Zuzanna Żukowska
Bartosz Leszczyński
ZASADY KSZTAŁCENIA
Pojęcie zasad kształcenia
Zasady kształcenia, tradycyjnie zwane zasadami nauczania, to najbardziej kontrowersyjna dziedzina dydaktyki. Pojawiają się w jej obrębie stanowiska krańcowo różne, często ze sobą sprzeczne, a niekiedy wręcz różny przedmiot mające na względzie. Ta swoboda w rozumieniu zasad i w tworzeniu systemów zasad nauczania wynika w dużej mierze z braku zgodności co do rozumienia terminu "zasada". W mowie potocznej jest to termin wieloznaczny, wielki Słownik języka polskiego wymienia wiele tych znaczeń. Również w dydaktyce można wyróżnić co najmniej trzy znaczenia, mimo iż od terminu zasada nauczania jako terminu naukowego mamy prawo oczekiwać jednoznaczności. Według pierwszego z tych znaczeń, zasada to twierdzenie oparte na prawie naukowym, rządzącym jakimiś procesami. Zgodnie z drugim znaczeniem, zasada to norma postępowania uznanego za obowiązujące. W znaczeniu trzecim, zasada jest tezą wywiedzioną z jakiejś doktryny. Konsekwencje, jakie wynikają z takiego czy innego pojmowania zasady jako zasady nauczania, wystąpią jaskrawiej na przykładach wybranych systemów zasad.
Przedstawiam listę siedmiu zasad, obejmującą:
- zasadę systemowości,
- zasadę poglądowości,
- zasadę samodzielności
- zasadę związku teorii z praktyką,
- zasadę efektywności.
- zasadę stopniowania trudności,
- zasadę związku indywidualizacji i uspołecznienia.
Nie musi to być lista zamknięta. Można by w niej rzeczywiście umieścić zasadę motywacji (lub zainteresowania), motywacja jest bowiem czynnikiem obecnym we wszystkich procesach edukacji. Jest to wszakże czynnik istotny dla wszelkich działań ludzkich, można go więc pominąć w liście zasad dydaktycznych. Podobnie rzecz się ma z zasadą ładu i porządku czy planowości. Znacznie bardziej uprawniona byłaby zasada wielostronności czy wszechstronności, zrezygnowanie z niej jest jednakże uwarunkowane tym, że zawiera się w naczelnym ideale wychowania.
1. Pojęcie zasad kształcenia
Zasady nauczania to ogólne normy postępowania dydaktycznego określające, jak należy wcielać
w życie cele dydaktyczne.
Wychowawca poprzez swoją pracę wskazuje cele i treść nauczania, jaką należy wyposażyć wychowanków. Zasady nauczania czerpią swą treść przede wszystkim z analizy procesu nauczania
w szkole.
W literaturze pedagogicznej Z. MYSŁAKOWSKI w pracy PT. „Zasady nauczania i ich charakter" opierając się na teorii procesu nauczania, podaje listę następujących zasad:
- Poglądowości
- Świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie naucz.
- Systematyczności i logicznej kolejności w nauczaniu
- Trwałości zdobytych przez uczniów wiadomości
- Dostosowania nauczania do sił i możliwości uczniów.
Najczęściej jednak zasady nauczania traktuje się jako normy dydaktyczne przypominające
nauczycielowi o prawidłowościach procesu nauczania.
Pojęciem „zasady nauczania” posługiwali się dydaktycy w różnych znaczeniach.
Przykładowo: Bogdan Nawroczyński nadał taki właśnie tytuł opracowanemu przez siebie podręcznikowi dydaktyki ogólnej, gdzie pojęciem „zasady nauczania” operował autor przynajmniej
w dwóch różnych znaczeniach: po pierwsze - jako zastępnikiem nazwy „niepełna teoria nauczania”,
i po drugie - jako „normą wytyczającą nauczycielowi metodę pracy dydaktycznej”.
Wincenty Okoń (W. Okoń 1996, s.167 ) uważa, iż „w dydaktyce można wyróżnić co najmniej trzy znaczenia, mimo, iż od terminu zasada nauczania jako terminu naukowego mamy prawo oczekiwać jednoznaczności. Według pierwszego z tych znaczeń, zasada to twierdzenie oparte na prawie naukowym, rządzącym jakimiś procesami. Zgodnie z drugim znaczeniem, zasada to norma postępowania uznanego za obowiązujące. W znaczeniu trzecim, zasada jest tezą wywiedzioną z jakiejś doktryny.”
Jeszcze inaczej interpretował treść i zakres „zasad nauczania” Kazimierz Sośnicki, autor Dydaktyki ogólnej. Przez zasady nauczania rozumiał on (K.Sośnicki, 1948, s 211-212) „najogólniejsze prawidła, których nauczyciel powinien przestrzegać we wszystkich swoich szczegółowych zabiegach dydaktycznych”. Zabiegi te obejmują każdą czynność nauczyciela i równocześnie wpływają na taką lub inną postać kształcenia się ucznia, zależną od systemu dydaktycznego stosowanego przez nauczyciela. A zatem Sośnicki uważał, iż w różnych systemach dydaktycznych mogą obowiązywać różne zasady nauczania, nawet przeciwstawne sobie, co zresztą decyduje o odrębności tych systemów.
Racjonalna „odpowiedź na jakikolwiek problem dydaktyczny może być dana w postaci dość ogólnego normatywnego prawidła (tzn. zasady nauczania), orzekającego, jak należy postępować przy nauczaniu (tamże, s.212-213). Autor rozumie zasady nauczania nie jako obiektywne prawidłowości ogólnodydaktyczne, lecz jako „wytyczne postępowania nauczycieli”, pochodne wobec akceptowanego przez nich systemu kształcenia.
Czesław Kupisiewicz na podstawie zebranych różnych wyjaśnień wskazuje, iż „przez zasady nauczania będziemy rozumieć normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia”(Cz. Kupisiewicz 2000, s.115). Tak rozumiane zasady służą realizacji ogólnych celów kształcenia i obowiązują w pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w zakresie różnych przedmiotów nauczania.
Podobne stanowisko w tym temacie zajmuje Krzysztof Kruszewski. Jego zdaniem, zasady nauczania „... to reguły organizowania i prezentowania wiadomości, nieco dokładniej: ogólne normy postępowania nauczyciela w czasie przygotowania i prowadzenia lekcji umożliwiające uwzględnienie jednocześnie informacji z wielu źródeł i utrzymanie kierunku czynności uczenia się uczniów”(K.Kruszewski 1991, s.255). Zasady nauczania według Kruszewskiego nie powinny być ani zbyt ogólne, ani zbyt szczegółowe.
2.GENEZA ZASAD KSZTAŁCENIA
Zasady nauczania wytyczają ogólny kierunek pracy dydaktycznej nauczyciela, ukazują wzajemne zależności miedzy podstawowymi składnikami procesu nauczania- uczenia się. Zasady: poglądowości. Zasada ta musi być stosowana w podającym i poszukującym toku nauczania . zasada ta nie pozwala na to by słowo zastępowało rzeczywistość tam gdzie nie jest to wskazane ze względów psychologicznych i dydaktycznych. Zasada przystępności wymaga ona uwzględnienia właściwości rozwoju uczniów. Inaczej nazywamy ją zasadą stopniowania trudności, wynika z niej szereg reguł dydaktycznych. Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania- uczenia się. Należy ona do najważniejszych norm dydaktycznego postępowania nauczyciela. Zasada ta wymaga od nauczyciela aby nie zastępował pracy uczniów własną pracą, aby umiejętnie stopniował trudności stawianych im zadań. Zasada systematyczności- zasada ta w sposób istotny decyduje o skuteczności świadomych poczynań ludzi. Zasada ta zaleca nauczycielowi systematyczne przygotowywanie się do zajęć, staranną analizę każdej lekcji, równomierne zadawanie uczniom prac domowych, częste stosowanie sprawdzianów i oceny wyników nauczania. Zasada trwałości wiedzy uczniów. Zasada operatywności. Nauczyciel powinien stwarzać sytuacje wymagające od uczniów nie tylko przyswajania i odtwarzania wiadomości lecz przede wszystkim w posługiwania się nimi w pracy szkolnej i poza szkolnej. Zasada wiązania teorii z praktyką. Zasada ta służy przygotowaniu dzieci do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w różnorakich sytuacjach praktycznych do przekształcania dotyczącej rzeczywistości. Znaczny wpływ na realizację tej zasady mają właściwości psychofizycznego rozwoju uczniów.
3. Charakterystyka poszczególnych zasad
Zasada poglądowości, czyli respektowania drogi między konkretem a abstrakcją i odwrotnie. Tę zasadę sformułował Wolfgang Ratke, nadając jej następujące brzmienie: „Naprzód rzecz poznana na niej samej, potem dopiero mówienie o rzeczy.”
Reguły dydaktyczne (Friedrich, Diesterweg, XIX w)
- przechodzić od tego, co uczniowi bliskie, do tego, co uczniowi dalekie
- zaczynaj nauczanie od znanego i dołączaj, co uczniowi nieznane
- pozwól dziecku poznawać świat za pomocą zmysłów; nauczaj poglądowo
- ujmuj treści nauczania w łatwe do ogarnięcia przez ucznia całości.
- najpierw zaznajamiaj dziecko z rzeczą, potem ze słowem
- w nauczaniu przechodź stopniowo od spraw konkretnych do abstrakcyjnych
- przystosowuj nauczanie do możliwości uczniów
W czasach nam współczesnych z zasady poglądowości wyprowadza się następujące reguły:
• Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości, a więc poznawanie oparte na obserwacji, pomiarze i różnorodnych czynnościach praktycznych, powinno być punktem wyjścia pracy dydaktycznej z uczniami w tych przypadkach, gdy nie dysponują oni jeszcze zasobami spostrzeżeń i wyobrażeń niezbędnych do zrozumienia przerabianego na lekcji tematu
• Aby uczeń mógł zdobyć rzetelną, trwałą i operatywną wiedzę w drodze bezpośredniego poznawania określonych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów, należy umiejętnie kierować jego działalnością poznawczą tzn. dostarczać odpowiednich wskazówek i zwracać jego uwagę na istotne cechy poznawczego przedmiotu.
Zasada przystępności (stopniowania trudności), czyli pokazywania trudności uczniów w poznawaniu i przekształcaniu rzeczywistości - ta zasada wymaga uwzględnienia w pracy dydaktyczno - wychowawczej właściwości rozwojowych uczniów.
Reguły dydaktyczne (J. A. Komeński):
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia łatwiejsze do tego, co trudniejsze
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane do tego, co jest nieznane i nowe.
Warunkiem respektowania tej zasady jest dobra znajomość wszystkich uczniów. Listę tradycyjnych reguł dydaktycznych uzupełnia obecnie bardzo ważna reguła:
- w procesie nauczania - uczenia się należy uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów
- konieczna jest dyferencjacja (różnicowanie, indywidualizacja) procesu kształcenia.
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się, czyli ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela.
Aktywność jest niezbędnym warunkiem do podjęcia pracy, a uświadomienie uczniom celu i zadania ich działania jest podstawowym warunkiem osiągania pozytywnych wyników nauczania.
Reguły dydaktyczne:
- nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa.
- nauczyciel powinien stawiać uczniów sytuacjach wymagających dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą.
- nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.
Respektowanie powyższej zasady polega na wdrażaniu uczniów do samodzielnego działania i samodzielnego myślenia (wg W. Okonia).
- Nauczyciel wdraża uczniów do samodzielnego działania wtedy, gdy wdraża do:
• Wyboru i planowania pracy
• Wykonywania pracy
• Sprawdzania wykonanej pracy
Samodzielne myślenie kształtuje się wtedy, gdy nauczyciel wdraża uczniów do:
• Spostrzegania i formułowania problemów
• Ich samodzielnego rozwiązywania
• Sprawdzania uzyskanych rozwiązań
Zasada systematyczności (systemowości), czyli o porządkowaniu wiedzy w głowie uczniów.
- proces kształcenia przebiega tym płynniej i zapewnia lepsze wyniki, im mniej występuje w nim przerw i dezorganizujących go czynności.
- ważne jest, aby uczniowie poznając różne aspekty otaczającej rzeczywistości w ramach poszczególnych przedmiotów mieli na uwadze całość, swoistą jedność świata.
Reguły dydaktyczne:
- określić stan wiedzy wyjściowej oraz systematycznie nawiązywać do niej
- ustalić tzw. merytoryczny środek ciężkości lekcji oraz eksponować na jego tle i w powiązaniu z nim podrzędnych wobec niego wiadomości i umiejętności
- podzielić dany temat na punkty i podpunkty, które nauczyciel powinien kolejno analizować na lekcji
- systematycznie stosować streszczenia i syntetyzujące powtórzenia
- zwracać uwagę na sposób i formę wyrażania myśli przez uczniów
- wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz stwarzać im możliwości rozwiązywania zadań wymagających dalszego i systematycznego wysiłku.
Zasada wiązania teorii z praktyką - wiązanie teorii z praktyką to prawo procesu poznawczego. Teoria bez praktyki straciłaby swój walor poznawczy i praktyczny, zaś praktyka bez teorii pozostałaby wąskim utylitaryzmem.
Właściwa realizacja zasady łączenia teorii z praktyką zapewnia trwałość i operatywność wiedzy, pobudza aktywność, sprzyja rozwojowi samodzielności uczniów, ukazuje użyteczność wiedzy, a przede wszystkim przygotowuje do przekształcania otaczającej rzeczywistości.
- Formy realizacji tej zasady w procesie kształcenia mogą być różne, gdyż w procesie poznawczym praktyka spełnia rózne funkcje:
• Poznawczą - praktyka może być źródłem wiedzy o świecie
• Weryfikacyjną - jako kryterium prawdy tej wiedzy
• Instrumentalną - jako działalność przekształcająca rzeczywistość.
Zasada trwałości wiedzy
- postuluje stosowanie takich metod i środków, dzięki którym wiadomości uczniów będą się stawać coraz to bardziej trwałe, dokładne i głębokie, usystematyzowane i użyteczne.
Reguły dydaktyczne:
- kształtować u uczniów nastawienia na zapamiętanie
- zaznajamianie z nowym materiałem powinno odbywać się przy wielostronnym aktywowaniu uczniów
- przy wprowadzaniu nowych informacji należy dążyć do nadania im określonej struktury, to odpadają te treści, które nie weszły w skład żadnych struktur
- ćwiczenia mające na celu utrwalenie nowego materiału można stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie dobrze zrozumieli ten materiał
- częstotliwość powtórzeń - największa bezpośrednio po zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, powinno stopniowo maleć, ale nie znikać całkowicie
- utrwaleniu wiedzy sprzyja systematyzowanie, łączenie wiadomości istotnych w odpowiednie całości, przeprowadzenie klasyfikacji
- trwałość informacji jest większa, gdy przedmiotem utrwalania czyni się struktury merytorycznie spójne
- systematyczna kontrola wyników nauczania, połączona z uzasadnioną oceną pracy uczniów, wpływa korzystnie na trwałość wiedzy
- powtarzanie i uczenie się na pamięć nie zapewniają na ogół tak trwałej wiedzy, jak samodzielne rozwiązywanie dostępnych uczniom problemów.
Zasada operatywności wiedzy
• Operatywność wiedzy zapewniają specjalne zabiegi nauczyciela, polegające na wdrożeniu uczniów do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. Uczniowie po sformułowaniu problemu, poszukują pomysłów jego rozwiązania, uzasadniają je w świetle posiadanej wiedzy, wybierając najlepsze, opracowują go, a następnie sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty
• Tak więc w rozwoju umiejętności operowania wiedzą pomaga nauczanie problemowe (uczenie się przez odkrywanie)
Zasada efektywności, czyli związku między celami a wynikami kształcenia. Do czynników, które warunkują wysoką efektywność nauczyciela - uczniów, należy zaliczyć:
- czas pracy na lekcji
- zdolności i możliwości uczniów
- środowisko rówieśnicze, rodzinne
- czynniki związane z nauczycielem: wykształcenie, przygotowanie metodyczne, identyfikacja z zawodem, talent pedagogiczny itp.
Zasada indywidualizacji i uspołecznienia:
- nauczyciel powinien stosować indywidualizację procesu kształcenia ze względu na możliwości uczniów, zdolności, tempo uczenia się, zapewniając każdemu uczniowi optymalny rozwój
- powinien również dbać o uspołecznienie uczniów, tzn. uczyć współpracy, wzajemnej pomocy, odpowiedzialności itp.
4. Praktyczne zastosowanie zasad kształcenia
Zasada poglądowości
Przestrzeganie tej zasady przez nauczycieli ma się przyczynić do usunięcia z procesu nauczania - uczenia się wszelkiego werbalizmu tj. zastępowania przedmiotów przez oznaczające je ale często nie znane uczniom wyrazy. Zasada ta domaga się oparcia całej nauki szkolnej na poznawaniu samej rzeczywistości a więc konkretnych rzeczy, zjawisk, procesów i stosunków lub przynajmniej ich obrazowych przedstawień. Uczeń poznając treść musi rzeczywiście kojarzyć z nią odpowiednie słowa.
Przykłady na lekcjach informatyki w I klasie liceum:
Na lekcji zatytułowanej ?Instalacja i usuwanie programów komputerowych? dajemy uczniom do zainstalowania aplikacje komputerową a następnie każemy ja usunąć.
Na lekcji zatytułowanej ?Budowa komputera? dajemy uczniom komputer do złożenia lub sami w trakcie pogadanki o budowie komputera montujemy komputer.
Zasada przystępności w nauczaniu (stopniowania trudności)
przy doborze materiału nauczania nauczyciel musi brać pod uwagę przystępność dla uczniów, a także dostosowywać metody nauczania do ich poziomu aby umożliwiały im w maksymalnym stopniu pracę zarówno na lekcji jak i podczas zajęć pozalekcyjnych. Stopniowanie trudności w nauczaniu polega na przechodzeniu: - od tego co bliskie do tego co dalsze, - od łatwiejszego do trudniejszego, - od znanego do nieznanego.
Przykłady na lekcji informatyki w I klasie liceum:
Na lekcjach dostosowujemy trudność wykonywanego ćwiczenia polegającego na odwzorowaniu dokumentu tworzonym za pomocą edytora tekstu do przeciętnych możliwości i umiejętności uczniów w danej klasie.
Przykłady na lekcji informatyki w I klasie liceum:
Wyszukaj w dostępnych encyklopediach multimedialnych informacje na temat budowy, zasady działania i zastosowania lasera. Na podstawie tych informacji sporządź notatkę (edytor tekstu) zatytułowaną ?Co wiem o laserze?? zawierająca oprócz tekstu schemat budowy (rysunek), tabele zawierającą dane techniczne różnych laserów, jeżeli znajdziesz wklej do dokumentu klip video demonstrujący zasadę działania lasera.
Zasada systematyczności
Zasada systematyczności powinna być dokładnie przestrzegana w codziennej pracy nauczyciela i uczniów bo wymaga ona rytmiczności w pracy i skrupulatności w spełnianiu codziennych obowiązków szkolnych. Zaniedbywanie tych obowiązków przejawiające się w opuszczaniu zajęć szkolnych lub w słabym do nich przygotowaniu przyczynia się do powstawania luk w wiadomościach, do niedostatecznego rozwoju umiejętności uczniów.
Zasada systematyczności mówi o potrzebie systematycznego utrwalania wiedzy. Zasada ta w dużej mierze odnosi sie do ucznia, który chce w sposób systematyczny zdobywać i utrwalać wiedzę.
Przykłady na lekcji informatyki w I klasie liceum:
Dobrym przykładem realizacji tej zasady na lekcjach informatyki jest nauczanie użytkowania arkusza kalkulacyjnego. W trakcie tego nauczania oprócz poznawania nowych możliwości arkusza powtarzane są wielokrotnie poznane wcześniej umiejętności stosowania formuł obliczeniowych i formatowania komórek oraz ich zawartości.
Zasada trwałości wiedzy uczniów mówi o konieczności stosowania takiego przebiegu procesu dydaktycznego, który pozwoli na trwałe przyswojenie wiedzy. ?Tylko trening czyni mistrza?. Nie ulega wątpliwości, że wielokrotne powracanie do poznanych treści czy też wielokrotne powtarzanie poznanych czynności pozwoli trwale i skutecznie cos zapamiętać.
Przykłady na lekcji informatyki w I klasie liceum:
Przykładem zastosowania tej zasady na lekcjach informatyki jest korzystanie oraz poznawanie programu Word w coraz to szerszym zakresie. Początkowo zapoznawanie się z jego podstawowymi elementami, następnie utrwalanie ich oraz poznawanie nowych.
Zasada operatywności wiedzy uczniów
Zasada ta mówi o samodzielności działania uczniów. Samodzielność uwzględnia rodzina i szkoła przez stopniowe wdrażanie dzieci i młodzieży poczynając od wieku przedszkolnego i wczesnoszkolnego do samodzielnego wyboru i planowania pracy, wykonywania pracy, sprawdzania wykonanej pracy. Nauczyciel kształtuje u uczniów myślenie samodzielne wtedy gdy: wdraża ich do formułowania problemów, uczy ich samodzielnego rozwiązywania, przyzwyczaja młodzież do sprawdzania uzyskanych odpowiedzi.
Celem stosowania tej zasady jest doprowadzenie do sytuacji, w której uczeń potrafi samodzielnie zdobywać wiedzę i umiejętności.
Zasada wiązania teorii z praktyką
Służy ona przygotowaniu dzieci i młodzieży do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w różnorakich sytuacjach praktycznych, do przekształcania otaczającej rzeczywistości. Formy realizacji tej zasady mogą być rozmaite gdyż czynności praktyczne w działaniu człowieka spełniają różnorakie funkcje. Funkcje te mogą się sprowadzać do łączenia teorii z praktyką i traktowania tego związku jako źródło wiedzy o świecie, jako kryterium prawdziwości tej wiedzy. Łącząc teorie z praktyką łatwiej pojąć sens omawianej zasady.
Przykłady na lekcji informatyki w I klasie liceum:
- przygotować Curriculum Vitae i list motywacyjny jeżeli staramy sie o prace,
- obliczyć raty kredytu,
- prowadzenie księgowości domowej.