zmiany fakturalne, etc. Z pracą tematyczną spotykamy się zarówno na terenie form polifonicznych, np. fugi, jak i rozwojowych form homofonicznych, np. formy sonatowej. Na poziomie makroformy cechą ewolucjonizmu jest jednokierunkowość rozwoju. Oznacza to, że gdybyśmy przestawili w kolejności części składowe formy rozwojowej, zniszczylibyśmy jej strukturę. W formie sonatowej, dla przykładu, kolejne fazy, a więc ekspozycja, przetworzenie i repryza, mogą występować po sobie tylko w określonej kolejności. Każda zmiana tej kolejności byłaby równoznaczna ze zniszczeniem istoty formy. szeregowanie Zasada szeregowania polega na zestawianiu obok siebie elementarnych współczynników (tzw. ustrojów formalnych), a więc motywów, fraz, zdań, a także większych całości (okresów, części) na zasadzie podobieństwa lub kontrastu. Zatem szeregowanie może regulować zarówno poziom mikroformy (np. obręb okresu), jak i makroformy (np. forma ABA, rondo). Zasada szeregowania dotyczy także różnych cykli (np. suity, sonaty), których części tworzą większe całości formalne. Szeregowanie może odbywać się poprzez powtarzanie i zestawianie. Na poziomie makroformy szeregowanie poprzez powtarzanie prowadzi w prostej linii do powstania form wieloczęściowych: A, A1, A2, A3, itd., zestawianie zaś: A, B, C, D. W wyniku szeregowania mogą powstać np. następujące formy: forma dwuczęściowa typu AB, AAB, ABB, trzyczęściowe: ABA albo ABA1, AABA, ABBA1, odcinkowa forma wariacyjna typu A, A1, A2, A3, A4, itd., forma 4 cz., gdzie każda z części posiada różne cechy ABCD, forma rondowa ABACA (A - refren, B, C - kuplety (łączniki) zawierająca cechy zestawiania i powtarzania..

USTROJE FORMALNE Ustrojami formalnymi nazywamy cząstki formy, podstawowe pomysły konstrukcyjne, z których budowane są części lub całości formy. Zaliczamy do nich: motyw, frazę i zdanie. Motyw - to najmniejsza cząstka formy, elementarny pomysł konstrukcyjny tworzący sensowną muzycznie całość. Charakterystyka motywu obejmuje w głównym stopniu jego własności wyrazowe, o których w największym stopniu decyduje o tym kształt linii melodycznej, który może być wznoszący, opadający, falisty lub poziomy. Ze względów wyrazowych wyróżnić można motywy: pełne wyrazowo - zawierają fazę narastania, kulminację i fazę rozwiązania. wyrazowo niepełne - zawierają fazę narastania i kulminację, bądź odwrotnie. szczątkowe - zawierają tylko kulminacje (1 dźwięk) Poza powyższym podziałem wyróżnia się motywy cząstkowe - to motywy wyrazowo pełne lub niepełne, w których ze względu na ich kształt linii melodycznej wyodrębnić można drobne podobne do siebie cząstki. Dalsza charakterystyka motywu obejmuje pozostałe elementy muzyczne: Rytmika - może być jednorodna lub zróżnicowana (jednostki wykazują uporządkowanie) Harmonika- podparcie linii melodycznej jednym lub kilkoma akordami. Metrum - badania metryczności motywu dotyczą akcentacji Tempo - im tempo szybsze tym rozmiar motywu większy i vice versa. Agogika - w obrębie motywu mogą nastąpić wahania tempa. Dynamika - zazwyczaj brak istotnych zmian. Fraza - jest ustrojem formalnym większym od motywu i powstającym z motywów (najczęściej dwóch). W zależności od sposobu powstawania frazy dzielimy je na: Homofoniczne - szeregowanie, powtarzanie motywów. jednorodne motywicznie (zakładają podobieństwo motywów) motywicznie proste (zbudowane z identycznych motywów) sekwencyjne (zbudowane z motywów, z których każdy następny jest przeniesieniem poprzedniego o pewien interwał w górę lub w dół) wariacyjne (gdy kolejny motyw jest wariacyjnym opracowaniem motywu 1). sekwencyjno-wariacyjne różnorodne motywicznie (w ich skład wchodzą różnorodne motywy, niepodobne do siebie) Polifoniczne - rozwijanie frazy z motywów. Figuracyjne - łączy cechy szeregowania i rozwijania (spotykane najczęściej w etiudach) Zdanie - ustrój formalny powstający z fraz (minimum dwóch). Zdania klasyfikuje się identycznie, jak frazy. Zdanie podobnie, jak fraza jest konstrukcją harmoniczną zakończoną kadencją prostą lub zawieszoną.

OKRES I JEGO CECHY Okres jest formą muzyczną o stabilnej tonalnie konstrukcji, zbudowaną ze zdań (poprzednika i następnika) będących we wzajemnych zależnościach konstrukcyjno-wyrazowych. Z definicji tej wynikają 3 najważniejsze cechy okresu: 1. Okres jest formą muzyczną. Może występować, jako forma samodzielna lub jako część większej formy. 2. Okres odznacza się stabilizacją tonalną tzn. istnieniem na przestrzeni całej formy wyraźnie zaznaczającej się tonacji. W zdaniach okresu możliwe są modulacje. Muszą one jednak mieć charakter zamknięty, to znaczy, że po fazie odchyleń od centrum tonalnego winny one prowadzić do powrotu tego centrum. 3. W okresie istnieją określone zależności konstrukcyjno-wyrazowe między zdaniami. Z definicji okresu wynika również, że okres nie powstaje z prostego powtórzenia zdań oraz ze zdań w różnych tonacjach. Zdania, które nie tworzą okresu nazywamy łańcuchem zdań. Klasyfikacja okresów Ze względu na zależności konstrukcyjno-wyrazowe między zdaniami wyróżniamy: powtórzenie ze zmianą kadencyjną, rozwinięcie w następniku pomysłów konstrukcyjnych zdania pierwszego pod względem zasad organizacji materiału muzycznego (głównie pod względem melodycznym i harmonicznym), rozwiązanie pomysłów konstrukcyjnych (również głównie pod względem melodycznym i harmonicznym) kontrast, czyli zmiana pomysłów konstrukcyjnych. Ze względu na rozmiary można wyróżnić: okres mały, zwykle złożony z 8 taktów okres wielki, zwykle złożony z 16 taktów Ze względu na proporcje rozmiarowi można wyróżnić: okres symetryczny, z którym oba zdania są równej długości, okres niesymetryczny, w którym zachwiana jest symetria rozmiarów; poprzednik i następnik mają różną ilość taktów. Ze względu na własności kadencyjne okresów wyróżniamy: Okresy proste - zbudowane z co najmniej dwóch zdań miedzy którymi zachodzi jedna z zależności okresowych. Okres wyższego rządu I st.. Te same zależności, jakie występowały między zdaniami występują teraz między okresami prostymi. Okres wyższego rzędu II st. te same zależności, jakie występowały między zdaniami w okresie prostym, mogą występować teraz między okresami wyższego rzędu I st. Okresy wyższego rzędu III stopnia. Okres tego typu jest ciągiem następujących po sobie okresów wyższego rzędu II stopnia. BUDOWA ORKESOWA Budowa okresowa dotyczy przede wszystkim muzyki opartej na systemie dur-moll. Może mieć znaczenie formotwórcze (wykorzystanie różnorodnych typów okresów do budowy całego utworu) lub lokalne (wykorzystanie okresu do budowy członu utworu). Budowa okresowa jako jedyna zasada architektoniczna występuje np. w utworach tanecznych o charakterze użytkowym, stylizowanych formach pochodzenia tanecznego oraz rozmaitego rodzaju miniaturach należących do gatunku liryki wokalnej i instrumentalnej. Budowa okresowa znajduje zastosowanie przy tworzeniu współczynników lub ich cząstek w takich formach, jak np. w rondo, wariacje, forma sonatowa. Każdy utwór okresowy składa się z części, które oznaczamy za pomocą symboli literowych.

FORMY OKRESOWE W formach okresowych mamy do czynienia z szeregowaniem struktur okresowych na zasadzie powtarzania (z mniejszymi lub większymi zmianami) lub kontrastu. Formy okresowe na jednym okresie muzycznym są raczej nielicznie reprezentowane w literaturze muzycznej. Przykładem mogą być dwa preludia Chopina: A-dur i c-moll z op. 28. Zdecydowaną przewagę mają wieloczęściowe formy okresowe, które składają się kilku lub kilkunastu okresów muzycznych połączonych w grupy. Najpowszechniejszą z nich jest trzyczęściowa forma typu repryzowego. Może ona być prosta i złożona (również określana, jako wielka i mała). Trzyczęściowość prosta Polega na tym, że poszczególne jej cząstki (oznaczane symbolami aba lub aba1) są równocześnie okresami muzycznymi (np. R Schumann - Śmiały Jeździec z Albumu dla młodzieży). Czasami jedna z cząstek - zwykle druga lub trzecia - jest zdaniem muzycznym, wówczas utwór przedstawia budowę okresowo-zdaniową (np. Schumann - Sceny dziecięce op. 15 nr 1, Garścia - Bajeczka z miniatur op. 5). Trzyczęściowość złożona Występuje w obszerniejszych kompozycjach opartych na budowie okresowej. Części, oznaczane symbolami ABA lub ABA1, przedstawiają prostą formę trzyczęściową (lub dwuczęściową). Wystarczy nieraz, aby jedna z części schematu ABA prezentowała dwu lub trzyczęściową prostą, wówczas cały utwór możemy określić jako ujęty w trzyczęściową formę złożoną. W formie typu repryzowego, zarówno małej jak i wielkiej, części trzecia może być powtórzeniem części pierwszej albo dosłownym (Chopin - Polonez A-dur p. 40 nr 1), albo skróconym (Chopin Polonez c-moll op. 40 nr 2), albo zmienionym wariacyjnie (Chopin - Nokturn c-moll op. 48 nr 1). Części pierwsza i trzecia rozpoczynają się i kończą w tonacji głównej. Cześć druga utrzymana jest w innej tonacji i wnosi nowy, kontrastujący materiał muzyczny. Całość może rozpoczynać wstęp i zamykać koda. Taką formę najczęściej mają tańce i utwory należące do liryki instrumentalnej (miniatury). W rozbudowanych formach budowa okresowa niejednokrotnie ulega spotęgowaniu i prowadzi do powstania struktur okresowych wyższego rzędu. Chcąc lepiej zobrazować to zjawisko ujmiemy je schematycznie: Nowo powstały okres ,,B” stanowi następnik, a pierwszy ,,A” spełnia rolę poprzednika. Tak utworzony następnik wyższego rzędu charakteryzuje się kontrastem względem poprzednika (niekoniecznie melodycznym, lecz np. harmonicznym, fakturalnym, dynamicznym) i zwykle wzmaga napięcie wyrazowe w utworze. Skutkiem takiego formowania dzieła jest często powrót do pierwszego okresu przynoszącego spadek owego napięcia (np. Polonez A-dur op. 40 nr 1 Chopina). Do innych najważniejszych form okresowych poza formą repryzową ABA1 zaliczają się następujące układy: Forma dwuczęściowa AB Wariacyjna forma odcinkowa AA1A2A3 Forma odcinkowa kontrastowa np. ABCA(1) Układ rondowy ABACA Kryteriami podziału formy na części są: zasady organizacji materiału muzycznego: materiał melodyczny (melodyka i rytmika), harmonika (różnica tonacji), metrum, dynamika, tempo, agogika; faktura: sposób skoordynowania elementu melodycznego z harmonicznym (polifoniczna / homofoniczna), zmiana akompaniamentu, zmiana ilości, rozplanowania planów brzmieniowych, etc.) Przy rozpatrywaniu budowy formalnej utworów okresowych wyróżniać będziemy cztery poziomy interpretacji analitycznej: poziom elementarny - dotyczący własności ustrojów formalnych, a więc motywu, frazy i zdania; poziom podstawowy - dotyczący własności okresów; poziom mikroformy - dotyczący budowy części utwory; poziom makroformy - dotyczący własności formy jako całości.

---