• Pojęcia ogólne i historia źródeł

1. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości.

• Ius - prawo

Publius Juventius Celsus (II w.p.n.e.) sparafrazowane przez Ulpiana - ius est ars boni et aequi

ars - jako sztuka stosowania tego co dobre i słuszne - boni et aequi

Zasady prawa praecepta iuris - honeste vivere (uczciwie żyć) alterum non laedere (drugiemu nie wyrządzać szkody) suum cuique tribuere

Iustitia - sprawiedliwość.

Ulpian : Constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi - stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia.

Oddzielenie tego co:

Słuszne - aequum i niesłuszne - initium

Dozwolone - licitum i niedozwolone illicitum.

Z zachowaniem jednak zasady, że nie wszystko co dozwolone jest uczciwe (Non omne quod licet honestum est). + zasada Summum ius, summa iniuria.

2. Ius est ars boni et aequi.(patrz wyżej).

3. Prawo publiczne i prawo prywatne.

Titus Liwiusz pisał o Ustawie XII Tablic, jako o źródle wszelkiego prawa prywatnego i publicznego (fons omnis publici privatique iuris).

Cyceron dzielił na prawo publiczne - prawodawstwo, uchwal senatu i traktatów państwowych, a prywatnego - testamenty, umowy i kontrakty.

Ulpian III w.p.n.e. Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat privatum, quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, qauedam privatim. Jest to podział wg kryterium utilitas - korzyści publicznej lub prywatnej.

4. Systematyka rzymskiego prawa prywatnego.

Systematyka wg instytucji (pierwsze w U. XII T. i edyktach pretorskich).

Instytutiones - Gaius II w.n.e. - Podział personae (prawo osobowe i rodzinne) - res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) - actiones (postępowanie sądowe). - (Omne ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones ), oraz w instytucjach justyniańskich (533r.n.e.)

Systematyka pandektowa XVIII/XIX w. Recepcja prawa rzymskiego przez niemieckich pandektystów - podział prawa na część ogólną prawa cywilnego (podmioty prawa i czynności prawne (dawne prawo osobowe) oraz rzeczy jako przedmioty prawa.; prawo rodzinne; prawo rzeczowe (bez pojęcia i rodzajów rzeczy); zobowiązania; prawo spadkowe.

5. Personae - res - actiones. (patrz wyżej+ pyt.13)

6. Ius civile - ius gentium - ius honorarium.

• Gaius - prawo cywilne to to, które naród sam wykształcił na swoje potrzeby ; natomiast ius gentium to prawo wspólne dla wszystkich.

Ius civile - wytworzone przez obywateli rzymskich na „własny” użytek powstałe na skutek działalności jurysprudencji kapłanów i prawników rzymskich, a obowiązujące z woli narodu.

Prawo Kwirytów - ius Quiritium.

Ius gentium - instytucje prawne powszechnie znane i stosowane wśród ludów basenu Morza Śródziemnego, regulujące gł. stosunki obrotu majątkowego (kupno sprzedaż, spółki, najem, niewolnictwo). Prawo nieformalne - wynikające z naturalnego porządku, oparte na poczuciu słuszności, splatające się z normami prawa cywilnego (pokrewieństwo w linii prostej jako przeszkoda małżeńska, zawłaszczenie- occupatio - jako forma nabycia własności.

Przeciwieństwo prawa cywilnego rzymskiego - dostępnego jedynie rzymianom - ius strictum. U jego podłoża leży IUS NATURALE (naturalis ratio) - wynikające z nakazów moralności i słuszności, niezmienne i obowiązujące wszystkich ludzi. - Cicero.

...quod natura omnia animalia docuit - prawo właściwe wszystkim stworzeniom żyjącym -Ulpianus.

Hierarchia prawa: {ius naturale[ius gentium(ius civile)]}

Ius honorarium - prawo pretorskie- powstałe z edyktów pretorskich, edylów, namiestników prowincji (działalności magistratur). Pretor - urzędnik organizujący proces, udzielał (lub nie) ochrony procesowej roszczeniom osób prywatnych, nawet tym nie uregulowanym jeszcze w prawie cywilnym (na zasadach słuszności). Co roku wydawał on zbiór skarg procesowych zwane edyktem pretorskim. Marcianus III w.n.e. określił edykty żywym głosem prawa cywilnego viva vox iuris civile. Wykształca się w ten sposób DUALIZMA PRAWA - ius civile i ius honorarium. Stosunek ten określano jako adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia - Papinianus -wspomaganie (adiuvandi), uzupełnianiu (supplere) bądź korygowaniu (corrigere) przez praktykę sądową. Prawo pretorskie wprowadzało także zasady ius gentium.

Unifikacja prawa następowała wskutek działalności jurysprudencji , a później dzięki ustawodawstwu cesarzy za dominatu oraz przez upraszczanie prawa (wulgaryzacji prawa rzymskiego) - kodyfikacja justyniańska - później uzupełniana nowelami.

7. Okresy historycznego rozwoju państwa i prawa rzymskiego.

Okres rządów królewskich - 753 r. p.n.e.- 509r. p.n.e. - włada króla - rex senat (rada starszych, organ doradczy), a także zgromadzenia ludowe comitia curiata (rody i kurie).

Okres republiki 509 r p.n.e. - 27 r. p.n.e. dwóch konsulów, urzędnicy magistraturalni, senat (najważniejsze sprawy państwowe) + ustawodawstwo i wybór magistratur - zgromadzenia ludowe (komicja) - kurialne i comitia centuriata (wojskowe i cenz. majątkowy) i comitia tributa - (okręgi terytorialne) .

Okres pryncypatu 27 r. p.n.e. - 284 r.n.e. połączenie w ręku princepsa najważniejszych funkcji państwowych (przewodził senatowi) zgromadzenia ludowe funkcjonowały do końca I w.n.e., pojawiły się nowe urzędy cesarskie - obok magistratur.

Okres dominatu 284 r.n.e. - 476 r.n.e.(395r.n.e. podział Cesarstwa) absolutna władza cesarska, urzędy cesarskie scentralizowane i zbiurokratyzowane.

Periodyzacja rzymskiego prawa prywatnego:

• prawo archaiczne - do poł. III w.p.n.e. (słabo rozwinięte ale skodyfikowane Ustawa XII Tablic 451-450r.p.n.e.)

• rozwój i prawo przedklasyczne poł. III w.p.n.e. do końca republiki - rozwój obok ius civile i ius gentium prawa pretorskiego - ius honorarium.

• prawo klasyczne od pocz. Pryncypatu do 235r.n.e. (koniec panowania dynastii Sewerów) rozwój ius civile dzięki jurysprudencji prawników rzymskich - jurysprudencja klasyczna (szczyt świetności).

• schyłkowy (prawo poklasyczne) i prawo justyniańskie - 235 r.n.e. - 565r (śmierć cesarza Justyniana) - kryzys w III w.n.e. upadek kultury, gł. Źródłem prawa były ustawy cesarskie dominatu, nastąpiła wulgaryzacja prawa klasycznego. Prawo rzymskie znalazło wtedy zastosowania w Leges Romanae Barbarorum. W cesarstwie wschodnim dzięki szkołom w Barycie i Konstantynopolu odrodziło się zainteresowanie prawem klasycznym, pozwoliło to Justynianowi na skodyfikowanie prawa (528-534r.n.e.), uzupełnianego później w Nowelach, a zwane prawem justyniańskim. (zniszczył on jednak większość źródeł prawa klasycznego!!!)

8. Źródła tworzenia prawa rzymskiego.

Źródła poznania prawa (fontes iuris cognescendi) - bezpośrednie i pośrednie:

• źródła jurydyczne (teksty: Instytucje Gaiusa, kodyfikacja edyktu pretorskiego, kodyfikacje justyniańskie i inne)

• źródła literackie (Cicero, Liwiusz, Tacyt, Swetoniusz, Kwintylian, Wergiliusz, Horacy)

• źródła epigraficzne - inskrypcje na materiale trwałym (kamień, metal)

• źródła papirologiczne (papirusy)

• wykopaliska archeologiczne

Źródła tworzenia prawa rzymskiego (fontes iuris oriundi) - organy i wydawane przez nie akty prawne:

• prawo zwyczajowe

• ustawy (leges rogatae) - zgromadzeń ludowych

• uchwały senatu senatus consulta (z czasem uzyskały moc ustawy)

• konstytucje cesarskie za pryncypatu (constitutiones) - dekrety, edykty, reskrypty, mandaty.

• edykty magistratur (pretora, edylów, namiestników prowincji)

• opinie uczonych (responda na zapytania prawne)- jurysprudencja.

• ustawy (leges) cesarskie (dominat) i ich zbiory - kodeksy

• kodyfikacja justyniańska i Novellae leges

9. Ustawa XII Tablic.

• Lex duodecim tabularum - owoc dążeń do równouprawnienia plebejuszy z patrycjuszami.

• Pierwsza (nieudana) próba w 462r.p.n.e. trybuna Terentiliusa Arsa ukrócenia samowoli patrycjuszów gł. konsulów, przez utworzenie komisji 5 mężów.

451r.p.n.e. powołano 10 mężów decemviri legibus scribundis (samych patrycjuszy), sprawując najwyższą władzę w państwie spisali na 10 tablicach prawa dla patrycjuszy jak i plebejuszy; następni decemwirowie (także plebejusze) dodali jeszcze dwie tablice, co zebrawszy ogłoszono do publicznej wiadomości. U.XII T. zniszczona podczas najazdu Gallów, później prawd. zrekonstruowano.

Cicero (I w.p.n.e.) opisując odczucia Rzymian pisał o niej jako o źródle wszelkiego prawa publicznego i prywatnego - fons omnis publici privatiqe iuris.

U XII T. - (nie ma pełnej wersji) - zbiór krótkich reguł z zakresu prawa karnego, prywatnego (rodzinne, spadkowe, ochrona własności, przepisy o mancypacji i nexum), postępowanie sądowe, prawo adm. nieliczne sakralne.

Prawo surowe i formalistyczne, obowiązuje tylko obywateli rzymskich Quirites.

Ustawa XII Tablic nigdy nie została formalnie zniesiona.

10. Magistratury rzymskie.

W czasach republiki - urzędy oraz sprawujący je urzędnicy (magistraturalni). Dzieliły się na:

wyższe - konsulowie, pretorzy, cenzorzy;

niższe - kwestorzy, edylowie, oraz urzędnicy pomocniczy.

Dodatkowo istniał podział na urzędy kurulne od specjalnego krzesła - (sella curuli) - konsulowie, pretorzy, edylowie kurulni.

Mogli być powoływani także urzędnicy nadzwyczajni: dyktator, interrex, trybuni wojskowi z władzą konsularną)

Urzędnicy wyżsi wyposażeni byli we władzę wyższą - IMPERIUM (prawo zwoływania senatu, zgromadzeń ludowych, uprawnienia wojskowe, jurysdykcyjne; a także możność uchylania decyzji niższych magistratur; tzw. POTESTAS - władza niższych magistratur w zakresie wydawania edyktów - rozporządzeń, nakładania kar adm., a także prawo karcenia ius coercendi.

Magistratury zwyczajne wybierane na zgromadzeniach ludowych na 1 rok - sprawowane kolegialnie - dwie osoby - bezpłatne; zasada cursus honorum - kolejność obejmowania urzędu od niższego do wyższego oraz wiek prawa „biernego”.

• Konsulowie - powoływani od pocz. Republiki - najwyższa władza - imperium maius (administracyjne, wojskowa i po części sądownicza (sprawy cywilne przekazali pretorom, z zachowaniem jurysdykcji niespornej), sprawy karne - najwyższe i nadzwyczajne. Po końcu kadencji często obejmowali urzędy prowincjonalne- prokonsulów.

• Pretor - urz. powołany w 367r.p.n.e. - pretor miejski pretor urbanus, 242r.p.n.e. pretor dla cudzoziemców praetor preregrinus. Wł. sądownicza - cywilna + wydawanie edyktów w tym zakresie (początek rocznej kadencji - edictium perpetuum, + edictium tralaticium - e. poprzednich pretorów i własne)- wykształcił się system prawa pretorskiego; bonorum possesio - kognatyczne dziedziczenie; przewodniczyli też trybunałom karnym; przez interdykty i dekrety zakazywał lub nakazywał jakieś działanie. II w.p.n.e. uznano postępowanie formułkowe - dało to pretorowi kolejne narzędzia oddziaływania na prawo, regulując nowe stosunki życiowe. Wykształciło to dualizm prawa cywilnego; wnikanie ius gentium do prawa cywilnego -prawo dla peregrynów.
  Liczba - 8 za czasów Sulli, za Cezara - zwiększono do 16. Po kadencji mogli objąć władzę w prowincji jako propretorzy.

• Cenzorzy - 443 r.p.n.e. dla przeprowadzania spisów obywateli (lustrum), od lex Lovinia pocz IV w.p.n.e. wybierani spośród senatorów do kontroli obyczajności politycznej i publicznej regimen marum karą były tzw. noty cenzorskie pozbawiające czci obywatelskiej i zaufania publicznego. Mieli także kompetencje w zakresie majątku państwowego.

• Kwestorzy - w okresie królewskim prowadzili dochodzenia w najcięższych sprawach karnych (morderstwa), później objęli adm. skarbu państw.

• Edylowie - plebejscy aedilies plebis lub kurulni aediles curules. Edylowie plebejscy powoływani pocz. (V w.p.n.e.) jako pomocnicy trybunów lud. - jurysdykcja karna - później zrównani z e. kurulnymi. E. kurulni 367r.p.n.e. nadzór nad porządkiem i bezb. publicznym w Rzymie cura urbis. Mieli prawo wymierzania kar - grzywny, chłosta, zajęcie przedmiotów. Nadzorowali dostawy zboża, ścigali spekulację, przestępstwa targowe; organizowali igrzyska. Jurysdykcja cywilna - sprawy handlowe i wydawanie edyktów w tym zakresie.

• niższe magistratury m.in. tresviri capitales - bezpieczeństwo w Rzymie, ściganie przestępców, nadzór nad więźniami, egzekucja wyr. śmierci.

11. Jurysprudencja rzymska.

Drogi rozwoju prawa prywatnego w czasach wczesnej rzeczypospolitej:

• działalność jurysprudencji

• ustawodawstwo zgromadzeń ludowych

Jurysprudencja kapłańska - kapłani ponficies - znali prawo (czynności procesowe - formalne), kalendarz - dies fasti (przeciwieństwo dies nefasci)- dzień, w którym można dokonać czynności procesowej. Interpretowali U. XII T. dla podporządkowania jej do zmieniających się realiów życia społecznego, wzbogacając je o nowe instytucje prawa cywilnego.

Jurysprudencja świecka -późny okres republiki - działalność naukowa i interpretacyjna jurystów, ustawy zgromadzeń ludowych, uchwały senatu (charakter zatwierdzający i doradczy). Ius Flavianum - ok. 300 r.p.n.e. Cn. Flavius ujawnił zbiór formuł procesowych i kalendarz -laicyzacja rzymskiego prawa cywilnego;

III w.p.n.e. Tiberius Coruncianius - pierwszy plebejski pontifex maximus rozpoczął nauczać prawa wszystkich zainteresowanych.

Działalność jurysprudencji świeckiej w zakresie respondere - porady prawne, cavere - pomoc przy czynnościach prawnych i formalnościach, instruere - nauczanie zasad prawa. Stworzyli oni pierwszy logiczny system prawa cywilnego

Leges rogatae - „ustawy uchwalone na wniosek” na zgromadzeniach narodu- populus (kurialnych comitia curiata, centurialne comitia centuriata i trybusowe comitia tributa, te pierwsze najwcześniej wyszły z „użycia”). Procedura :

• przedstawiciel magistratury cum imperio mający ius agendi cum populo (prawo zwracania się do narodu z wnioskiem) przedstawiał treść wniosku ustawy 24 dni przed zwołaniem zgromadzenia ludowego.

• w czasie trinundinum (24 dni) obywatele mogli omawiać ten wniosek na zebraniach - contiones.

• na zgromadzeniu ludowym po odczytaniu treści głosowano o jego odrzuceniu bądź przyjęciu (głosowano w ramach centurii względnie tribus - większość w ramach centurii dawała 1 głos za/przeciw - większość głosów tribus przesądzała o uchwaleniu projektu.

• moc ustawy nabierał po zatwierdzeniu przez senat auctotitas patrum, później nie było to wymagane, uchwały z góry uważano za zatwierdzone przez senat ante initum suffragium (od 339r.p.n.e.)

Plebiscita - uchwały zgromadzeń plebejuszów - concilia plebis podejmowane na wniosek trybunów ludowych - do 286 r.p.n.e. obowiązywały tylko plebejuszów lex Hortensia - zrównanie polityczne patrycjuszów z plebejuszami.

Renuntiatio - ogłoszenie ustawy(plebiscytu). .

Treść ustawy(plebiscytu): praescriptio- wstęp, rogatio - właściwa treść ustawy, sanctio - zagrożenie karą za przekroczenie ustawy. Rodzaje sankcji leges perfectae - nieważność czynności prawnej po przekroczeniu ustawy; leges minus quam perfectae - -czynność ważna, karano jedynie sprawcę; leges imperfectae - brak określonej sankcji w ustawie.

12. Prawnicy rzymscy okresu klasycznego.

Wcześniej - veteres - dawni prawnicy (poprzednicy) Sextus elius Paetus Catus,Quintus Mucius Scaevola, Aquintus Gallus, Servius Sulpicius Rufus.

Jurysprudencja klasyczna:

• prawnicy I wieku (wczesny okres klasyczny) dwie szkoły:

• sabiniańska (kassjańska): Ateius Capito - założyciel; Massurius Sabinus („Libri tres iuris civilis”); Cassius Longinus; Javolenus Priscus; + prawnicy II wieku - Gaius, Salvius Julianus, Sextus Pomponius.

• prokulejańska - założyciel - Antistius Labeon; Proculus; Neratius Priscus; Publius Juventius Celsus (syn) - autor definicji prawa;

• prawnicy II wieku (rozwinięty okres klasyczny) zanik różnic szkół; przedstawiciele: Salvius Julianus (bardzo ceniony prawnik; Digesta - 90 ksiąg) Caecilus Africanus (uczeń poprzednika); Sextus Pomponius (jedyny historyczny rys rozwoju jurysprudencji - „Liber singularis enchiridii”); żyjący za Antoniusa Piusa i Marka Aurelisza: Ulpius Marcellus, Cervidius Scaevola (Digesta); Gaius nie miał autorytetu wśród współczesnych mu jako prawnik, ale jako nauczyciel prawa.

• jurysprudencja III wieku (późny okres klasyczny) działalność jurysprudencji III w. do 235r.n.e. przedstawiciele Aemiliusa Papiniana (najsławniejszy rzymski prawnik) („Quaestiones” - 37 ksiąg i „Responsa” 10 ksiąg); Julis Paulus (najwięcej dzieł); Domitius Ulpianus (komentarze ad edictum - w 83 księgach, i ad Sabinum w 51 księgach) - obaj zajmowali stanowiska praefecti praetorio; dzieła stanowiły obfite źródło dla kodyfikatorów justyniańskich w szczególności dzieła Paulusa. Herennius Modestinus - uczeń Ulpiana.

Ius publice respondendi - Prawnicy pisali dzieła prawnicze, udzielali porad prawnych i nauczali prawa. Za pryncypatu wymagane (na pewno od Tyberiusza) było posiadanie ius publice respondendi udzielanego przez cesarzy. Opinia autoryzowanego prawnika była wiążąca dla sędziego (w przypadku kilku wykładni sędzia mógł dobrowolnie wybrać). Było to źródło prawa.

Podział prac prawników rzymskich:

• poświęcone prawu cywilnemu

• poświęcone prawu pretorskiemu - komentarze edyktu pretorskiego - libri ad edictum

• poświęcone prawu cywilnemu jak i pretorskiemu - Digesta

• podręczniki i prace o charakterze podstawowym zwane Institutiones, Opiniones, Regulae itp.

• zbiory opinii prawnych - odpowiedzi - Responsa

• komentarze do ustaw

• monografie o poszczególnych instytucjach prawnych

• Notae - uwagi krytyczne do poprzednich prawników

Prawnicy nauczali także w swych szkołach stationes (niekiedy regularnie)

13. Gaius i jego instytucje.

• Gaius - nauczyciel prawa za czasów rozwiniętego okresu klasycznego.

Instytcje Gaiusa - Institutionum commentarii quattuor - podręcznik prawa w 4 księgach (ok. 160r.n.e.)zastosował podział prawa - personae - res - actiones - ( Omne ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones ),co znalazło później zastosowanie w instytucjach justyniańskich (533r.n.e.). Dzieło Gaiusa odkrył w 1816r niemiecki uczony B. Niebuhr w bibliotece kapituły werońskiej.

Podział personae (prawo osobowe i rodzinne) - res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) - actiones (postępowanie sądowe).

14. Kodyfikacja justyniańska.

• Cesarz Justynian (527-565r.n.e.) cel przywrócenie jedności imperium, opierał się na dawnym prawie - ius i ustawach cesarskich leges.

Codex vetus. Prace rozpoczęto od zebrania i kodyfikacji ustaw cesarskich (częściowo skodyfikowanych - Kodeksy Gregoriański, Hermogregoriański, Teodozjański); luty 528r.n.e. powołał 10 os. komisję . (m.in. Trybonian, Theophilus, Leontius) w celu zebrania konstyt. cesarskich. Koniec prac w kwietniu 528r, kiedy ogłoszono i wszedł w życie pierwszy Kodeks Justyniański - Codex vetus.

530 r Justynian wydaje ustawy likwidujące sprzeczności w dawnym prawie - zbiór : Liber quinquaginta decisionum.

Digesta Grudzień 530r powołano komisję (17 czł.) przewodzoną przez Tryboniona, dla przeprowadzenia kompilacji fragmentów dzieł prawników gł. okresu klasycznego. Mogli oni zmieniać treść dostosowywać do nowych realiów, przeróbki te noszą nazwę interpolacji (lub emblemata Triboniani). Dzieło powstałe po 3 latach prac zwane Digestami (Pandektami)ogłoszono i weszło w życie w grudniu 533r.n.e. Digesta - 50 ksiąg - dzielą się na tytuły(poza ks. 30, 31 i 32), a te zawierają fragmenty zwane leges - wyimki z pism prawników klasycznych.- niektóre, szczególnie te obszerniejsze podzielone są na paragrafy. Początek fragmentu poprzedzający pierwszy paragraf określano jako principium (pr.) Oznaczenia: D.25,3,1,11 lub D.25,4,1,pr

Digesta: księga - tytuł - fragment - (paragraf). Digesta zachowały się jako rękopis z 600 r.n.e. przechowywane od XV w. we Florencji - codex Florentinus.

Instytucje justyniańskie -(dzieło Dorotheusa i Theophilusa pod kierownictwem Tryboniana) podręcznik powstały podczas prac nad Digestami, razem też wszedł w życie. Oparli się na instytucjach Gaiusa (personae - res - actiones). Dzielą się na 4 księgi, te na tytuły, a tytuły na paragrafy, są też principia; podobnie też się cytuje - I.(lub Inst.)4,6,2.

Codex repetitae praelectionis - „kodeks powtórnego wydania” - zmiana kodeksu związana ze zmianami dokonanymi przez Digesta, nowy kodeks wszedł w życie w 534r.

Kodeks justyniański: - 12 ksiąg - tytuły, zawierające poszczególne konstytucje cesarskie (leges).później podzielono dłuższe konstytucje na paragrafy (ew. principia).

Cytowane: C. 5,4,20,1.

Kodyfikacja justyniańska składa się z trzech części:

• Digesta (Pandekta) - 533r.n.e.

• Instytucje - 533r.n.e.

• Kodeks - 534r.n.e.

Do końca życia Justynian wydawał jeszcze nowe ustawy zwane nowelami - Novellae leges - nie skodyfikowane, późniejsze zbiory prywatne:

• Epitome Juliani - ok. 556r - prof. Julian z Konstantynopola

• Authenticum - 134 nowele z lat 535-556 n.e. (nazwa nadana przez glosatorów XII w.

• Zbiór 168 Nowel - w jęz. greckim ogłoszony za Tyberiusza 578-582r. - zawierają prawa następnych cesarzy.

15. Corpus Iuris Civilis.(patrz też temat poprzedni)

Instytucje, Digesta, Kodeks i Nowele łącznie oznaczano od końca XVI w. Corpus Iuris Civilis.

16. Prawo rzymsko - bizantyjskie. (Patrz str. 52 - kodyfikacje)

Po podziale cesarstwa w 395r w państwie wschodnim dalej obowiązywał kodeks justyniański i Nowele z późniejszymi zmianami (np. tłumaczenie greckie - Parafraza Teofila, tzw. Ekloga -726r.n.e. -uproszczona wersja prawa karnego i cywilnego na użytek praktyczny, czy Bazyliki (Ustawy Królewskie)- kodyfikacja prawa bizantyńskiego z ok. 900r., dzieło zapoczątkowane przez cesarza Bazylego I, a skończone w 888-889 r za panowania Leona I Filozofa - najobszerniejsze dzieło kodyfikacyjne prawa bizantyńskiego. Później pisano do Bazylik liczne komentarze - tzw. scholie. Po tej kodyfikacji poziom wiedzy prawniczej podupadł, powstał jedynie Sześcioksiąg (Hexabiblos) Harmenopulosa z 1345r, obowiązywał on jeszcze w Grecji do 1946r. prawo rzymsko-bizantyńskie zatraciło swój wysoki poziom z czasów rzymskich, jednak wywarło duży wpływ na prawo Rosji, Bułgarii, Serbii i Mołdawii.

17. Recepcja prawa rzymskiego.

Okres przedfeudalny charakteryzował się upadkiem handlu i miast, co było powodem zaniku wykorzystania prywatnego prawa rzymskiego przez ludy, które podbiły Rzymian, wydawano jedynie zbiory praw dla ludności rzymskiej - Leges Romanae Barbarorum (Edykt Teodoryka, Breviarum Alarici, Lex Romana Burgundiorum; także Kościół katolicki posługiwał się prawem rzymskim Ecclesia vivit lege Romana). Z czasem zaznacza się powrót do prawa rzymskiego, wraz z ożywieniem handlu.

Glosatorzy - w X i XI w. powstały szkoły prawa w Pawii, Rawennie,i Orleanie i szkoła glosatorów w Bolonii (zał. Irnerius, kontynuowali uczniowie - Bulgarus, Martinus, Jacobus i Hugo -tzw. quattuot doctores ). Wnikliwie badali oni Corpus Iuris Civilis Justyniana, głównie Digesta. Podczas wykładania w szkołach profesorowie dokonywali objaśnień gloss (glossa interlinarna - między wierszami i glossa marginalna - na maginesie). Zebrał glossy Accursius w poł. XIII w. - Glossa ordinaria

Komentatorzy (postglossatorzy)- XIII/XIV w. Bartolus de Sassoferrato i Baldus de Ubaldis, pisali oni obszerne komentarze, co miało później szerokie zastosowanie w czasach ówczesnych w dostosowaniu prawa do realiów życia oraz przy późniejszej recepcji prawa rzymskiego.

XV i XVI w. opracowano CIC od strony historycznej i filologicznej - Cuiacius i Donellus (gallicus mos docendi); później szkoły holenderska i niemiecka szkoła historyczna.

Recepcja prawa rzymskiego - przejęcie przez systemy prawne państw Europy norm zawartych w kodyfikacji justyniańskiej, późniejszych gloss i komentarzy, proces ten ułatwiony był przez kształcenie prawników na uniwersytetach włoskich i francuskich, a także prawo kanoniczne, sięgające korzeniami do prawa rzymskiego. Recepcje w krajach: Niemcy, południowa Francja, Włochy; w Hiszpanii rola pomocnicza, w Anglii w nikłym stopniu.

Justyniańskie prawo rzymskie wywodziło się z absolutnego ustawodawstwa cesarskiego, toteż chętnie sięgali po nie władcy absolutni, otaczając się ludźmi wykształconymi w tym prawie (zasady: Quod principi placuit legis habet vigorem; Princeps legibus solutus est ).

Szczególnie zaznaczyła się recepcja w Niemczech w szczególności po utworzeniu w 1495r Sądu Komory Rzeszy (Reichkammergericht), w którym sądzili juryści wychowani w duchu prawa rzymskiego. W XVI w. rzymskie prawo prywatne recypowano w całości (w zmienionej formie z naciskiem na szkołę komentatorów).dzieło to przebiegało XVI - XIX w.) - w ten sposób powstało prawo pandektowe (pyt. 4) (usus modernus Pandectarum) - obowiązujące do 1900r (BGB), w Austrii podobne znaczenie miał ABGB 1811r, a we Francji kodeks Napoleona 1804r. Wejście kodyfikacji narodowych oznaczało koniec recepcji.

Recepcja prawa rzymskiego objęła też kolonie państw europejskich. W Polsce recepcja nastąpiła na skutek obowiązywania na naszych ziemiach kodeksów państw zaborczych.

Rodzina praw wywodzących się z prawa rzymskiego nosi nazwę romanistycznego systemu prawa.

Rzymski proces cywilny

18. Rodzaje postępowania w rzymskim procesie cywilnym.

Dwa rodzaj postępowania:

• postępowanie zwyczajne (ordo iuduciorum privatorum) - okres rzeczpospolitej i pryncypatu; dzieliło się na proces legisakcyjny (legis actio) - za rzeczpospolitej, proces formułkowy (per formulas) - równolegle z legisakcyjnym, od pryncypatu wyparł postępowanie legisakcyjne

• postępowanie nadzwyczajne (cognitio extra ordinem) pryncypat - koniec III w.p.n.e. wyparło postępowanie zwyczajne, za dominatu zwane było postępowaniem kognicyjnym.

19. Rola pretora w procesie cywilnym. (Patrz pyt. 10,21,23)

20. Actio.

Rzymskie postępowanie sądowe cywilne normowało czynności procesowe służące ochronie interesów prawa podmiotowego (roszczenia). Obok postępowania sądowego istniała jeszcze ochrona administracyjna - pretorska (ochrona pozaprocesowa).

Actio - skarga, powództwo - czynność procesowa (a także uprawnienie do skargi) wszczynana przez powoda przeciwko pozwanemu w celu realizacji uprawnienia (roszczenia) powoda. Jest ono (uprawnienie i czynność procesowa) traktowana jako całość, co wynikało z połączenia prawa cywilnego materialnego z procesowym. Prawo procesowe wpływało bezpośrednio na kształt prawa materialnego - przez pretorskie zmiany w edykcie dotyczące nowej pretensji nie chronionej dotąd w prawie, tworzyły one jednocześnie nowe prawo podmiotowe (uprawnienie) podlegające ochronie (np. własność pretorska - bonitarna).

W zwyczajnym procesie cywilnym brak jest ogólnej zasady udzielania ochrony każdemu uzasadnionemu roszczeniu. Actiones - system skarg szczegółowych (szczeg. w procesie formułkowym), właściwych dla każdego rodzaju uprawnienia (brak skargi, niweczy prawo do wszczęcia procesu).

Powód actor vs. pozwany - reus

- możliwe było współuczestnictwo procesowe gdy po którejś ze stron występowało więcej osób

21. Jurysdykcja.

Iurisdictio -władza sądownicza - zmiany w poszczególnych okresach:

• okres królewski - sądownictwo króla przy pomocy kapłanów.

• okres rzeczpospolitej - urzędnicy magistraturalni - zwani praetores (iudices późn. konsulami)

• 367 r.p.n.e. utw. urząd pretora miejskiego praetor urbanus; edylowie kurulni w sprawach handlu targowego zwierzętami i niewolnikami

• 242 r.p.n.e. pretor dla peregrynów praetor peregrinus w sprawach nieobywateli między sobą bądź z obywatelem rzymskim.

Patrz też jurysdykcja sporna i niesporna.

Wraz z powiększaniem się terytorialnym państwa i terenów adm. przez pretorów, delegowali oni swoich przedst. praefecti iuri dicundo.

Jurysdykcja w Italii sprawowana była później przez władze poszczególnych municypiów i tzw. iuridici, poza Italią - ich namiestnicy.

22. Magistratury jurysdykcyjne. Patrz pyt 10

23. Jrysdykcja sporna (procesowa) i niesporna (nieprocesowa).

Jurysdykcja - ius dicere - ustne oświadczenie co jest prawem w danej sprawie - ustalenie w niej prawa, odszukiwanie prawa adekwatnego do danej sprawy -stadium in iure.

Władza jurysdykcyjna magistratury (pretora) obejmowała:

• Sadownictwo sporne (procesowe iurisdictio contentiosa) -kierowanie postępowaniem sądowym in iure

• Postępowanie niesporne (nieprocesowe - iurisdictio voluntaria) współdziałając w dokonywaniu niektórych czynności prawnych - np. in iure cessio, udzielanie bonorum possesio.

• Ochronę pozaprocesową (np. udzielanie in integrum restitutio)

• Za pryncypatu niektóre spory w ramach postępowanie nadzwyczajnego extra ordinem.

Wraz z powiększaniem się terytorialnym państwa i terenów adm. przez pretorów, delegowali oni swoich przedst. praefecti iuri dicundo.

Jurysdykcja w Italii sprawowana była później przez władze poszczególnych municypiów i tzw. iuridici, poza Italią - ich namiestnicy.

24. Sędzia w prawie rzymskim.

W stadium in iure - sędzia prywatny wybierany przez strony spośród wybitnych obywateli zamieszczonych na specjalnych listach album iudicum - ustalał prawdę materialną i wydawał wyrok. Zwykle jeden sędzia - iudex (unus iudex).

Niektóre sprawy wymagały innego podejścia: przy podziale spadku trzeba było wybrać jednego lub trzech arbitrów arbiter; dla spraw z cudzoziemcami powoływano 3 lub 5 rekuperatorów

Istniały też stale urzędujące trybunały

• decemviri stlitibus iudicandis- decemwirowie mający rozstrzygać procesy pod koniec rzeczpospolitej - sprawy o wolność

• centumviri trybunał (105 czł.) - dużej wagi sprawy cywilne spadkowe, za pryncypatu przejęły sprawy o wolność - kompetencje decemwirów.

25. Sądy kolegialne.

Trybunały stale urzędujące:

• decemviri stlitibus iudicandis „decemwirowie mający rozstrzygać procesy” - koniec rzeczpospolitej - sprawy o wolność, później traci swoją pozycję

• centumviri trybunał (105 czł. po 3 z każdej tribus ) - dużej wagi sprawy cywilne spadkowe, za pryncypatu przejęły sprawy o wolność - kompetencje decemwirów.

26. Zdolność procesowa

Możność występowania w procesie jako strona procesowa w ogóle. Nie mieli je niewolnicy, osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych - dzieci, niedojrzali i chorzy umysłowo. Samodzielnie nie mogły występować kobiety i osoby podlegające władzy ojcowskiej filii familias.

W procesie legisakcyjnym mogli brać udział jedynie obywatele rzymscy, w p. formułkowym - także peregryni i Latyni.

27. Zdolność procesowa a legitymacja procesowa. (patrz wyżej i niżej)

28. Legitymacja procesowa.

Legitymacja procesowa - możność występowania w danym procesie w charakterze powoda -l. p. czynna, a w charakterze pozwanego - l p bierna. Legitymacja procesowa wyznaczona jest przez konkretny stosunek prawny, leżący u podstaw sporu, realizowanego na drodze procesowej. (legitymacja p czynna o zwrot rzeczy ma właściciel, a biernie legitymowany jest posiadacz, sprawa dzierżawy!!!- dzierżawca nie jest właścicielem.

29. Zastępstwo procesowe.

Działanie alieno nomine - występowanie w miejsce i w imieniu stron stosunku materialnoprawnego. W procesie legisakcyjnym praktycznie nie występuje (z wyjątkiem adsertor in libertatem - w procesie o wolność, opiekun infans, kurator - chorzy psychicznie i marnotrawcy).

Zastępstwo dobrowolne - na podstawie upoważnienia - iussum (mandatum) oraz zastępstwo konieczne - kurator i opiekun

Rodzaje zastępców: cognitor - ustanowiony w obecności strony przeciwnej (z zachowaniem formułki).

procurator (generalny zarządca majątku, później procurator w konkretnej sprawie) - działania prokuratora nie konsumowały skargi, dlatego musiał on in iure wykazać swoje upoważnienie, czasem dać stronie przeciwnej zabezpieczenie - cautio.

W procesie kognicyjnym istniał tylko procurator.

30. Właściwość sądu.

Właściwość sądu - powołanie sądu z mocy prawa do rozstrzygnięcia danej sprawy.

• właściwość rzeczowa - ze względu na rodzaj sprawy (np. skargi z powodu wad kupionego niewolnika rozstrzygał jedynie edyl kurulny).

• właściwość miejscowa - gł. zasady : actor sequitur forum rei, z odstępstwem - forum delicti commissi - właściwy sąd miejsca popełnienia deliktu, czy położenia nieruchomości - forum rei sitae; dowolność wyboru sądu przez strony na zasadzie umowy między nimi - prorogacja sądu - prorogatio fori

31. Actor sequitur forum rei. (Patrz wyżej)

32. Prorogatio fori. (Patrz wyżej)

33. Charakterystyka procesu legisakcyjnego.

Postępowanie legis actio - stosowane w pierwszych wiekach rzeczpospolitej, powstałe na podstawie ustawy w szczególności XII Tablic.

Postępowanie formalistyczne - ustawowe (niezmienne jak ustawy).

Gaius określił to w ten sposób, że jeśli ktoś się pomylił w formułce nakazanej w ustawie przegrywał proces (winna latorośl zamiast drzewo - wg U XII T).

• mogli brać w nim udział jedynie obywatele rzymscy.

• w stadium in iure niedopuszczalne było zastępstwo procesowe (poza kilkoma wyjątkami).

• powód mógł doprowadzić siłą pozwanego do stawienia in iure

Pięć rodzajów postępowania legisakcyjnego:

1. 
   legis actio sacramento

2. legis actio per iudicis postulationem

3. legis actio per condictionem

4. 
   legis actio per manus iniectionem

5. legis actio per pignoris capionem

• Ad 1 legis actio sacramento in rem - spory o rzecz lub osobę (o przywrócenie własności, czy władztwa nad dziećmi np.)

legis actio sacramento in personam - dochodzenie wierzytelności.

Po dokonaniu odpowiednich czynności przepisanych prawem (gesty, słowa) obie strony składały sacramentum - sumę pieniężną, która przepadała na rzecz skarbu państwa w przypadku przegrania procesu. W pozostałych rodzajach legis actio strony nie składały sacramento, ale ograniczało to rodzaje roszczeń mogących być w ten sposób dochodzonych.

Na koniec stadium in iure strony dokonywały aktu litis contestatio - zwoływały świadków stwierdzający fakt zaistnienia sporu (ograniczało to możliwość ponownego procesowania się w tej sprawie wg zasady bis de eadem re ne sit actio.

Następowało stadium apud iudicem, wyrok (ustny) sędziego prywatnego był nieodwołalny. Niestawienie się przez stronę przed sędzią do południa powodowało wydanie niekorzystnego dla niej wyroku.

Ad 4,5 Niewykonanie wyroku przez zasądzonego pozwanego (teraz już dłużnik) w terminie 30 dni dawało powodowi (wierzycielowi) możliwość egzekucji osobistej - legis actio per manus iniectionem (egzekucja na osobie, a nie na majątku) - przyprowadzał go przed pretora in iure , kładł na nim rękę manus iniectio wypowiadając odpowiednią formułkę, co dawało mu nad nim pełną władzę. Jeżeli w tym czasie i w późniejszych 60 dniach więzienia i trzykrotnym wyprowadzaniu (pozwanego/ dłużnika) na rynek i ogłaszania ceny wykupu, nie znalazł się vindex - osoba która by „odrzuciła rękę” - dłużnik mógł być sprzedany do niewoli, a nawet zabity. Od lex Poetelia Papiria z 326r.p.n.e. ograniczono możliwości więzienia i umożliwiono odpracowania długu.

Druga forma - legis actio per pignoris capionem - polegała na pozasądowym zajęciu rzeczy zasądzonego i domagania się świadczenia, dopuszczone to było w nielicznych przypadkach (np. zapłatę żołdu, czy należności podatkowych)

34. Postępowanie in iure i apud iudicem.

Stadia procesu cywilnego zwyczajnego :

• in iure - przed urzędnikiem magistraturalnym (pretorem, edylem kurulnym); przygotowanie przez urzędnika i nadanie biegu procesowi oraz udzielenie odpowiednich środków procesowych i zatwierdzenie wybranego przez strony sędziego; wezwanie pozwanego do stawienia się przed pretorem - in ius vocatio, dla umożliwienia wszczęcia procesu, czy też egzekucji następowało z inicjatywy powoda, a nie z urzędu.

Patrz tez postępowanie legis actio - pyt. 33

Postępowanie formułkowe dopuszczało zastępstwo procesowe, osobę prowadzącą proces jako strona - cognitor - ustanowiony w obecności strony przeciwnej (z zachowaniem formułki) lub procurator - musiał on in iure wykazać swoje upoważnienie, czasem dać stronie przeciwnej zabezpieczenie - cautio.

Edictio actionis - w stadium in iure przed pretorem powód oznajmiał pozwanemu jaką skargę zamierza przeciwko niemu wytoczyć; zwracał się też do pretora o zezwolenie o użycie konkretnej skargi (postulatio actionis), wskazując konkretną formułkę w edykcie (jeśli istniała). Pretor po zbadaniu natury procesowej (właściwość sądu,, legitymacja procesowa) i materialno - prawnej (ew. formułki skargi w edykcie) roszczenia, udzielał powództwa - actionem dare, bądź odmawiał udzielenia skargi - actionem denegare.

• apud iudicem - przed sędzią(ami) prywatnym(i) (wybranym/i ze specjalnej listy), który(rzy) przeprowadzał proces i wydawał wyrok.

Przejawia się tutaj mieszany charakter zwyczajnego postępowania sądowego, z dopuszczeniem prywatnego postępowania polubownego, organizowanego i kontrolowanego przez pretora. Ten rodzaj autonomii zlikwidowano w następnym okresie - za dominatu proces przeprowadzał urzędnik (sędzia) państwowy.

Kondemnacja pieniężna -zasada, wedle której pozwany mógł być zasądzony w wyroku jedynie na świadczenie pieniężne, a nie np. na zwrot rzeczy w naturze.

35. In ius vocatio.

Wezwanie pozwanego do stawienia się przed pretorem - in ius vocatio, dla umożliwienia wszczęcia procesu, czy też egzekucji następowało z inicjatywy powoda, a nie z urzędu.

W przypadku oporu przewidziane były środki przymusu.

36. Pozycja pozwanego w stadium in iure.

Jeśli pretor udzielił skargi - pozwany mógł:

• zadośćuczynić żądaniu powoda, do procesu nie dochodziło,

• uznać żądanie za słuszne - tzw. sądowe uznanie powództwa confessio in iure (w przypadku skargi o dług było to wystarczającą podstawą do egzekucji - kończyło proces, jeśli trzeba było wycenić wartość szkody proces trwał dalej),

• nie bronić się, zachować milczenie, albo bronić się nieodpowiednio (nieproceduralnie), narażał się jednak na zajęcie majątku - egzekucję, w skargach in rem nie musiał wdawać się w spór, rzecz jednak przyznawał pretor powodowi.

• wdać się w spór, zaprzeczając skardze powoda, bądź przedstawiając pewne okoliczności faktyczne lub prawne znoszące pretensje powoda -tzw. zarzuty procesowe - exceptiones - ekscepcje - pozwany mógł się domagać by jego zarzuty były uwzględnione w formułce, ewentualną odpowiedź powoda na zarzuty pozwanego zamieszczano w formułce jako replikę.

37. Confessio in iure.

Uznanie przez pozwanego żądania powoda za słuszne - tzw. sądowe uznanie powództwa - confessio in iure (w przypadku skargi o dług było to wystarczającą podstawą do egzekucji
-kończyło proces, jeśli trzeba było wycenić wartość szkody proces trwał dalej)

38. Środki obrony pozwanego.

Ekscepcje - exceptiones zarzuty procesowe (przeciwieństwo - praescriptiones - powoda):

• dylatoryjne - odraczające na pewien czas żądanie powoda

• peremptoryjne - uniemożliwiające powodowi skuteczne dochodzenie roszczenia

• exceptio rei iudicatae - ekscepcja sprawy osądzonej (bis de eadem re ne sit actio - nie można wytaczać ponownego powództwa w tej samej sprawie; bis de eadem re agere non licet -nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie; powaga sprawy osądzonej - res iudicata),

• exceptio doli - zarzut procesowy podstępu - najistotniejszy, pretorska ekscepcja skierowana przeciwko wadliwej czynności prawnej związanej z celowym wprowadzeniem lub utrzymaniem w błędzie.

W procesie formułkowym pozwany mógł się domagać zamieszczenia ekscepcji w formułce, na co odpowiadał powód - replika.

Zasada: reus excipiendo fit actor;

39. Exceptio. (patrz wyżej)

40. Ekscepcje dylatoryjne i peremptoryjne. (patrz wyżej)

41. Exceptio rei iudicatae. (patrz wyżej)

42. Exceptio doli. (patrz wyżej)

43. Litis contestatio. Patrz pyt Charakterystyka procesu legisakcyjnego i pyt. następne

Litis contestatio skutkowało w pewnych przypadkach konsumpcją skargi - wygasał obligacyjny stosunek między stronami, powód mógł się jednak domagać wyroku opartego na treści formułki, pozwany miał się dostosować do tego wyroku. Powód nie mógł w tej samej sprawie wnieść kolejnej skargi, ponieważ przez litis contestatio wygasało prawo na który opierała się skarga. Zasada bis de eadem re ne sit actio. Pod warunkiem jednak, że sprawa prowadzona była w iudicium legitimum (postępowanie ustawowe), in personam, a także intentio in ius concepta - oparta na prawie cywilnym.

W przypadku postępowania iudicium imperio continens - postępowanie oparte na władzy, skargi in rem, czy in factum, - skutki litis contestatio nie występowały z mocy samego prawa. Pretor dawał ewent. pozwanemu po raz kolejny, zarzut procesowy - exceptio rei in iudicium deductae, w przypadku sprawy już raz przeprowadzonej przez litis contestatio - powodowało to oddalenie skargi powoda (w stadium in iure i apud iudicem).

Pierwotne roszczenie powoda zamieniane było na roszczenie pieniężne - kondemnacja -omnis condemnatio pecuniaria esse debet - wszelkie zarządzenie powinno być pieniężne.

Inne skutki litis contestatio:

• dziedziczność roszczeń (przed litis contestatio nie było dziedziczenia z uwagi na osobiste zadośćuczynienie tzw. actiones vindictam spirantes);

• z mocy lex Julia iudiciorum każdy proces musiał być zakończony w półtora roku od litis contestatio (w przyp. iudicium legitimum), a do końca roku urzędowania magistratury - (w przypadku iudicium imperia continens).

• stan prawny istniejący w czasie litis contestatio był miarodajny dla wyroku.

Po litis contestatio pretor wysyłał gotową formułkę, procesową do wybranego przez strony sędziego prywatnego.

Litis contestatio kończyło postępowanie in iure, jednak nie zwoływano teraz świadków, powód natomiast wręczał pozwanemu gotową pisemną formułkę precyzującą ich spór edere iudicium, pozwany przyjmował ją accipere iudicium.

44. Formułka procesowa.

Zawierała wszystkie informacje potrzebne sędziemu do prowadzenia procesu.

Części formułki procesowej:

• intentio - informacja o podstawie i treści żądań powoda

• intentio certa - ściśle oznaczona (okr. rzecz, czy sumę pieniężną której domagał się powód),

• intentio incerta - gdy tego nie było.

• intentio in ius conceptae - oparta na prawie cywilnym,

• intentio in factum concepta - opisanym stanie faktycznym, na podstawie którego pretor udzielił skargi .

• demonstratio - dodatkowe wyjaśnienie (indywidualizacja sporu) zamieszczane na początku formułki - stosowane przy actio in personam z intentio in ius i incerta.

• condemnatio (certa/incerta)(zasądzenie) - w przypadku uznania żądania- intentio ta część pozwalała sędziemu na zasądzenie pozwanego na zadośćuczynienie żądaniu powoda, w przeciwnym wypadku do uwolnienia go od tego.

• adiudicatio (przysądzenie) - tylko w tzw. skargach działowych (o podział współwłasności) - ta część formułki pozwalała sędziemu na dokonanie tego podziału.

• dodatkowo (na prośbę pozwanego, niekiedy i powoda) zamieszczano zarzuty procesowe :

• pozwanego - ekscepcje - exceptiones (dylatoryjne i peremptoryjne)

• praescriptiones (na rzecz powoda)

Przykłady formułek strona 80 książki prof. Kuryłowicza.

Postępowanie formułkowe wykształciło się w wyniku sztywności postępowania legisakcyjnego oraz niemożności występowania przed nim ludności nie mającej obywatelstwa rzymskiego. Pretor powoływał w takim przypadku rekuperatorów, których pouczał kiedy mają pozwanego zasądzić, a kiedy uwolnić, co nabrało szybko formy zwięzłych pisemnych formułek. Wynikało to z władzy pretorskiej - iudicium imperio continens. Prawdopodobnie także pretorzy miejscy zaczęli stosować tę formę w sporach między obywatelami rzymskimi w przypadkach nowych roszczeń nie chronionych przez legis actio. W połowie II w.p.n.e. ustawa lex Aebutia zatwierdzono postępowanie formułkowe, które stało się w części postępowaniem ustawowym iudicium legitimum. W prawie klasycznym iudicium legitimum - to postępowanie między obywatelami rzymskimi, odbywające się w granicach Rzymu lub w obrębie pierwszego kamienia milowego Rzymu, przed jednym sędzią prywatnym. Jeżeli brak jest jednego z wymienionych warunków - jest to postępowanie iudicium imperio continens (post. oparte na władzy).

Postępowanie formułkowe bardziej elastyczne zaczęło wypierać legis actio, co nastąpiło niemal całkowicie w 17 r.p.n.e. lex Julia iudiciorum privatorum.

O wiele większe znaczenie w post. formułkowym miał pretor, który mógł zmieniać formułkę w zgodzie z zasadami słuszności, brak formalistyki słownej i obrzędowej, a także możliwość ustanowienia zastępcy procesowego przemawiały za tą właśnie formą procesu.

45. Formułki (actiones) prejudycjalne (preiudiciales).

Sędzia miał jedynie stwierdzić, że dane prawo (fakt) istnieje(bądź nie) - jeśli tylko tego domaga się powód - skarga o ustalenie (prejudycjalna actio praeiudicialis)

Wyrok był podstawą wszczęcia kolejnego procesu.

46. Actiones in rem i actiones in personam. Prawa podmiotowe względne i bezwzględne.

• Actiones in personam - wynikające z wierzytelności, skierowane do konkretnej osoby - dłużnika - wymienianej w intentio formułki. Niektóre mogą być skierowane także przeciw osobie trzeciej (np. w przypadku actio quod metus causa - działanie pod wpływem przymusu), pozostającej w określonym związku z roszczeniem powoda - actiones in rem scriptae.

• Actiones in rem - wynikały z innych praw gł. z praw rzeczowych, skuteczne wobec wszystkich (nieokreślonych z góry), dlatego nazwiska pozwanego nie umieszczano w intentio.

• Podział praw podmiotowych na:

• bezwzględne - skuteczne erga omnes - wobec wszystkich, a dodatkowo daje bezpośrednią władzę prawną nad rzeczą

• względne - inter partes skuteczne wobec określonej osoby - dłużnika, nie daje władzy nad rzeczą, a jedynie roszczenie do dłużnika np. o rzecz.

47. Actiones stricti iuris - bonae fidei.

Podział skarg in personam na:

• actiones stricti iuris - ścisłego prawa, skargi cywilne pochodzące z dawnego prawa Kwirytów, ograniczona była samodzielność sędziego ograniczonego treścią formułki (kontraktu).

• actiones bonae fidei - dobrej wiary, działanie sędziego opierało się na zawartym w intentio poleceniu działania ex bona fidei - zgodnie z dobrą wiarą, co dawało mu więcej swobody.
  Miały intentio incerta poprzedzone demonstratio(patrz pyt.44), a były (Gaius)to skargi z kontraktu kupna-sprzedaży, najmu, zlecenia, depozytu, użyczenia, spółki ze sprawowania cudzych interesów bez zlecenia - negotiorum gestio, z opieki, actio fiducie i actio rei unuxoriae.

Wynikało to z ewolucji z prawa formalistycznego w kierunku negotium bonae fidei - czynności prawnych opartych na dobrej wierze - zasadach słuszności.

48. Actio utilis.

Skargi cywilne - oparte na prawie cywilnym - intentio in ius conceptae.

Skargi pretorskie - udzielenie ochrony prawnej nowym stosunkom faktycznym (np. actiones in factum), który pretor udzielał skargi.

Actio utilis - udzielenie przez pretora skargi opartej na prawie cywilnym w odniesieniu do przypadków pokrewnych, nie korzystających dotąd z ochrony prawnej.

Nadanie normalnej skardze (zwanej wówczas actio directa) charakteru actio utilis następowało w skutek użycia:

• formułki z fikcją - zawierała intentio in ius , w której pretor wprowadzał fikcję spełnienia określonego warunku, by sędzia przyjął ją jako jedną z przesłanek wyroku (np. udzielenie peregrynowi skargi z powodu kradzieży actio furti fingując jego obywatelstwo rzymskie, czy pretorskiemu spadkobiercy bonorum possessor skarg opartych na fikcji, że jest on cywilnym dziedzicem - heres)

• formułki z przestawionymi podmiotami.- każda formułka, w której wymieniona była inna osoba w condemnatio niż w intentio - (w przyp. zastępstwa sądowego w intentio wymieniano nazw. zastąpionego, a w condemnatio zastępującego; w egzekucji venditio bonorum (pyt.64) w intentio figurował dłużnik, a w condemnatio - nabywca majątku dłużnika bonorum emptor - zobowiązujący się zaspokoić wierzycieli).

49. Actiones in ius - in factum (conceptae). (Patrz wyżej).

Actio in ius conceptae - oparte na prawie cywilnym - ex iure Quiritium.(intentio in ius conceptae)

Actiones in factum conceptae - skarga pretorska oparta na konkretnym stanie faktycznym, który wymieniał w intentio.

50. Skargi odszkodowawcze i penalne.

Actiones rei persecutoriae - skarga skierowana na świadczenie (ew. uzyskanie odszkodowania)

Actiones poenales - skargi karne - skierowane na zapłacenie kary przez pozwanego

Actiones mixtae - skargi mieszane - zarazem odszkodowanie i kara.

Actiones arbitriae - pozwalało pozwanemu uniknąć kondemnacji pieniężnej, o ile spełnił na wezwanie (arbitrium)sędziego żądanie powoda. (ten charakter miała np. skarga windykacyjna, czy Pauliańska). Przy actio doli pozwalało to pozwanemu uniknąć infamii.

51. Actio popularis.

Actio popularis - przysługujące każdemu obywatelowi quivis ex populo (później mieszkańca gminy) prawo wytoczenia procesu cywilnego w celu ochrony prawnych interesów publicznych np. skarżenia sprawcy (właściciela mieszkania - nie koniecznie sprawcy) śmierci innej osoby wskutek effusis vel deictis (wylania lub wyrzucenia), czy samego zagrożenia życia - positis vel suspensis (wywieszenia lub postawienia)(s.306); accusatio suspecti tutoris - skarga przeciwko opiekunowi nadużywającemu swojej władzy, czy źle ją sprawującemu (s.145).

52. Powództwa działowe (actiones divisoriae).

Współwłasność jednej rzeczy (communio inicidens - współwłasność przypadkowa - spadek, połączenia rzeczy - confusio, czy oświadczenie woli, podlega podziałowi na części idealne, a nie podziałowi fizycznemu. Istnieje dowolność rozporządzania prawem własności, korzystania z pożytków z rzeczy. Podział rzeczy następował wskutek podziału fizycznego, spłaty przez jednego współwł. reszty właścicieli, czy sprzedaży rzeczy i podziału pieniędzy.

W przypadku braku porozumienia korzystano z tzw. skarg działowych :

• actio familiae erciscundae U.XII T. - podział wspólnego spadku,

• actio communi dividundo - o podział współwłasności,

• actio finium regundorum - o rozgraniczenie pasa gruntu (miedzy)

• wyrok konstytutywny - powstawał nowy stan prawny

• adiudicatio (przysądzenie) - tylko w tzw. skargach działowych - ta część formułki procesowej pozwalała sędziemu na dokonanie tego podziału

53. Postępowanie apud iudicem.

Część postępowania zwyczajnego, poprzedzona in iure

• apud iudicem - przed sędzią(ami) prywatnym(i) (wybranym(i) ze specjalnej listy), który(rzy) przeprowadzał proces i wydawał wyrok.

• apud iudicem w postępowaniu formułkowym - ustne, pozbawione formalności; gł. część stanowiło postępowanie dowodowe - przed sędzią; ciężar dowodu onus probandi spoczywał na powodzie - w zakresie obejmującym jego skargę - actoti incumbit probatio; na pozwanym w razie ekscepcji - reus excipiendo fit actor;

54. Postępowanie dowodowe.(patrz wyżej + pyt 65 proces kognicyjny).

55. Ciężar dowodu. (patrz wyżej, onus probandi)

56. Actori incumbit probatio. (patrz wyżej)

57. Reus in excipiendo fit actor. (patrz wyżej)+ekscepcje

58. Zasady sędziowskiej oceny dowodów. (patrz wyżej)

• obowiązywała swobodna ocena dowodów przez sędziego (ich wartości i wiarygodności);
  rodzaje dowodów: przesłuchanie stron, zeznania świadków, dokumenty, opinie biegłych oraz oględziny.

• proces kognicyjny - swobodna ocena dowodów przez sędziego ewoluowała w kierunku legalnej teorii dowodowej (świadkowie - wartość wg podziału społecznego; można było ich torturować, jeśli nie znano ich pochodzenia; dokumenty ważniejsze, brak wartości jednego świadka).

(Zmiana zasady swobodnej oceny dowodów)

59. Wyrok i jego treść.

Wyrok sędziego sententia następował po przeprowadzeniu postępowania dowodowego i wysłuchaniu stron. Po stwierdzeniu przez sędziego pod przysięgą, że sprawa nie jest dostatecznie jasna non liquet, powoływano wtedy innego sędziego. wyrok sędzia ogłaszał ustnie w obecności stron, nie miał obowiązku uzasadniać go.

Wyrok najczęściej był deklaratoryjny - nie tworzył nowego stanu prawnego, a stwierdzał jedynie fakty; w przypadku wyroku konstytutywnego powstawał nowy stan prawny (podział współwłasności).

W przypadku skargi o świadczenie, sędzia bądź zasądzał pozwanego na świadczenie, bądź uwalniał od tego oddalał powództwo. Mógł jednak jedynie stwierdzić, że dane prawo (fakt) istnieje(bądź nie) - jeśli tylko tego domaga się powód - skarga o ustalenie (prejudycjalna actio praeiudicialis).

60. Prawomocność wyroku.

Wyrok był: formalnie prawomocny, jeżeli nie mógł być zaskarżony do sądu wyższej instancji normalnym środkiem odwoławczym.

Materialna prawomocność polegała na ostatecznym ustaleniu stanu prawnego między stronami (ius fecit inter partes) - co uniemożliwiało ponowne procesowanie się między tymi stronami w tej samej sprawie - powaga sprawy osądzonej - res iudicata; powód mógł domagać się spełnienia świadczenia za pomocą egzekucji.

61. Res iudicata.

Uniemożliwiało to ponowne procesowanie się między tymi stronami w tej samej sprawie - powaga sprawy osądzonej - res iudicata

62. Bis de eaddem re agere non licet. (nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie) - patrz wyżej i litis contestatio.

63. Pojęcie i rodzaje egzekucji.

Egzekucja - postępowanie mające na celu przymusowe wykonanie wyroku, nie wykonywanego dobrowolnie przez zasądzonego dłużnika. Tytułem egzekucyjnym był prawomocny wyrok lub uznanie powództwa - confessio in iure - mające skutki wyroku.

Egzekucję wdrażał wierzyciel za pomocą powództwa egzekucyjnego actio iudicati, które dłużnik (in iure) najczęściej uznawał (w razie odrzucenia - wchodził w spór co do nieważności wyroku - gdy przegrywał płacił sumę podwójnie).

Rodzaje egzekucji:

• egzekucja osobista - upoważniony przez pretora wierzyciel zabierał dłużnika do swego domu gdzie ten odpracowywał dług.

• egzekucja majątkowa (patrz niżej)

64. Egzekucja majątkowa i jej formy.

Proces formułkowy:

Venditio bonorum - (twór prawa pretorskiego) - wprowadzano wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika co ogłaszano publicznie dla powiadomienia innych wierzycieli. Wybrany spośród wierzycieli magister bonorum sprzedawał licytacyjnie majątek temu kto zobowiązał się zaspokoić wierzycieli (egzekucja tzw. postępowania konkursowego)

Dłużnik tracił cały swój majątek i podlegał infamii.

W przypadku niezawinionej niewypłacalności dłużnik za zgodą pretora ogłaszał upadłość cessio bonorum - oddawał cały swój majątek na zaspokojenia wierzycieli.
Nie podlegał dzięki temu infamii, zabezpieczał przed egzekucją osobistą i mógł ubiegać się o pozostawienie mu środków do utrzymania beneficium competentiae.

Egzekucja w procesie kognicyjnym (patrz niżej)

65. Proces kognicyjny.

Za dominatu IV-Vw.n.e. postępowanie nadzwyczajne extra ordinem cognitio stało się jedyną formą procedury sądowej (w III w.n.e. wyparło proces formułkowy. Sądownictwo w Rzymie i Konstantynopolu sprawował wtedy praefectus urbi, w prowincjach - w sprawach większych (pow. 300 solidów) i większej wagi -namiestnik prowincji praeses. Sprawami mniejszymi zajmowali się sędziowie delegowani przez namiestnika oraz magistratury municypalne lub tzw. defensores civitatis.

Wyższe instancje stanowili wikariusze w diecezjach vicarii, od ich wyroku można było odwołać się do cesarza lub do praefectus praetorio.

Charakterystyka:

• nadzwyczajne reguły postępowania sądowego

• cesarz albo wysocy urzędnicy państwowi (pretorzy), a także niektóre magistratury rozpoznawały sprawy extra ordinem.

• stosowano nowe zasady postępowania regulowane reskryptami cesarskimi

• nowe zasady były wygodniejsze dla stron, a także dla władzy

• pod koniec III w.n.e. procedura formułkowa wyszła z użycia, najpierw na prowincji potem w samym Rzymie

• jako jedyna forma procedury pozostał proces kognicyjny.

Cechy:

• brak podziału na stadium in iure i apud iudicem oraz formułki procesowej, a także rozdziału postępowania między władzę administracyjną i sądowniczą,

• proces przed przedstawicielem władzy, wyeliminowanie prywatnego sędziego iudex unus,

• przeniesienie procesu z otwartej przestrzeni forum do budynku, jawne dla publiczności było tylko samo ogłoszenie wyroku,

• znaczna pisemność procesu, wzrost znaczenie wymiany pism,

• strony ponosiły pewne koszty postępowania,

• wzywanie pozwanego z urzędu,

• zanik zasady kondemnacji pieniężnej - można zasądzić pozwanego ad ipsam rem -wykonanie świadczenia w naturze,

• swobodna ocena dowodów przez sędziego ewoluowała w kierunku legalnej teorii dowodowej

• możliwość apelacji do sądu wyższej instancji,

• egzekucję przeprowadzał urzędnik, nie była ona uniwersalna (na całym majątku).

Postępowanie (proces kognicyjny czasów justyniańskich tzw. proces liberalny):

• powód składał w sądzie pismo libellus conventionis, które sędzia po przyjęciu przesyłał pozwanemu za pośrednictwem specjalnego urzędnika wraz z wezwaniem do sądu

• pozwany mógł spełnić żądanie powoda, bądź dać zabezpieczenie stawiennictwa w sądzie oraz odpowiedzieć przecząco na pismo powoda pismem libelli contradictorii , składał odpowiednią opłatę sądową na ręce urzędnika państwowego

• obie strony stawiały się przed sądem (zastępcy procesowi procurator),ustnie przedstawiali swoje stanowiska - narratio powoda i contradictio pozwanego, co stanowiło litis contestatio procesu (z innymi jednak skutkami np. brak konsumpcji skargi, co następował po wydaniu wyroku),

• oświadczenie stron iusiurandum calumniae, że nie prowadzą procesu z pieniactwa, czy dla szykany przeciwnika

• następowało postępowanie dowodowe (legalna teoria dowodowa) (świadkowie - wartość wg podziału społecznego; można było ich torturować, jeśli nie znano ich pochodzenia; dokumenty ważniejsze, brak wartości jednego świadka).

• wyrok: sędzia mógł zasądzić należność zarówno od pozwanego i powoda!, zmienić wymiar świadczenia którego domagał się powód (biorąc ekscepcje pod uwagę).

• apelacja do sądu wyższej instancji lub cesarza miała być zapowiedziana zaraz po wydaniu wyroku, bądź pisemnie w określonym terminie.

• egzekucja następowała z urzędu (restytucja - urzędnik exsecutor zabierał rzecz pod przymusem, egzekucja pieniężna zajęcie rzeczy i w razie niespłacenia długu - licytacja (pignus ex causa iudicati captum- zastaw wzięty z uwagi na wyrok), przy większej ilości wierzycieli - distractio bonorum sprzedaż poszczególnych części majątku aż do zaspokojenia wierzycieli - brak venditio bonorum sprzedaży całości majątku.

66. Środki ochrony pozaprocesowej.

Ochrona roszczeń następowała przez pretora drogą procesową, a także środki prawne natury administracyjnej, będące niekiedy środkiem przygotowującym i usprawniającym proces.

Środki ochrony pozaprocesowej:

• Missio in possesionem: wprowadzenie osoby w posiadanie rzeczy - missio in rem, czy całego majątku - missio in bona drugiej osoby celem przymuszenia jej do określonego działania np. egzekucji, czy złożenia zabezpieczenia. Przy dalszym oporze pretor zezwalał nawet na sprzedanie tej rzeczy.

• Stypulacja pretorska - formalny kontrakt umożliwiający dalsze postępowanie procesowe (np. przyrzeczenie zastępcy procesowego, że mocodawca uzna jego działania, czy poza procesem tzw. cautiones - przyrzeczenie gwarancyjne zobowiązanego- że wykona zobowiązanie).

• Interdykty (patrz niżej)

• Restitutio in integrum. (patrz niżej)

67. Interdykty.

• Interdykty - zamieszczany w interdykcie pretorski nakaz lub zakaz określonego działania. Na wniosek osoby mógł być użyty w stosunku do innej osoby, która znalazła się w sytuacji określonej w edykcie. Ochrona określonego dobra.

Rodzaje interdyktów:

• interdykt restytutoryjny np. o zwrot rzeczy,

• interdykt ekshibitoryjny o przedłożenie rzeczy do wglądu,

• interdykt prohibitoryjny zabraniający określonego działania,

• interdicta simplicia/duplicia (skierowany do jednej lub dwu stron procesowych)

• wydawane były celem ochrony dobra publicznego użytku np. drogi, rzeki, czy kultu - świątyni,

• w sporach sąsiedzkich,

• interdykt posesoryjny - celem ochrony posiadania

68. Restitutio in itegrum.

• Wyjątkowy środek ochrony pozaprocesowej osoby, która po zawartej czynności prawnej, znalazła się w niekorzystnej sytuacji prawno-majątkowej, udzielany w uzasadnionych przypadkach, gdy normalny środek ochrony procesowej nie mógł być wykorzystany. Przypadki uzasadniające użycie restitutio in integrum były:

• małoletniość (wiek do 25 lat)

• usprawiedliwiona nieobecność

• błąd error

• podstęp dolus

• groźba vis ac metus

jeśli czynniki te doprowadziły do zawarcia niekorzystnej czynności prawnej, utraty terminu.

Udzielenie restitutio in intgrum powodowało uznanie niekorzystnej czynności, czy terminu za niebyłe, a sytuację osoby poszkodowanej do stanu pierwotnego.

Prawo osobowe z czynnościami prawnymi.

69. Zdolność prawna.

Zdolność prawna - możliwość zajmowania stanowiska podmiotu praw i obowiązków prawnych (bycia właścicielem, wierzycielem, dłużnikiem itp.) - jest osobą (fizyczną bądź prawną- związki ludzi i masy majątkowe jako podmioty niefizyczne)

Nabywana z chwilą urodzenia przez osoby wolne (niewolnicy nie mieli zdolności prawnej).

Pełna zdolność prawna przysługiwała osobom :

• wolno urodzonym,

• obywatelom rzymskim,

• należący do rodziny agnatycznej nie podlegającym tu niczyjej władzy

Koniec zdolności prawnej następował z chwilą śmierci albo wskutek utraty wolności.

70. Nasciturus.

Dziecko poczęte, mające się urodzić, drogą fikcji prawnej otrzymywało z chwilą urodzenia jako żywe zdolność prawną cofniętą do wcześniejszego momentu jego życia płodowego, jeśli wymagał tego interes dziecka (gł. dziedziczenie)- nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur -dziecko poczęte uważa się za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść.

Curator ventris- kurator ustanawiany dla zabezpieczenia interesów nasciturusa.

71. Początek i koniec zdolności prawnej. (patrz wyżej)

72. Zakres zdolności prawnej.

Uprawnienia publiczne:

• ius suffragii - prawo uczestniczenia i głosowania w zgromadzeniach narodowych

• ius honorum bierne prawo wyborcze do wszystkich urzędów municypalnych

• prawo służby wojskowej w legionach rzymskich.

Uprawnienia prywatne:

• bycie podmiotem rzymskich praw majątkowych, a w szczególności własności kwirytarnej,

• bycia podmiotem rzymskiej władzy rodzinnej patria potestas manus,

zdolność do działań wedle prawa cywilnego:

• ius conubii prawo zawierania ważnie rzymskiego małżeństwa,

• ius commercii uczestniczenie i dokonywanie czynności w obrocie prawno-majątkowym,

• prawo uczestniczenia w rzymskim procesie legisakcyjnym

• prawo sporządzenie ważnego testamentu testamenti factio tzw. activa, czy dziedziczenie z rzymskiego testamentu testamenti factio tzw. pasiva

Zakres zdolności prawnej zależała od czci obywatelskiej - existimatio.

73. Status osoby fizycznej.

Zdolność prawną osoby określano trzema tzw. status:

Status libertatis - osoby wolne (wolno urodzeni i wyzwoleńcy) i niewolne,

Status civitatis - pozycja związana z obywatelstwem (obywatele rzymscy, Latyni i cudzoziemcy - peregryni)

Status familiae - określony poprzez status osoby w rzymskiej rodzinie agnatycznej (nie podlegającej władzy - sui iuris i tej władzy podległe - alieni iuris)

Związane z tym były różnice w zakresie zdolności prawnej (prawa publicznego i prywatnego). Podział na plebejuszy i patrycjuszy i walka o równouprawnienie zakończona wydaniem ustawy lex Hortensia 286 r.p.n.e. -zrównywało uchwały zebrań plebejskich z ustawami zgromadzeń ludowych.

Podział na ludzi wolnych liberi (wolno urodzonych ingenui i wyzwoleńców liberti, libertini) oraz niewolnych servi.

Kolejne rozróżnienie wolnych i wyzwoleńców wnikało z posiadania obywatelstwa rzymskiego, bycia Latinami (Latini Iuniani - Latyni wyzwoleńcy), czy niewolnikami. Półwolni ludzie o czasowo lub na stałe ograniczonej wolności.

74. Status libertatis.(patrz wyżej) str. 115 Litewski

osoby wolne (wolno urodzeni i wyzwoleńcy) i niewolne

75. Kategorie osób ze względu na status.(patrz wyżej)

Status libertatis - osoby wolne (wolno urodzeni i wyzwoleńcy) i niewolne; półwolni,

Status civitatis - pozycja związana z obywatelstwem (obywatele rzymscy, Latyni i cudzoziemcy - peregryni)

Status familiae - określony poprzez status osoby w rzymskiej rodzinie agnatycznej (nie podlegającej władzy - sui iuris i tej władzy podległe - alieni iuris)

76. Capitis deminutio.

Capitis deminutio - utracenie jednego lub więcej rodzajów status:

• capitis deminutio maxima - utrata wszystkich rodzajów status - utrata wolności np. popadnięcie w niewolę.

• capitis deminutio media ­- utrata rzymskiego obywatelstwa przez skazanie na wygnanie

• capitis deminutio minima - utrata przynależności do danej rodziny agnatycznej przez emancypację adopcję, czy conventio in manum (prawo rodzinne).

77. Postliminium; fictio legis Corneliae.

Obywatel rzymski który dostał się do niewoli nieprzyjacielskiej, a następnie z niej powrócił z mocy samego prawa ius postliminii (postliminium in bello i in pace w czasie wojny i pokoju) odzyskiwał wszystkie prawa będące podczas niewoli w zawieszeniu (in pendenti) z wymogiem jednak dalszego przebywania w państwie rzymskim. Nie dotyczyło to prawa opartego na stanie faktycznym - posiadania, czy małżeństwa (w odniesieniu do małżeństwa- do czasów klasycznych włącznie).

Lex Cornelia ok. 80 r.p.n.e. - w przypadku śmierci obywatela rzymskiego w niewoli nieprzyjacielskiej przyjmowano drogą fictio legis Corneliae, że zmarł on z chwilą wzięcia do niewoli jako wolny, co pozostawiało ważnym jego testament, później także dziedziczenie ustawowe zostało umożliwione tą drogą.

78. Powstanie niewoli.

Rodzaje powstania niewoli:

• wzięcie do niewoli nieprzyjaciela podczas wojny, cudzoziemców nawet bez wojny o ile Rzym nie utrzymywał z państwem żadnych stosunków umownych,

• urodzenie z matki niewolnicy (decydował tu status matki), za pryncypatu stwierdzono, że dziecko było wolne o ile matka w dowolnym okresie ciąży była wolna - wykładnia norm w duch korzystnym do nabycia wolności favor libertatis,

• wg prawa Kwirytów obywatela rzymskiego można było sprzedać za granicę trans Tiberim w razie niezgłoszenia się do spisu cenzorskiego, czy dezercji z wojska; w przypadku egzekucji osobistej (po manus iniectio), czy złodzieja przyłapanego na gorącym uczynku.

• tracił wolność obywatel, który w zmowie z innym dał się sprzedać, by później reklamować swą wolność,

• tracili wolność skazani na śmierć, czy pracę w kopalniach (stawali się servi poenae -niewolnikami przez karę),

• 52 r.n.e. senatus consulta Claudianum - kobieta pozostająca, mimo zakazu właściciela, w pożyciu z niewolnikiem, stawała się niewolnicą tego właściciela - zasadę tę zniósł Justynian.

79. Favor libertatis.

Wykładnia norm w duchu korzystnym do nabycia wolności favor libertatis- przychylność dla wolności.

80. Sytuacja prawna niewolników.

• Niewolnik w świetle prawa był rzeczą (tzw. res mancipii), mimo to wymieniani są jako pewne kategorie osób personae mimo pozbawienia podmiotowości prawnej - servile caput nullum ius habet. Mogli podejmować pewien zakres czynności prawnych (patrz niżej).

Sytuacja faktyczna nie była jeszcze taka zła, dopiero od wojen punickich, gdy napłynęły duże ilości niewolników zaczęto ich eksploatację.

Niewolnik nie mógł zawrzeć małżeństwa w sensie prawnym, a jedynie contubernium - faktyczny związek z inną osobą bez znaczenia prawnego i towarzyszących temu konsekwencji (np. pokrewieństwo). W prawie klasyczny faktyczne pokrewieństwo między niewolnikami po wyzwoleniu uznawano jako przeszkodę małżeńską, prawo justyniańskie natomiast dawało mu (po wyzwoleniu) znaczenie przy dziedziczeniu.

Ochrona niewolników:

• Lex Petronia początek cesarstwa - zabroniła panom wysyłania niewolników do walki ze zwierzętami poza przypadkami karania ich (za zgodą magistratury),

• reskrypt cesarza Antoniusza Piusa nakładał za zabicie własnego niewolnika odpowiedzialność jak za zabicie cudzego, natomiast w razie okrutnego traktowania można było zmusić pana do odsprzedania niewolnika; w postępowaniu extra ordinem pozwolono niewolnikom zgłaszać nadużycia władzy przez panów.

• niewolnicy należący do państwa servi publici mogli przekazywać połowę peculium w spadku, mieli jednak mniejsze szanse na uzyskanie wolności od niewolników prywatnych.

81. Peculium i czynności prawne niewolników.

Dla wykorzystania zdolności umysłowych niewolników, przy zachowaniu zasady ius gentium, że każda rzecz nabyta przez niewolnika stawała się własnością pana, nadano im pewien zakres zdolności prawnej np. do zaciągania zobowiązań jeśli pan wyraził na to zgodę. Tą drogą można było pozwać pana za zobowiązania zaciągnięte (na polecenie pana, wydzielonego peculium) przez niewolnika- specjalna formułka pretorska z przestawionymi podmiotami (powództwa dodatkowe actiones adiecticiae qualitatis).Z zobowiązania nie można było niewolnika skarżyć nawet po wyzwoleniu, mógł on jednak spłacić dług, możliwe było także ustanowienie ważnego zastawu, czy poręki dla tego zobowiązania.

Peculium - wydzielenie przez pana niewolnikowi części gruntu, trzody, czy innych niewolników do administrowania i użytkowania. Niewolnik samodzielnie zarządzał majątkiem, którego właścicielem był nadal pan mogący go w każdej chwili odebrać. Za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika odpowiadał pan (skarga actio de peculio).

- servi publici (niewolnicy państwowi) mogli przekazywać połowę peculium w spadku;

Actio noxalis - skarga noksalna przeciwko obecnemu właścicielowi niewolnika, który popełnił przestępstwo niezależnie od faktu, że w chwili popełnienia deliktu należał on do innego pana. Pan zobowiązany był zapłacić grzywnę lub wydać niewolnika.

82. Sposoby wyzwolenia niewolników.

• W czasie cesarstwa niewolnik mógł uzyskać wolność

• z mocy ustawy w niektórych przypadkach złego traktowania lub porzucenia w chorobie przez pana;

• w nagrodę za ujawnienie zabójcy pana;

• wyzwolenia manumissio - jednostronnej czynności prawnej pana (porzucenie czyniło go rzeczą niczyją res nullius mogącą być zawłaszczoną przez każdego;

Sposoby wyzwolenia:

• wg prawa cywilnego - formalne:

• manumissio vindicta - postępowanie przed pretorem lub konsulem; osoba postronna tzw. adsertor libertatis po porozumieniu z panem dotykał niewolnika laską vindicta mówiąc, że jest wolny, co potwierdzał właściciel, a pretor (konsul) zatwierdzał ten stan rzeczy, później uproszczono to postępowanie;

• manumissio censu - pan zgłaszał niewolnika do spisu cenzorskiego, co dawało niewolnikowi wolność, za pryncypatu sposób ten wyszedł z użycia;

• manumissio testamento:

• directa wyzwolenie testamentowe bezpośrednie - pan zamieszczał w testamencie wolę wyzwolenia niewolnika, wyzwolenie następowało ipso iure, był wyzwoleńcem spadkodawcy libertus orcinus;

• fideicommissaria wyzwolenie testamentowe powiernicze (fideikomisaryczne), spadkodawca zwracał się do spadkobiercy o wyzwolenia wskazanego niewolnika, co początkowo było jedynie moralnie zabezpieczone, później - za pryncypatu - nałożono taki wymóg; niewolnik był wyzwoleńcem spadkobiercy

• manumissio ecclesia (późniejsza forma za dominatu) oświadczenie pana o chęci wyzwolenia następowało w kościele w obecności kleru i wiernych,

• wg prawa pretorskiego - nieformalne (gwarantowane przez pretora sposoby wyzwolenia)

• manumissio inter amicos - wyzwolenia w obecności przyjaciół (nieformalne oświadczenie złożone w obecności świadków)

• manumissio per epistulam - wyzwolenie listowne uregulowane w lex Iunia Norbana 19 r.n.e.

Justynian wymagał 5 świadków przy takich wyzwoleniach.

83. Sytuacja prawna wyzwoleńców.

• Sytuacja prawna wyzwoleńców była gorsza od wolno urodzonych ze względu na prawa przysługujące patronowi w stosunku do osoby i majątku wyzwalanego niewolnika. Nie mieli oni pełni praw politycznych, czy prywatnych, co dodatkowo różnicował ich status obywatela rzymskiego, Latini Iuniani, czy peregrini deditiorum numero. Za rzeczypospospolitej status wyzwoleńca był dożywotni, natomiast za cesarstwa można im było za życia nadać charakter prawny wolno urodzonego - natalium restitutio, co równało ich prawa i likwidowało prawa patronatu. Nadanie przez cesarza prawa noszenia złotego pierścienia ius aureorum anulorum dawało im prawa publiczne i cywilne pozostawiając prawa patronatu. Dzieci wyzwoleńców było formalnie wolno urodzonymi pozostały jednak ograniczenia (bycia senatorem i konieczność szacunku dla patrona ojca).

Obywatelstwo wyzwoleniec nabywał drogą cywilnej formy wyzwolenia i zgodnie z przepisami ustawowymi. Pozostawały jednak upośledzenia - brak ius honorum, ius suffragii mógł wykonywać jedynie w jednaj z czterech tribus urbanae prawo głosowania utracili za Augusta. Zabronione były małżeństwa wolnych z wyzwoleńcami, August ograniczył to do członków senatu, zniósł całkowicie Justynian.

84. Lex Fufia Caninia - Lex Aelia Sentia - lex Iunia Norbana.

Ustawy ograniczające możliwości wyzwalania niewolników:

lex Fufia Caninia 2 r.p.n.e. - ograniczono liczbę niewolników mogących być wyzwolonych w testamencie;

lex Aelia Sentia 4 r.n.e. - pan niewolnika jeśli nie miał jeszcze 20 lat (lub niewolnik miał mniej niż 30 lat) musiał dostać zgodę specjalnej komisji, badającej motywy wyzwolenia, musiał użyć formy manumissio vindicta jeśli niewolnik miał stać się obywatelem rzymskim w innym wypadku stawał się on Latinus Iunianus; jeśli wymagana była zgoda komisji; niewolnik uprzednio karany za przestępstwo mógł stać się jedynie najniższej kategorii peregrynem dediticiorum numero; nieważne było wyzwolenie fraudatoryjne niewypłacalnego dłużnika co miało pozbawić wierzycieli możliwości zaspokojenia ich wierzytelności.

lex Iunia Norbana 19 r.n.e.- niewolnik wyzwolony na podstawie prawa pretorskiego lub z pominięciem prawa legis Aeliae Sentiae. Stawał się latynem Iuniańskim Latinus Iunianus- żył jako wolny ale umierał jako niewolnik bowiem nie mógł sporządzić ważnego testamentu ani pozostawić spadku beztestamentowo. Spadek przypadał patronowi lub jego spadkobiercom - jako zwrot peculium. Miał on jednak wiele możliwości by uzyskać obywatelstwo rzymskie np. za zasługi dla państwa.

Peregryni dediticiorum numero niewolnicy niegodni bycia obywatelami rzymskimi, tego typu wyzwoleńcy mieli najgorszą sytuację prawną, mogli korzystać jedynie z norm ius gentium, nie mieli praw politycznych nie mogli mieszkać a nawet przebywać w Rzymie ani w promieniu 100 mil od jego granic. W razie przekroczenia tego ostatniego zakazu mieli być sprzedani z zakazem wyzwolenia i zatrudnienia w Rzymie.

85. Prawo patronatu.

Prawa patronatu obejmowały:

• nakaz szacunku dla patrona obsequium (co niosło za sobą kolejne konsekwencje - skarżenie patrona lub członków jego rodziny jedynie za zgodą pretora; zaniedbania karane były przez magistraturę karami cielesnymi i pieniężnymi),

• patron mógł też sam karcić wyzwoleńca,

• wyzwoleniec zobowiązywał się przy okazji wyzwolenia w iusiurandum liberti, do pewnych prac (operae libertorum) na rzecz patrona,

• jeżeli wyzwoleniec nie miał sui heredes patron był uprawniony wg prawa pretorskiego do połowy spadku mimo innej dyspozycji w testamencie

• wyzwoleniec zobowiązany był alimentować patrona (i odwrotnie) w razie jego zubożenia.

86. Osoby półwolne.

• członkowie rodziny oddani w mancipium, (patrz niżej)

• koloni colonus, (patrz niżej)

• addicti - niewypłacalni dłużnicy (ulegli egzekucji osobistej) więzione u wierzyciela,

• nexi - dłużnicy z nexum - uroczystej starorzymskiej czynności pożyczkowej per aes et libram,

• redempti ab hostibus - osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej władane przez wykupującego, odpracowujące cenę wykupu,

• auctorati - ludzie wolni dobrowolnie wynajmujący się jako gladiatorzy, poddający się rozkazom prowadzącego szkołę gladiatorów, co ograniczało ich wolność,

• homo liber bona fide serviens - człowiek wolny mylnie uważał się za niewolnika i służył rzekomemu panu, traktowany był jak niewolnik do czasu wyjaśnienia błędu (przypadek warunkowego wyzwolenia testamentowego, o którego dopełnieniu niewolnik tzw. statuliber nie wiedział i o tym, że uzyskał wolność).

87. Mancipio dati. (pyt 108)

Członkowie rodziny (synowie i córki) oddani przez ich pater familias pod władzę innego pater familias w przejściowy stan zależności prywatnoprawnej poprzez mancipium. W prawie klasycznym była to forma odpowiedzialności za delikty adekwatna do noksalnej, dzięki mancipium na rzecz pokrzywdzonego pater familias zwalniał się z płacenia grzywny pokrzywdzonemu. Mancypacja dziecka zachodziła chwilowo i fikcyjnie dla przeprowadzenia emancypacji i przysposobienia.

Sytuacja prawna osoby oddanej w mancipium podobna była do niewolniczej servi loco, choć zachowywała on prawa polityczne

Mancipium zanikło ostatecznie w prawie justyniańskim.

88. Koloni.

Warstwa ludności (późne cesarstwo) powstała na skutek rozkładu ustroju niewolniczego prowadzącego do feudalizmu. Za rzeczypospolitej i pryncypatu colonus oznaczał drobnego dzierżawcę, dziedzicznie przekazującego grunt, który mógł opuścić; pozostawał też wolny. Konstantyn w 332 r.n.e. zakazał opuszczania gruntu, a zbiegów kazał odprowadzać z powrotem. Kolejne ustawy także przywiązywały kolonów do ziemi - 357 r.n.e. - zakaz sprzedaży ziemi bez kolonów i odwrotnie. Później poddawano w wątpliwość ich wolność (Justynian), porównując ich (colonus adscripticus) do niewolników.

89. Staus civitatis.

Wedle status civitatis wolno urodzeni byli obywatelami rzymskimi - cives Romani, Latynami - Latini albo peregrynami - peregrini - cudzoziemcami. Obywatelstwo dawało pełną zdolność prawną. Odróżnić od cives Romani należy domicilium - zamieszkanie i origo - pochodzenie (przynależność do określonej gminy) - były to przejawy terytorialności. Origo istotne było szczególnie w prawie administracyjnym (piastowanie urzędów) i przy ciężarach - munera.

• Latyni - kilka grup mieszkańców państwa rzymskiego.

• Latini veteres - mieszkańcy Lacjum, członkowie Związku Latyńskiego, posiadali większość praw z wyjątkiem ius honorum i prawa służenia w legionach rzymskich, lex Julia i Plautia Papiria zlikwidowała tę kategorię osób nadając im obywatelstwo rzymskie.

• Latini coloniarii - mieszkańcy kolonii rzymskich zakładanych na prawie latyńskim, posiadali ius commercii, ius suffragii, nie mieli natomiast ius conubii (zawierania ważnie małżeństwa rzymskiego)

• Latini Iuniani na podstawie lex Junia Norbana nieformalnie wyzwoleni (patrz wyżej).

Peregryni ludność cudzoziemska podbitych terytoriów włączonych do imperium.

• peregrini (certae civitatis) mieszkańcy miast które przez wczesne poddanie się utrzymały swoją dawną organizację, nie mieli oni ius conubii i ius commercii, ani żadnych praw politycznych w Rzymie, przysługiwały im wytworzone normy iuris gentium. Jurysdykcję nad nimi sprawowali - w Rzymie pretor dla peregrynów, na prowincji - edylowie kurulni.

• peregrini dediticii nie mieli swych miast zniszczonych w walce, zbyt późne poddanie uniemożliwiło im uzyskanie praw jedynie ius gentium gł. w zakresie obrotu. Nie mogli oni bezpośrednio nabywać obywatelstwa rzymskiego.

Kategorie peregrynów zlikwidował edykt Karakalli 212r.n.e. Constitutio Antoniniana z wyjątkiem peregrini dediticii, których zlikwidował cesarz Justynian 530r.

90. Nabycie obywatelstwa rzymskiego.

Nabycie obywatelstwa rzymskiego następował poprzez:

• urodzenie w rodzinie rzymskiej w której ojciec przynajmniej w chwili poczęcia miał obywatelstwo rzymskie, dziecko pozamałżeńskie uzyskiwało obywatelstwo jeśli matka podczas porodu posiadała ten status;

• przez przesiedlenie się do Rzymu ius migrandi, na podstawie odpowiednich traktatów międzynarodowych,

• nadanie przez władze commitia lub concilia, wodza za męstwo, w okresie cesarstwa tylko przez cesarza,

• poprzez prawidłowe cywilne wyzwolenie

• Latini i peregryni (z wyjątkiem peregrini dediticii) mieli liczne szanse na uzyskanie obywatelstwa rzymskiego

Akty regulujące posiadanie obywatelstwa rzymskiego:

• lex Iulia 90r.p.n.e. i Plautia Papiria 89r.p.n.e. - nadano obywatelstwo mieszkańcom Italii (wynik wojny ze sprzymierzeńcami s. 97)

• constitutio Antoniniana 212r.n.e. edykt cesarza Karakalli - nadał obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium poza peregrini dediticii.

91. Status familiae. (patrz niżej)

Pozycja w rodzinie (agnatycznej)

92. Osoby sui i alieni iuris.

Wyróżnienie osób ze względu na status familiae, czyli pozycję w rzymskiej rodzinie agnatycznej - opartej na władzy ojcowskiej - patria potestas, (wejście żony do rodziny agnatycznej męża następowało przez poddanie się jego władzy manus).

Osoby sui iuris: nie podległe władzy w rodzinie (mężczyźni nosili miano pater familias), kobiety - jeżeli nie podlegały niczyjej władzy rodzinnej. Na stan ten niemała wpływu faktyczna sytuacja rodzinna, wiek, pozycja publicznoprawna, a jedynie niepodleganie władzy w rodzinie.

Osoby alieni iuris: osoby podległe władzy ojcowskiej (przede wszystkim synowie filii familias, czy córki filiae familias, dalsi zstępni, dzieci adoptowane, żona wchodząca pod władzę męża manus i do rodziny agnatycznej.

Podstawowa różnica wyrażała się w prawie majątkowym, osoby alieni iuris pozbawione były zdolności majątkowej - nie mogły mieć niczego własnego w sferze majątkowej. Wszystko co nabywali , nabywali dla pater familias, który mógł wydzielić peculium podobnie jak niewolnikowi. Posiadały one prawa polityczne (na równi z pater familias) jako obywatele rzymscy. Po śmierci pater familias podlegli mu bezpośrednio (synowie, córki, żona in manu) stawali się sui iuris.

93. Infamia i turpitudo. Actiones famosae.

Infamia - umniejszenie czci obywatelskiej pociągające za sobą pewne ograniczenia w zdolności prawnej. U. XII T. - świadek uroczystej czynności prawnej następnie odmawiający zaświadczenia o tej czynności stawał się intestabilis (nie mógł być świadkiem, ani korzystać ze świadków przy innej czynności prawnej).

Pretor wymieniał w edykcie kategorie osób z ograniczoną zdolnością procesową (bycia zastępcą procesowym) w związku z czynami przez nie popełnionymi.

Rodzaje infamii:

• infamia bezpośrednia infamia immediata, popełnienie czynu „automatycznie” skutkowało umniejszeniem czci (np. bigamia, podwójne zaręczyny, czyn powodujący wydalenie z wojska).

• infamia pośrednia infamia mediata - dopiero wydanie wyroku za czyn haniebny pociągało za sobą umniejszenie czci.

Główne skutki infamii: utrata ius suffragii i iuris honorum, zakaz zawarcia małżeństwa z wolno urodzonym, ograniczenie zdolności procesowej.

Turpitudo - umniejszenie czci (bez osobnego orzeczenia) np. osób wykonujących zawody uznane za niezaszczytne. W prawie klasycznym turpitudo opierało się na opinii społecznej i uznaniu sędziego; pociągało za sobą ograniczenia zdolności prawnej.

W prawie justyniańskim upośledzenia wynikające z infamii i turpitudo zależały od uznania sędziego, a ograniczenia bądź zostały zniesione (małżeństwo z ingenui - wolno urodzonym ), bądź straciły znaczenie (utrata ius suffragii)

Actiones famosae - skargi infamujące- skargi pociągające za sobą (w razie zasądzenia) infamię - niektóre wyroki karne, skargi z deliktu (kradzież, rabunek, zniewaga, podstęp), skargi z kontraktów (quasi kontraktów) jeżeli szczególnie nadużyto zaufania (przeciw opiekunowi, depozytariuszowi, wspólnikowi).

94. Osoby prawne w prawie rzymskim.

Osoby prawne - organizacje (związki) ludzi, masy majątkowe wyodrębnione jako twory społeczne do realizacji określonych zadań, posiadające zdolność prawną. Pojęcie wykształcone późno (pryncypat) w sposób niepełny.

Municypia - municipia, gminy miejskie, samodzielnie gospodarujące, pretor przyznał im zdolność procesową (możliwość na równi z osobami fizycznymi występowania przed sądem za pośrednictwem actores)

Stowarzyszenia dozwolone - collegia, otrzymały zdolność procesową a potem osobowość prawną na wzór municypiów. Za rzeczypospolitej istniała wolność tworzenia stowarzyszeń, ograniczonych w U.XII T. co do statutów nie mogących naruszać porządku społecznego. Nie miały one jednak automatycznie osobowości prawnej. W końcu republiki Cezar rozwiązał prawie wszystkie stowarzyszenia. Ustawa lex Iulia de collegiis 21 r.p.n.e. nakładała wymóg zezwolenia senatu lub cesarza na założenie stowarzyszenie w szczególności collegia zawodowe (np. cechy) i religijne (np. bractwa pogrzebowe).

Państwo rzymskie jako związek obywateli populus Romanus dysponujący majątkiem i prowadzący działalność gospodarczą w oparciu o normy prawa publicznego.

Skarb państwa rzymskiego (za cesarstwa) - fiscus, w ten sposób państwo weszło w sferę prawa prywatnego, utrzymując jednak przewagę (przywileje) nad swoimi obywatelami dzięki przywilejom fiskusa privilegia fisci.

W czasie dominatu (w okresie rządów cesarzy chrześcijańskich) uznano za osoby prawne także zakłady (fundacje) - wyodrębnione masy majątkowe, początkowo niesamodzielne - poddawane władzy stowarzyszeń lub osób prywatnym z poleceniem wykorzystania ich na określony cel. W cesarstwie absolutnym uzyskały samodzielność, przeznaczone na określony cel i wyposażone w osobowość prawną. Były to zakłady kościelne - kościoły, klasztory; i tzw. piae causae - ufundowane przez osoby prywatne zakłady dobroczynności - przytułki, szpitale, sierocińce pod nadzorem biskupa. Otrzymywały one osobowość prawną z mocy samego przeznaczenia majątku na dobroczynną fundację przy Kościele.

Osoby prawne jako podmiot prawa różne od osób fizycznych, typu korporacyjnego (stowarzyszenia) lub zakładowego (fundacje).

95. Korporacje i fundacje. (patrz wyżej)

Rozróżniano osoby typu korporacyjnego - stowarzyszenia i zakładowego -fundacje. Stowarzyszenie - collegium tworzył związek trzech osób - tres faciunt collegium, musiało posiadać majątek oraz osobę reprezentującą ją na zewnątrz - syndyka. Majątek należał do osoby prawnej i był odrębny od majątku (a także wierzytelności i długów) jej członków i odwrotnie - zasada si quid universitati debetur, singulis non debetur, nec quod debet universitas, singuli non debent -jeżeli ktoś jest winny coś stowarzyszeniu , to nie pojedynczym osobom (członkom), a dług stowarzyszenia nie jest długiem pojedynczych osób (członków).

Zdolność prawna osób prawnych ograniczała się do praw majątkowych (municypia miały jeszcze prawo patronatu nad swymi wyzwoleńcami łącznie z dziedziczeniem, czego stowarzyszenia nie mogły robić chyba, że na podstawie specjalnego przywileju).

Osobowość prawna wykształciła się w Rzymie głównie dla realizacji celów związanych z interesem publicznym, brak osób prawnych prawa prywatnego.

96. Collegia i pia causae. (patrz wyżej)

97. Zdolność do czynności prawnych i jej ograniczenia.

Zdolność do czynności prawnych - do zawierania samodzielnie ważnych czynności prawnych i nabywania tą drogą praw i zaciągania zobowiązań. Jest to zdolność o charakterze aktywnym w przeciwieństwie do zdolności prawnej, która nie wymagała działań prawnych do stania się podmiotem praw i obowiązków np. dziedziczenie.

Zdolność do czynności prawnych może być pełna lub ograniczona (ze względu na wiek, płeć, z powodu choroby umysłowej lub marnotrawstwa.

Ograniczenie zdolności do czynności prawnych z ww przyczyn nie dotyczyło osób prawnych.

Osoby nie mające zdolności do czynności prawnych nie odpowiadały za czyny bezprawne - delikty; niedojrzali odpowiadali jeżeli orzeczono, że ich rozwój umysłowy pozwala im ocenić czyn jako bezprawny (capacitas doli); małoletni ponosili pełną odpowiedzialność, wiek mógł być potraktowany w ich przypadku jako okoliczność łagodząca.

98. Ograniczenia zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek.

Brak zdolności do czynności prawnych - dzieci infans, pierwotnie nie umiejące mówić - niezdolne do wypowiedzenia formuł słownych, później brano także pod uwagę wolę istotne było rozumienie wypowiadanych słów - w prawie justyniańskim był to wiek określony na 7 lat. Czynności samodzielne ani przy współudziale opiekuna nie były ważne.

Ograniczona zdolność do czynności prawnych - niedojrzali impubes infantia maior chłopiec 7 - 14 lat (wg szkoły prokulejańskiej; szkoła sabiniańska - indywidualne określanie dojrzałości fizycznej), dziewczynka - 7 - 12 lat. Ograniczenia: zawarcia małżeństwa, sporządzenia testamentu, samodzielnie nie mógł dokonać czynności pogarszającej bezpośrednio jego sytuację prawno-majątkową (zaciągnąć dług, zbyć rzeczy ze swego majątku, wymagało to zatwierdzenia opiekuna - auctoritatis interpositio, mógł natomiast dokonywać czynności przysparzających.

Czynność prawna kulejąca - negotium claudicans - samodzielne zawarcie czynności uprawniająco-zobowiązujących (kupna sprzedaży), (patrz niżej).

Pełna zdolność do czynności prawnych następował pierwotnie po osiągnięciu dojrzałości, jednak w 191 r.p.n.e. w lex Laetoria ustanawiano kary za podstępne wykorzystywanie małoletnich (minores XXV annis) - osób, które nie osiągnęły 25 roku życia. Pretor rozszerzył to jeszcze o exceptio legis Laetoriae przeciw skardze z czynności prawnych podstępnie wykorzystujących małoletnich, pod koniec republiki wprowadzono też restitutio in integrum propter minorem aetatem - co następowało pod warunkiem pokrzywdzenia z powodu niedoświadczenia mimo braku złego zamiaru. Ustanawiano także kuratorów dla rady i pomocy.

W czasach dominatu ograniczono zdolność do czynności prawnych małoletnich przez wymóg zatwierdzania przez kuratora (k. zarządzał z reguły majątkiem małoletniego) zaciągania długów, pozbywania się majątku. Mógł sam zawierać małżeństwo i sporządzać testament.

99. Negotium claudicans.

Czynność prawna kulejąca - negotium claudicans - np. w przypadku samodzielnego zawierania przez niedojrzałego czynności uprawniająco-zobowiązujących (kupna sprzedaży) - uprawniało go to do domagania się świadczenia bez zobowiązania do swojego wzajemnego świadczenia. Wymagało ono zatwierdzenia przez opiekuna bądź po osiągnięciu dojrzałości przez niedojrzałego. Można było się domagać zwrotu świadczenia w przypadku niewypełnienia zobowiązania przez niedojrzałego.

100. Furiosus i prodigius.

Furiosus - chory umysłowo, pozbawiony zdolności do czynności prawnych z uwagi na barak rozeznania w swoich działaniach, sytuacja podobna do infans, z ograniczeniem okresów pełnej świadomości lucida intervalla - jasne przerwy, kiedy mógł dokonywać czynności prawnych. Jego majątek zarządzany był przez kuratora - curator furiosi.

Prodigius - marnotrawca, lekkomyślnie tracący majątek; ograniczenie zdolności do czynności prawnych następowało na wniosek osoby zainteresowanej, z mocy dekretu pretora ustanawiającego nad majątkiem prodigiusa kuratora - curator prodigi. Sytuacja prawna prodigiusa zbliżona do niedojrzałego, mógł przyjmować przysporzenia ale rozporządzanie majątkiem i zobowiązania wymagały zgody kuratora.

101. Zdarzenia prawne.

• Zdarzenia prawne - każde zdarzenie faktyczne wywołujące z mocy przepisu prawa skutek prawny. Jest ono niezależne od woli ludzkiej (upływ czasu, śmierć), jeśli jest jednak wynikiem woli ludzkiej, to jest działaniem. Spośród działań ludzkich można wyodrębnić czynności prawne.

102. Pojęcie i rodzaje czynności prawnych.

Czynność prawna jest oświadczeniem woli osoby, zmierzające do wywołania skutków prawnych (powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego) związanych z nim z mocy prawa. Oświadczenie woli jest najistotniejszym elementem cz.p, skierowanym do drugiej osoby ale niekoniecznie, powinno być wyraźne ale także może być dorozumiane (facta concludentia) - gdy z zachowania osoby wynikają jej zamiary (np. pro herede gestio)

Czynności formalne wymagają oświadczenia woli w określonej prawem formie.

Rodzaje czynności prawnych:

• jednostronne (do ich dokonania wystarczy oświadczenie jednej ze stron)

• dwustronne (wymagane jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron - umowy)

• na wypadek śmierci mortis causa

• między żyjącymi inter vivos

• rozporządzające

• zobowiązujące

• przysparzające

• odpłatne (kupno-sprzedaż)

• nieodpłatne (darowizna, kontrakt użyczenia)

• przyczynowe (KAUZALNE, a nie kauzatywne) -czynność prawna spowodowana przyczyną prawną causa (causa solvendi - umorzenie długu, causa obligandi vel acquirendi- nabycie prawa lub korzyści majątkowej, causa donandi- obdarowanie) - zawartą w samej czynności prawnej (stanowi jej istotny składnik essentialia negotii) i decydującej o jej ważności (nieporozumienie stron co do causa powoduje nieważność czynności)

• oderwane (abstrakcyjne) - causa znajduje się poza treścią samej czynności prawnej, przez co wywołuje ona skutki niezależnie od tej przyczyny prawnej - causa, której ew. wadliwość nie szkodzi samej czynności prawnej.(str. 113/114)

103. Czynności prawne jednostronne i dwustronne.

Czynność prawna jednostronna do jej dokonania wystarczy oświadczenie jednej ze stron - testament, wyzwolenie niewolnika.

Czynność prawna dwustronna wymagane jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron - kontrakt kupna sprzedaży, najmu, umowy.

104. Czynności prawne mortis causa.

Czynność prawna na wypadek śmierci - skutki czynności dokonanej za życia (testament) osoby zależą od jej śmierci; w przypadku czynności inter vivos -skutki następują już za życia działających.

105. Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące.

Rozporządzające - powodujące bezpośrednie przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa majątkowego osoby dokonującej tej czynności prawnej (przeniesienie własności, ustanowienie zastawu, porzucenie rzeczy, zwolnienie z długu). Następuje zmniejszenie stanu majątkowego (aktywów) rozporządzającego.

Zobowiązujące - osoba dokonująca czynności zobowiązuje się względem drugiej do świadczenia. Następuje zwiększenie długów (pasywów) zobowiązującego się.

Obie te formy mogą prowadzić do przysporzenia korzyści innej osobie.

106. Forma czynności prawnych.

Formalne czynności prawne - dla których ważności wymagana jest określona w prawie formuła (uroczyste wypowiedzenie słów - pisma później, symboliczne gesty, świadkowie), zwłaszcza we wczesnym ius civile.

• czynności dokonywane przy użyciu spiżu i wagi per aes et libram (np. mancypacja, nexum, uwolnienie się z odpowiedzialności z nexum oraz z odpowiedzialności za dług solutio per aes et libram). W szczególności mancypacja - (mancipio sestertio nummo uno - symboliczne kupno za jednego sesterca - przenoszenie własności rzeczy kategorii res mancipi, oddanie syna w mancipium, ustanowienie władzy manus męża nad żoną przez coëmptio, testament mancypacyjny.

• czynności in iure cessio - przeniesienie prawa (własności) - wzorowana na dawnym procesie legis actio sacramento in rem; dokonywany w drodze pozornego procesu windykacyjnego, w którym nabywca - pozorny powód twierdził w stadium in iure, że rzecz należy do niego, co pozwany potwierdzał. W efekcie pretor przekazywał rzecz powodowi czyli nabywcy. Zastosowanie in iure cessio: przenoszenie własności, przy ustanawianiu służebności, wyzwalaniu niewolnika manumisio vindicta, odstąpienie spadku. Nabycie własności kwirytarnej na res mancipi i res nec mancipi Mogli z niego korzystać jedynie obywatele rzymscy posiadający zdolność procesową - bo tylko oni mogli uczestniczyć w post. legisakcyjnym. Wyszła z użycia w IV w.n.e.

107. Czynności formalne prawa rzymskiego. (patrz wyżej)

Formalne czynności prawa rzymskiego: m.in. adopcja, arrogacja (pyt 148), emancypacja(pyt 152), niektóre testamenty, formalne przyjęcie spadku cretio, zapis w formie legatu (pyt. 192, 193), (zobowiązania) kontrakty werbalne i literalne, akceptylacja (pyt. 376) i nowacja.

108. Mancypacja i jej zastosowania. (Pyt. 106)

Mancypacja - formalne nabycie własności kwirytarnaj na res mancipi (kupno za gotówkę rzeczy za oznaczoną ilość kruszcu odważanego na wadze przez trzymającego (libripens) w obecności 5 świadków. Nabywca wypowiadała formułkę twierdząc, że dana rzecz jest jego i chwytał ją ręką manu capere. Po w prowadzeniu pieniądza ważenie kruszcu było czynnością symboliczną - uderzenie w wagę monetą -mancipio sestertio nummo uno, a sama mancypacja stała się pozornym kupnem imaginaria venditio. W prawie klasycznym mancypacja była abstrakcyjnym (oderwanym - pyt 102) sposobem nabycia własności kwirytarnej - obywatelstwo i zachowanie przepisanych formuł, a nie causa decydowało o przejściu własności.

Rodzaje mancypacji:

• formalne przeniesienie prawa własności,

• darowizna mancipio donationis causa

• posag mancipio dotis causa

• testament mancypacyjny mancipio familiae

• zastaw, oddanie w przechowanie jeżeli zaznaczony był charakter powierniczy mancipio fiduciae causa,

• w klasycznym prawie rodzinnym - przy emancypacji, adopcji, oddaniu filii familias w mancipium, nabyciu władzy nad żoną.

Mancypacja nie istnieje już w prawie justyniańskim.

109. In iure cessio. (patrz wyżej)

110. Wady oświadczenia woli.

Wady oświadczenia woli - niezgodność oświadczenia woli z istotną wolą wewnętrzną danej osoby, może być świadoma lub nieświadoma.

• świadoma niezgodność:

• w przypadku oświadczenia woli nie na serio (per iocum) - np. zawarcie małżeństwa przez aktorów na scenie;

• symulacji (pozorności) czynności prawnej - strony umawiają się, że czynność prawna jaką zawierają dla pozoru, nie ma dla nich żadnych skutków prawnych (czysta symulacja), bądź powoduje skutki inne niż z niej wynikające - czynność symulowana ukrywa czynność dyssymulowaną - faktycznie zamierzonej (prawo klasyczne uznawało czynność pozorną za ważną ze względu na oświadczenie woli złożone na zewnątrz - prawo justyniańskie uznało czynność symulowaną za nieważną ale dyssymulowaną za ważną gdy zachowane były warunki konieczne dla jej spełnienia; oraz

• zastrzeżenia potajemnego (reservatio mentalis) - tylko jedna strona składająca oświadczenie zastrzega się w duchu przeciw skuteczności tego oświadczenia, czego nie ujawnia na zewnątrz, brak jest tu także porozumienia stron. Nie ma to znaczenia dla ważności czynności zawieranej wedle oświadczenia składanego na zewnątrz.

• nieświadoma - w przypadku pomyłki (składający źle rozumie swoje oświadczenie - cudzoziemiec - i oświadcza co innego bądź nie udaje mu się z powodu pomyłki językowej (lapsus linguae) o której nie wie; błędu - error (pyt 112)

111. Symulacja czynności prawnej. (patrz wyżej)

112. Błąd w czynności prawnej.

Błędu - error co do okoliczności towarzyszących czynności prawnej lub do treści czynności prawnej - oświadczenie woli nie doprowadza do skutków, które chciał osiągnąć, przypadki błędu juryści rozstrzygali indywidualnie.

Rodzaje błędu:

• error in negotio - co do rodzaju czynności (przyjęcie darowizny, a faktycznie pożyczki),

• error in persona - co do tożsamości osoby,

• error in corpore - co do tożsamości przedmiotu (chęć kupna niewolnika X, a faktyczne kupienie Y,

powyższe błędy powodowały, że czynność prawna w ogóle nie powstawała,

• error in substantia - co do substancji (materii) przedmiotu (spiżowa waza zamiast złotej), różnie rozstrzygany; w prawie klasycznym uważano że może być niekiedy podstawą unieważnienia czynności prawnej,

• error in qualitate - co do jakości przedmiotu, nie powodował skutku nieważności

W dawnym prawie cywilnym w czynnościach formalistycznych prawidłowa forma decydowała o ważności czynności prawnej, a nie ew. błąd. Później w szczególności przy negotia bonae fidei by błąd był usprawiedliwiony probabilis i do tego by był istotny - strona nie zawarłaby danej czynności gdyby nie błąd.

Inną kwestią był błąd w pobudce: przy podstępie (dolus); czynności dokonanej pod wpływem obawy (metus) wywołanej groźbą.

113. Ignorantia iuris.

Błąd co do stanu faktycznego wpływał na ważność czynności prawnej - w przeciwieństwie do błędu co do prawa (nieznajomość prawa ignorantia iuris nocet) - tzn. nie można usprawiedliwiać się nieznajomością prawa.

114. Dolus i metus.

Pobudka, ani jej trafność, zawarcia czynności prawnej nie wpływa na jej ważność - falsa causa non nocet. Różnicą jest jednak gdy czynność zachodzi z pobudki wynikającej z metus lub dolus.

Metus - czynność prawna została zawarta pod wpływem poważnej i bezprawnej groźby - przymus psychiczny vis compulsiva - wg prawa cywilnego nie miał on wpływu na ważność czynności prawnej, jednak prawo pretorskie przewidywało środki procesowe actio quod metus causa; exceptio quod metus causa, (a także in integrum restitutio propter metum) (zmierzające do uchylenia skutków czynności i ukarania sprawcy) - uznając metus za czyn niedozwolony. Przymus fizyczny vis absoluta (prowadzenie siłą ręki podpisującego umowę) nie ma woli dokonania czynności prawnej, zatem nie powstawała sama czynność prawna.

Dolus -podstęp - świadome i celowe wprowadzenie w błąd drugiej osoby - wg prawa cywilnego ważna - pretor dawał poszkodowanemu actio doli albo exceptio doli celem uchylenia skutków danej czynności albo uzyskania grzywny (możliwe in integrum restitutio z powodu dolus).

115. Wymogi ważności czynności prawnej.

Aby czynność prawna była ważna, osoba dokonująca czynności prawnej musiała mieć zdolność prawną i do czynności prawnych, oświadczenie woli (prawidłowe) musiała złożyć zgodnie ze swym wewnętrznym przekonaniem, treść czynności nie mogła być sprzeczna z prawem i dobrymi obyczajami, musiały być zachowane ew. formuły prawne.
Brak jednego z tych wymogów powodował jej nieważność bezwzględną (tj. z mocy samego prawa), nie można było jej w zasadzie uzdrowić chociażby pod wpływem czasu: (quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere);(patrz pyt117). Nieważność względna (wzruszalność) czynności prawnej - następowała w przypadku unieważnienia jej przez uprawnioną osobę (czynność zawarta pod wpływem groźby, podstępu). Z chwilą unieważnienia stawała się ona nieważna od początku ex tunc, a nie od chwili unieważnienia (ex nunc).

116. Nieważność bezwzględna i względna czynności prawnych. (patrz wyżej i niżej)

117. Konwalidacja (konwalescencja) i konwersja czynności prawnych.

Wyjątkowe umożliwienie przyznania czynności prawnej nieważnej bezwzględnie pewnych skutków: przez tzw. konwalidację lub konwalescencję (nieważna darowizna między małżonkami stawała się skuteczna w przypadku śmierci darczyńcy); konwersja - utrzymanie czynności prawnej przez nadanie jej częściowo innych skutków niż zamierzone (np. utrzymanie nieważnego testamentu jako kodycylu).

Czynności rozporządzające i zobowiązujące osób ograniczonych w zdolności do czynności prawnych stawały się ważne przez zatwierdzenie przez opiekuna bądź po osiągnięciu dojrzałości (niedojrzałych) czy uchyleniu ubezwłasnowolnienia (np. marnotrawcy).

118. Ważność i skuteczność czynności prawnych. (pyt.110,112-115)

119. Wzruszalność czynności prawnych. (pyt.110,112-115)

120. Składniki treści czynności prawnych.

Składniki przedmiotowo istotne - essentialia negotii - niezbędne do powstania danej czynności, kwalifikujące ją (kupno-sprzedaż - oznaczenie towaru i jego ceny).

Składniki przedmiotowo nieistotne - naturalia negotii - składniki unormowane przepisami względnie obowiązującymi, które strony mogą unormować odmiennie, nieistotne dla ważności ale kształtują treść czynności.

Składniki podmiotowo istotne - accidentalia negotii - klauzule czynności prawnej - istotne dla stron: termin dies, warunek conditio i polecenie modus.

121. Essentialia, naturalia i accidentalia negotii.(patrz wyżej)

122. Warunek i termin.

Termin dies - przyszłe i pewne zdarzenie, od którego strony uzależniają rozpoczęcie lub zgaśnięcie skutków czynności prawnej. Musi być pewny, że nastąpi -dies certus an (ale może być niepewny kiedy nastąpi incertus quando, choć niekoniecznie - cetrus quando), ale nie może być niepewny dies incertus an, bo jest to wtedy warunek; rodzaje terminów:

• zawieszający - dies a quo (wynajem mieszkania od 1lipca) - powstają skutki czynności;

• rozwiązujący dies ad quem skutki wygasają (płacenie dożywotniej renty).

Warunek conditio - przyszłe niepewne zdarzenie od którego strony uzależniają skuteczność lub zgaśnięcie czynności prawnej. Rodzaje warunków:

• zawieszający conditio suspensiva - od jego zaistnienia rozpoczyna się pełna skuteczność czynności prawnej;

• rozwiązujący conditio resolutiva - jego spełnienie kończy skutki czynności prawnej;

• dodatni (pozytywny) przyszła zdarzenie ma polegać na zaistnieniu pewnego faktu, lub

• ujemny (negatywny), odwrotnie;

• potestatywny - jego spełnienie zależy od woli jednej ze stron, nie mógł polegać jedynie na dobrej woli dłużnika (si volueris dari), bo nie wywołuje to zobowiązania, gdyż nie ma poważnej woli zobowiązania się;

• kazualny - niezależny od woli ludzkiej - casus - przypadek;

• mieszany - częściowo od woli, a częściowo od przypadku.

• warunki niewłaściwe (patrz niżej).

123. Pojęcie i rodzaje warunku. (patrz wyżej)

124. Warunki niewłaściwe.

Warunki niewłaściwe: - konieczny, niemożliwy oraz sprzeczny z prawem (contra leges) lub dobrymi obyczajami (contra bonos mores);

• warunek konieczny -teraźniejsze lub przeszłe zdarzenie wiadome, że nastąpi (brak niepewności), strony miały sprawdzić czy zdarzenie nastąpiło, jeśli nie to zobowiązanie nie następuj, - właściwie jest to termin.

• warunek niemożliwy - wiadomo z góry, że nie może nastąpić,

• conditio iuris - warunki przepisane przez prawo - otrzymasz spadek jeśli mnie przeżyjesz;

Warunki - niemożliwy, zakazany (contra leges) lub niemoralny - jako warunki zawieszające powodowały, że zobowiązanie nie powstawało w ogóle, a jako rozwiązujące - uważane były za niedodane; w rozporządzeniach ostatniej woli uważane zawsze jako niedodane.

Sytuacja pendente conditione

Sytuacja prawna przed spełnieniem się warunku - pendente conditione i po jego spełnieniu existente conditione była różna w przypadku warunku zawieszającego i rozwiązującego.

W przypadku warunku zawieszającego:

Przed spełnieniem (pendente conditione) warunku zawieszającego istnieje węzeł obligacyjny, ale nie jest to obligatio perfecta, strony nie mogły zwolnić się z umowy, jeżeli jednak dłużnik celowo udaremnił spełnienie się warunku - uznawano go za związanego już bezwarunkowo przyjmując fikcję spełnienia się warunku;
wierzytelność pendente conditione wchodziła w pewnym sensie do majątku (np. do spadku) bo istniała nadzieja na dług spes debitum iri; zobowiązanie takie nie wywoływało pełnych skutków prawnych (nie powstawał jeszcze dług), dłużnik który wykonał świadczenie pendente conditione mógł domagać się jego zwrotu, jako świadczenia nienależnego, natomiast wierzyciel nie mógł wnieść powództwa przed spełnieniem się warunku.

W przypadku spełnienia się warunku zawieszającego (existente conditione), obligatio stawało się perfecta, z reguły bez działania wstecznego - czyli ex nunc, a nie ex tunc; w razie definitywnego niespełnienia się warunku zawieszającego zobowiązanie nie powstawało.

W przypadku warunku rozwiązującego:

Istniał w prawie klasycznym przy negotia bonae fidei (szczególnie przy kontrakcie kupna-sprzedaży), w postaci dodanej do bezwarunkowego kontraktu np. kupna sprzedaży - drugiej umowy zawierającej warunek (zawieszający), którego spełnienie powodować ma rozpoczęcie działanie tej umowy - w efekcie rozwiązującej kontrakt główny. Przy zobowiązaniach cywilnych stricti iuris (np. stypulacja) dodanie warunku rozwiązującego było niemożliwe.

Rozszerzanie możliwości dodania warunku i terminu następował w prawie rzymskim powoli. Jeszcze w prawie justyniańskim istnieją czynności prawne w których jest to niemożliwe, a są to tzw. actus legitimi - (emancypacja (pyt 152), akceptylacja (pyt 376), przyjęcie spadku, servi optio (wybór przez legatariusza jednego z kilku niewolników, których otrzymał do wyboru w legacie), datio tutoris - wyznaczenie opiekuna).

125. Polecenie (modus).

Polecenie - modus - nałożenie na przyjmującego przysporzenie nieodpłatnie (darowiznę, z testamentu) obowiązku wykonania pewnych czynności (wykonanie nagrobka, wyzwolenie niewolnika). Nie ograniczało ono skuteczności czynności prawnej, a obowiązek początkowo nie miał sankcji prawnej (co nadane zostało w prawie justyniańskim).

126. Nabycie prawa.

Nabycie prawa jest jednym ze skutków czynności prawnej. Rozróżniano nabycie pierwotne i pochodne.

Pierwotne - prawo nie pochodzi od poprzednika

Pochodne - nabywający jako następca prawny nabywa prawo od innej osoby (poprzednika). Zasada nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse habet - nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, niż sam ma (wyjątki np. zastawnik nie mający własności mógł przenieść ją sprzedając rzecz).

Nabycie pochodne - successio mogło mieć charakter ogólny sukcesja uniwersalna - nabywający na podstawie jednej czynności prawnej nabywał ogół praw (i najczęściej także obowiązków) poprzednika; lub charakter szczegółowy - sukcesja syngularna - nabywanie jednego lub więcej praw każde odrębną czynnością prawną. Nabycie pochodne szczegółowe mogło być:

• translatywne (przeniesienie tego samego prawa, w tym samym zakresie);

• konstytutywne następca nabywał nowe prawo, stanowiące część (obszerniejszego co do zakresu) prawa poprzednika (nabycie od właściciela rzeczy służebności na tej rzeczy).

127. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quiam ipse habet. (patrz wyżej)

128. Sukcesja uniwersalna i syngularna. (patrz wyżej)

129. Zastępstwo przy czynnościach prawnych.

Rodzaje zastępstw:

• bezpośrednie (przedstawicielstwo)- zawarcie czynności prawnej następuje w imieniu i w interesie osoby;

• pośrednie - zastępca dokonuje czynności prawnej w interesie osoby zainteresowanej, ale we własnym imieniu, sam staje się zobowiązany /uprawniony, a następnie prawo o przelewa na osobę zastąpioną.

Należy odróżnić posłańca nuntius, który nie jest zastępcą, a jedynie pośrednikiem.

Zastępstwo pośrednie było znane i praktykowane; bezpośrednie z uwagi na występowanie przymusowego zastępstwa pana domu przez niewolników, bądź patris familias przez osoby alieni iuris (zasada, że wszystko co nabywa niewolnik nabywa dla swojego pana, a może go też zobowiązać - actiones adiectitiae qualitatis, tak samo było w przypadku osób alieni iuris).

• Prawo rodzinne

130. Rodzina agnatyczna.

Rodzina rzymska familia byli to wszyscy podlegający władzy (manus) jednego pana domu - pater familias - z natury (przez urodzenie) lub sztucznie przez czynność prawną (np. przysposobienie), w znaczeniu szerszym byli to wszyscy podlegli władzy pana domu gdyby ten jeszcze żył. Władza pierwotnie określana jako manus odnosiła się do wszystkich członków rodziny agnatycznej, później zróżnicowano określenia: manus - władza nad żoną, władza nad dziećmi - patria potestas, nad niewolnikami - dominica potestas, władza nad osobami wolnymi sprzedanymi mancypacyjnie (mancipio dati pyt. 87) - mancipium.

Osoby wolne należące do jednej rodziny agnatycznej łączą się więzami agnatycznymi. Agnacja powstawała wyłącznie przez więzy w linii męskiej, jednak agnatami byli mężczyźni jak i kobiety podlegający jednej władzy w rodzinie (same więzy krwi nie wystarczały, matka była agnatką - siostrą agnatyczną - swoich dzieci tylko jeśli podlegała władzy męża -małżeństwo cum manu; emancypacja wyłączała z danej rodziny agnatycznej).

W ostatnich wiekach rzeczypospolitej zaczyna nabierać znaczenie naturalne pokrewieństwo kognatyczne, więzy patris familias słabną.

131. Rodzina kognatyczna.

Naturalne pokrewieństwo oparte na więzach krwi (kognacja) znane było od czasów najdawniejszych, jednak nie miało takiego znaczenia prawnego (jedynie jako przeszkoda małżeńska). Pokrewieństwo z matką i poprzez matkę - pokrewieństwo kognatyczne (istniało także w linii męskiej niezależnie od agnacji). W I w.p.n.e. pretor powołał do dziedziczenia krewnych kognatycznych, w II w.n.e. senatus consulta Tertullianum i Orphitianum wprowadziły cywilne dziedziczenie między matką a dziećmi - w oparciu o pokrewieństwo kognatyczne. Także w I w.p.n.e. wprowadzono zakaz występowania z pozwem dzieci przeciwko matce bez zezwolenia pretorskiego, później obowiązek alimentacyjny między matką (i jej ascendentami) a dziećmi. W ramach pokrewieństwa kognatycznego rozróżniano pokrewieństwo.(patrz niżej)

132. Pokrewieństwo i powinowadztwo.

Pokrewieństwo w linii prostej - między osobami pochodzącymi od siebie: krewni wstępni - ascendenci, krewni zstępni - descendenci. Pokrewieństwo w linii bocznej - między osobami pochodzącymi od wspólnego przodka (od tych samych rodziców - rodzeństwo rodzone, od jednego wspólnego rodzica - pokrewieństwo przyrodnie). Obliczanie stopnia pokrewieństwa wedle zasady ile urodzeń tyle stopni (nie wliczając urodzin wspólnego przodka) (quod generationes, tot gradus) - rodzice i dzieci - w 1 stopniu (komputacji rzymskiej).

Powinowadztwo affinitas - stosunek jednego małżonka do krewnych kognatycznych drugiego, powstawało wskutek powstania małżeństwa.

133. Małżeństwo rzymskie.

Małżeństwo - nuptiae matrimonium - trwała wspólnota życia kobiety i mężczyzny, która powinna zapewnić posiadanie prawego potomstwa. W prawie przedklasycznym i klasycznym było to rodzaj instytucji społecznej (nie stosunek prawny) o doniosłych skutkach prawnych. Podstawą był uzewnętrzniony i trwale kontynuowany konsens małżeński - zgodna wola zawarcia małżeństwa, prowadzenia wspólnego życia i traktowania się jak małżonkowie - affecti martitalis. Do póki wola trwa, istnieje małżeństwo, gdy ona zanika, małżeństwo również zanika. W prawie poklasycznym wraz z wpływem chrześcijaństwa pojawia się koncepcja małżeństwa jako stosunku prawnego wynikającego z zawartej umowy małżeńskiej.

134. Małżeństwo, konkubinat i związki podobne.

Konkubinat - trwały związek między wolnym mężczyzną i wolną kobietą, bez woli ustanowienia małżeństwa (bez affecti maritalis). Nie pociągał za sobą konsekwencji w stosunku do konkubiny jak i do dzieci (nie podlegały władzy patria potestas). Sposób obejścia zakazów małżeństwa (różnice społeczne), tolerowany praktycznie i przez prawo. W prawie klasycznym i justyniańskim dzieci z konkubinatu (liberi naturales) otrzymały ograniczone prawo dziedziczenia po ojcu, (+obowiązek alimentacyjny oraz możliwość ich legitymacji pyt.150).

Matrimonium iuris gentium - małżeństwa uznawane wg ius gentium - między małżonkami brakowało conubium (małżeństwa „mieszane”); dzieci nie podlegały patria potestas ojca; częsta forma małżeństw żołnierzy i weteranów - często też uzyskiwali przywilej legalizujący i przyznanie patria potestas.

Contubernium - związki podobne do małżeństwa - niewolników, między sobą i z wolnymi; nie wywoływały skutków małżeństwa.

Związki kazirodcze i cudzołożne - zabronione i ścigane przez prawo; dzieci z takich związków były dziećmi pozamałżeńskimi i w świetle prawa nie miały ojca.

135. Wymogi zawarcia małżeństwa.

Aby wspólnota życiowa pociągała za sobą skutki prawne jako ważne małżeństwo musiały być spełnione warunki:

• dojrzałość fizyczna wiek 12 lat kobiety i 14 lat mężczyźni

• conubium - prawna możność zawarcia małżeństwa - obywatele rzymscy; Latyni i peregryni jako ius conubii - przywilej; z wykluczeniem przeszkód małżeńskich (patrz niżej)

• konsens małżeński - zgodne oświadczenie woli nuptias non concubitus, sed consensus facit - małżeństwo powstaje nie przez wspólne pożycie, lecz przez zgodne oświadczenia woli.

Spełnienie ww. warunków umożliwiało uznanie małżeństwa za iustum matrimonium (iustae nuptiae).

136. Nuptias non concubitus, sed consensus facit.(patrz wyżej)

137. Przeszkody małżeńskie.

Przeszkody małżeńskie - bigamia; małżeństwo z krewnymi w linii prostej, a w bocznej do 6 stopnia - później do 3 (pożycie - kazirodztwo incestum - karane); pokrewieństwo adopcyjne i powinowadztwo; przeszkody społeczne - między plebejuszami a patrycjuszami -zniesiony przez lex Canuleia 445 r.p.n.e.; zakaz - między wolnymi a wyzwoleńcami - zawężony przez Augusta do senatorów; małżeństwa żołnierzy podczas służby, - urzędników prowincjonalnych z mieszkankami prowincji.

138. Ustawodawstwo małżeńskie cesarza Augusta.

W okresie rozluźnienia rygorów społecznych i kryzysu małżeństwa - niechętnie zawierane i częste rozwody. Próbę ratowania instytucji małżeństwa podjął pierwszy princeps, cesarz August, przez unormowanie praw, obowiązków i obyczajów Rzymian. Trzy ustawy: lex Julia de maritandis ordinibus; lex Julia de adulteriis coercendis - 18 r.p.n.e. i lex Papia Poppea 9 r.n.e. - traktowana jako uzupełnienie i korekta pierwszej „Julii”- wspólna nazwa lex Julia et Papia Poppea. Popierały one małżeństwa, utrudniały rozwody, częściowo karały bezżenność i bezdzietność, także zakazy - obywateli z kobietami o złej sławie (stręczycielki, prostytutki, cudzołożnice, aktorki), senatorowie i ich następcy nie mogli żenić się z wyzwolenicami - małżeństwa te nie były nieważne, ale osoby takie uważano za bezżenne. Istniał też nakaz pozostawania w związku małżeńskim mężczyzn między 25 - 60 rokiem życia, kobiet - 20 - 50, a także posiadania co najmniej troje dzieci (wyzwolenice - czworo) - kryterium bezdzietności. Dawało to przywilej wyzwolenia się spod ustawowej opieki oraz obowiązku zawarcia małżeństwa - ius, a także pierwszeństwo w staraniu się o urzędy. Sankcje były majątkowe - bezżenni nie mogli objąć spadku testamentowego, bezdzietni tylko połowę (incapacitas). Lex Julia de adulteriis coercendis - skierowany na piętnowanie cudzołóstwa (sankcje: nakaz rozwodu z żoną cudzołożnicą)

Efekt ustaw był niewielki, jednak stał się powodem przemyśleń nad znaczeniem małżeństwa i rodziny, co uwidoczniło się w źródłach prawnych i literaturze.

139. Zaręczyny.

Zaręczyny sponsalia - umowa w której strony przyrzekają sobie zawarcie w przyszłości małżeństwa. Dwa kontrakty między ojcami narzeczonych (bądź nimi samymi), później nieformalna umowa między samymi narzeczonymi. Nie można było jednak pozywać z umowy zaręczynowej z uwagi na fakt wolnej woli przy zawieraniu małżeństwa. Później wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy arra sponsalicia dawany przez narzeczonego narzeczonej. Jeśli narzeczona zerwała zaręczyny bez przyczyny płaciła poczwórną wysokość zadatku (późn. podwójną), jeśli zrywał narzeczony - tracił zadatek.

140. Zawarcie i rozwiązania małżeństwa.

Małżeństwo opierało się na wolnej woli osób zawarcia jak i rozwiązania. Libera matromonia esse antiquitus placuit od dawna przyjęto, że małżeństwa są wolne. Zawarcie następowało przez złożenie zgodnych oświadczeń woli (nieformalnych i składanych prywatnie, bez obecności kapłanów, czy urzędników). Zwyczaje obrzędowe nie miały znaczenie, poza wprowadzeniem żony do domu męża - deductio in domum mariti - chwila uważana za początek małżeństwa.

Rozwiązanie małżeństwa: przez śmierć małżonka; utratę conubium (capitis deminutio maxima); rozwód (w prawie klasycznym także czynność nieformalna, poza manus którą trzeba było znieść formalnie). Dwa rodzaje rozwodu - repudium jednostronne zerwanie małżeństwa (w cum manu przysługiwało tylko mężowi); divortium - zgodne postanowienie małżonków o rozejściu się. Rozwody nasiliły się od końca republiki (później ustawy Augusta - niewiele zmieniły), prawo poklasyczne i justyniańskie - wpływ Chrześcijaństwa próby ograniczenia (gł. sankcje finansowe), zasada swobody rozwodów nienaruszona. Małżeństwo ponowne po okresie żałoby tempus lugendi - 10 miesięcy - dla uniknięcia niejasności pochodzenia ew. dziecka (brak sankcji nieważności takiego małżeństwa).

141. Małżeństwo cum manu i sine manu.

Wejście żony pod władzę męża (conventio in manum) - małżeństwo cum manu; lub pozostanie poza rodziną agnatyczną męża, a pod władzą dawnego pater familias (osoby alieni iuris) lub pozostać sui iuris - małżeństwo sine manu; - wpływało na rozróżnienie małżeństwa na cum manu i sine manu.

Sposoby conventio in manum (formalnej czynności): confarreatio - wymagało użycia formy sakralnej; coëmptio - pozorna sprzedaż mancypacyjna żony we władzę męża; usus roczny okres trwania małżeństwa(żona aby temu zapobiec musiała się wydalić z domu męża na trzy noce - usurpatio trinoctis)

142. Małżeńskie prawo majątkowe.

Żona dzieliła stanowisko społeczne męża honor matrimonii, dzieci wchodziły pod jego władzę (żona - w małżeństwie cum manu) oraz do rodziny agnatycznej.

Żona in manu jako alieni iuris nie mogła mieć własności, jeśli wcześniej była sui iuris i miała jakiś majątek, to drogą conventio in manu traciła go na rzecz męża. Nie wchodząc drogą in manu pod władzę męża (będąc sui iuris)jej sytuacja majątkowa nie zmieniła się - występowała tu rozdzielność mas majątkowych małżonków (małżeństwo sine manu) (z zastrzeżeniem sytuacji posagu i darowizn między małżonkami). Darowizny między małżonkami donationes inter virum et uxorem- były zakazane i z reguły nieważne. Dozwolone były darowizny przedmałżeńskie donatio ante nuptias, Justynian zezwolił na dokonywanie ich w czasie małżeństwa donatio propter nuptias. Nieważne darowizny z chwilą śmierci (nie odwołane) stawały się ważne (konwalidacja - pyt 117).

143. Posag.

Posag - dos - majątek, który otrzymywał mąż celem ułatwienia ponoszenia kosztów utrzymania małżeństwa od pater familias żony - dos profecticia, bądź od samej żony lub innej osoby np. jej matki - dos adventicia. Majątek ten otrzymywał na własność z ograniczeniem sprzedaży gruntów italskich bez zgody żony(lex Julia de fundo dotali z 18r.p.n.e.) oraz zastrzeżeniem zwrotu w przypadku rozwiązania małżeństwa (miał on być zabezpieczeniem dla żony i dzieci); nie zwracał dos adventicia jeśli żona umarła, dos profecticia zatrzymywał jeśli pater familias żony już nie żył. Żona miała prawo ubiegać się o zwrot posagu w drodze actio rei uxoriae, z zastrzeżeniem prawa retencji męża - zatrzymania części posagu np. na każde pozostałe przy nim dziecko. Posag ustanowiony ze stypulacyjnym zobowiązaniem męża do jego zwrotu dawał ustanawiającemu actio ex stipulatu (stricti iuris) - skarga uniemożliwiająca mężowi prawo retencji.

Prawo justyniańskie regulowało sprawy posagu na korzyść żony i dzieci.

144. Sposoby powstania władzy ojcowskiej.

Urodzenie dziecka z ważnego rzymskiego małżeństwa, adopcja lub legitymacja powodowały powstanie władzy ojcowskiej.

145. Domniemanie ojcostwa.

Zasada mater semper certa est; w stosunku do ojca domniemanie ojcostwa (w przyp. ważnego małżeństwa) - pater is est, quem nuptiae demonstrant. Za dziecko zrodzone z małżeństwa uważano urodzone w 182 dni po zawarciu i najpóźniej w 300 dni po jego rozwiązaniu (dwa terminy ciąży - najkrótszy i najdłuższy).

146. Pater est, quem nuptiae demonstrant. (patrz wyżej)

147. Przysposobienie dziecka według prawa rzymskiego.

Adopcja adoptio - przyjęcie innej osoby do rodziny i pod władzę. Dwa rodzaje adopcji:

• przysposobienie adoptio - czynność prawna (adoptujący i ojciec); w prawie przedjustyniańskim - drogą potrójnej mancypacji (syna - córkę lub wnuka wystarczyło raz mancypować) (osób alieni iuris) i utraty przez to władzy ojcowskiej, a patria potestas adoptujący uzyskiwał drogą pozornego procesu windykacyjnego in iure cessio. Justynian uprościł czynność do oświadczenia stron w sądzie (w obecności dziecka mającego prawo sprzeciwu); dwa rodzaje adopcji: pełna atoptio plena - adoptujący był krewnym wstępnym dziecka które przechodziło pod władzę i do rodziny adoptującego; niepełna adoptio minus plena - adopcja przez osobę obcą - dawała dziecku prawo dziedziczenia beztestamentowego bez przejścia pod jego władzę ojcowską.

• Arrogacja - dotyczyła dorosłych mężczyzn sui iuris (pater familias) - arrogowany przechodził z całym majątkiem i ew. podległymi mu osobami pod władzę i do rodziny agnatycznej arrogującego. Podlegała kontroli kapłanów i państwa - uchwała zgromadzenia ludowego (comitia curiata; calata)- w prawie poklasycznym i justyniańskim - drogą reskryptu cesarskiego

• legitymacja legitymatio- uznanie dziecka (zrodzonego z konkubinatu liberi naturales) za prawe, umożliwiło to powstanie patria potestas. Za Konstantyna wykształciły się trzy sposoby legitymacji:

• małżeństwo legitimatio per subsequens matrimonium

• rozporządzenie cesarza (jeden z konkubentów nie żyje) legitimatio per rescriptum principis

• legitimatio per oblationem curiae - zrodzony z konkubinatu syn stawał się dekurionem (członkiem rady municypalnej) , córka wychodziła za mąż za dekuriona - można było uznać za dzieci prawe podlegająca patria potestas - by pozyskać zamożnych członków rady municypalnej obciążonych odpowiedzialnością finansową za pobór podatków.

148. Arrogatio i adoptio.(patrz wyżej)

149. Adoptio plena i minus plena. (patrz wyżej)

150. Legitymacja dziecka (legitymatio) (patrz wyżej)

151. Zgaśnięcie władzy ojcowskiej.

Władza dożywotnia, gasła z chwilą śmierci patris familias lub jego capitis deminutio maxima i media (utrata wolności lub obywatelstwa). Żona i dzieci stawały się sui iuris.

Utrata władzy ojcowskiej następowała przez:

• uzyskanie przez dziecko wysokiego stanowiska duchownego lub świeckiego,

• „za karę” ciężkie przewinienia wobec dziecka,

• przez emancypację - czynność prawną wyłączającą emancypowanego spod władzy pater familias oraz rodziny jego agnatycznej - capitis deminutio minima (trzykrotna sprzedaż mancypacyjna). Dokonywana przed sądem za zgodą dziecka (mającego co najmniej 7 lat)

152. Emancypacja. (patrz wyżej)

153. Treść władzy ojcowskiej.(patris familias i osoby alieni iuris)

Pater familias - osoba płci męskiej posiadająca pełnię władzy nad rodziną, a jednocześnie on sam nie podlegał niczyjej władzy - był człowiekiem sui iuris. Posiadał władzę absolutną nad wszystkimi członkami familii i był wyłącznym podmiotem praw majątkowych i przedstawicielem rodziny na zewnątrz w obrocie prawno-majątkowym. Władza ta wygasała dopiero z chwilą śmierci. Zakres władzy - przyjmowanie nowonarodzonych do rodziny (porzucenie expositio, ius exponendi), oddanie syna w mancipium a nawet sprzedanie za Tyber (zastawienie, wynajęcie) - prawo życia i śmierci ius vitae ac necis (przymus rady sądu domowego - iudicium domesticum). Władza prawnie nieograniczona, jedynie względy sakralne i opinia publiczna (noty cenzorskie), obyczaje.

Od początku pryncypatu władza ta jednak słabnie (ustawodawstwo cesarskie, narzucenie obowiązków np. przymus alimentacyjny); w prawie justyniańskim utrata ius vitae ac necis pozostaje jedynie prawo karcenia. Władza patris familias nad żoną manus wyszła z użycia za pryncypatu. Słabnie także władza majątkowa - peculium castrense - majątek zdobyty służbą wojskową należał do filius familii, mógł nim swobodnie dysponować za pomocą czynności prawnych między żyjącymi i na wypadek śmierci. Śmierć beztestamentowa przysparzała majątek patris familias jako zwrot peculium, jedynie jednak tylko jeśli zmarły nie miał dzieci lub braci. Za dominatu mógł być to także majątek zdobyty w cywilnej służbie państwowej (początkowo tylko dygnitarze IVw.) lub przez członka kleru. - jako peculium quasi castrense. Pater familias nie mógł zbyć spadku otrzymanego przez syna lub córkę po matce, a który użytkował i zarządzał dożywotnio (w V w. przyznano własność wprost filius familias). Prawo justyniańskie przyznawało filius familias własność majątku nie pochodzącego od ojca ani z jego majątku - jako bona adventicia, zarząd i użytkowanie w ręku ojca bez prawa zbycia. Dziedziczenie bona advetica było beztestamentowe. Były to przejawy samodzielności filii familias, jednak całkowitego usamodzielnienia , ani zrównania praw nie było.

154. Opieka (tutela) i kuratela (cura).

Osoby sui iuris nie podlegające patria potestas lub manus, - pozbawione lub ograniczone w zdolności do czynności prawnych podlegały opiece (pupil) lub kurateli (kurand). Opiece podlegały dzieci i niedojrzali tutela impuberum, kobiety sui iuris (tutela mulierum); kuratela tyczyła się małoletnich - kura minorum chorymi umysłowo cura furiosi lub marnotrawcami cura prodigi.

Opieka nad kobietami sui iuris - tutela mulierum - bez względu na wiek - powstawała na podobnych zasadach jak dla dzieci, opiekun nie sprawował zarządu majątkiem kobiety. W republice zmniejsza się rola, za pryncypatu zaczyna zanikać (lex Iulia et Papia Pappaea - kobiety wolno urodzone mające troje, a wyzwolenice czworo dzieci nie podlegały opiece (pyt 138) Lex Claudia - zniosła opiekę ustawową agnatów, w IV w.n.e. opieka nad kobietami całkowicie zanika.

155. Opieka nad dziećmi i niedojrzałymi (tutela impuberum)

(pyt nast. i poprzednie)

156. Sposoby powołania opiekuna.

Powołanie opiekuna mogło nastąpić:

• drogą testamentową przez pater familias- tutela testamentaria

• opieka ustawowa (wedle U.XII T.) -tutela legitima - przy braku testamentu opiekunem był najbliższy agnat męski, a przy jego braku - gentyl - członek rodu,

• tutela dativa - w razie braku opiekuna testamentowego lub ustawowego - opieka wyznaczona przez pretora lub namiestnika prowincji.

157. Obowiązki i odpowiedzialność opiekuna.

Opiekun miał dbać o utrzymanie i wychowanie pupila, z reguły zarządzał jego majątkiem (auctoritas interpositio - zatwierdzania decyzji pupila), a po dojściu pupila do wieku dojrzałego powinien oddać ten majątek (pupilowi przysługiwało actio tutelae). Opiekun mógł zawierać czynności prawne zamiast pupila lub przy użyciu jego niewolnika. W czasie sprawowania opieki pupilowi przysługiwały: accusatio suspecti tutoris - (actio popularis) każdy mógł wnieść skargę przeciwko podejrzanemu opiekunowi; actio rationibus distrahendis - skarga wnoszona przez pupila po zakończeniu opieki w razie sprzeniewierzenia całości lub części majątku.

158. Kuratela - pojęcie, rodzaje, zastosowanie.

• Kuratela miała na celu zwłaszcza pomoc w prowadzeniu spraw majątkowych.

Cura furiosi - nad chorymi umysłowo wg U XII T - krewni agnatyczni albo gentylowie chorego, w prawie klasycznym mogli być powoływani ustawowo, ale nie w testamencie. Cura prodigi - U XII T; później pretor ustanawiał dekretem kuratorów marnotrawcom na wniosek zainteresowanych. Curator minores - dla małoletnich; w prawie poklasycznym stała się powszechna - dotyczyła wszystkich małoletnich (nie mogli zaciągać zobowiązań i zbywać majątku - którym zarządzał kurator, co w opiece było rzadsze). Różnice między opiekunem polegały na tym, że zgoda na dokonanie czynności w przypadku kuratora mogła nastąpić ex post - po fakcie. Kuraturę mógł ustanowić pretor w związku z konkretną sytuacją - nieobjętym spadkiem curator hereditatis iacentis, ochrony interesów dziecka poczętego curator ventris, pomocy ułomnym, chorym cura debilium personarum, czy załatwiania spraw osób nieobecnych curator absentis.

• Prawo spadkowe

159. Pojęcie i rodzaje dziedziczenia.

Prawo spadkowe - dotyczy majątku pozostałego po zmarłym. Rodzaje dziedziczenia:

hereditas - cywilne prawo spadkowe U XII T- dziedziczenie testamentowe, ustawowe (beztestamentowe - pokrewieństwo agnatyczne) oraz przeciwtestamentowe; bonorum possessio - dziedziczenie „pretorskie”.

160. Hereditas i bonorum possesio.

Hereditas - dziedziczenie ustawowe - cywilne

Bonorum possessio - zapobieganie bezpańskim spadkom przez rozszerzenie grona spadkobierców beztestamentowych także pokrewieństwo kognatyczne. Pierwotnie było to nadanie rzeczy spadkowych dziedzicom ustawowym, dla usprawnienia działania prawa cywilnego - bonorum possessio iuris civilis adiuvandi gratia; także dla powołania dalszych dziedziców w przypadku nieobjęcia spadku przez bliższych (wprowadzał zasadę kolejności powoływania do spadku); przez roczne zasiedzenie (niezależnie od nieuprawnienia) usucapio pro herede; bonorum possessio iuris civilis supplendi gratia - udzielał w przypadku ważnego testamentu, ale nie spełniającego wszystkich prawnych formalności; utrzymanie dziedzica kognatycznego wbrew agnatycznej zasadzie prawa cywilnego, a także zabezpieczenie spadku testamentowego wbrew ew. dziedzicom ab intestato.

Bonorum possessio sine re - ustąpienie spadku przez dziedzica bonorum possesora w przypadku zgłoszenia roszczeń przez dziedzica cywilnego.

Bonorum possessio cum re - utrzymanie przy spadku bonorum possessora mimo roszczeń dziedzica cywilnego.

Bonorum possessio pretor udzielał dla zainteresowanych (agnitio) w terminie rok dla (ascen) i descendentów i 100 dni dla innych krewnych - pod rygorem pominięcia w dziedziczeniu; osoba wprowadzona w posiadanie spadku zwała się bonorum possessor a nie heres, traktowana była jednak jak gdyby był dziedzicem loco heredis przez danie mu (a także wierzycielom spadkowym) formułki z fikcją (actiones utiles). Kolejne zmiany wprowadził Justynian w Nowelach: 118 i 127 - dziedziczenie beztestamentowe; a w 115 - przeciwtestamentowe.

161. Dziedziczenie i spadek.

Dziedziczenie - przejście ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego na spadkobierców jako spadek. Heres wchodzi w całość stosunków prawno-majątkowych spadkodawcy.

162. Sukcesja uniwersalna i syngularna w prawie spadkowym.

Sukcesja uniwersalna - nabycie ogółu praw majątkowych oraz długów (jako samoistnych pozycji, a nie jako pomniejszających prawa - można dziedziczyć same długi jeśli spadkodawca nic innego nie pozostawił). Niektóre kategorie długów gasną jednak z chwilą śmierci spadkodawcy (długi i niektóre wierzytelności z deliktów, służebności osobiste).

Sukcesja syngularna - na podstawie rozporządzenia ostatniej woli nadanie osobom nie będącym spadkobiercami określonych korzyści majątkowych (wyłączenie zapisywania długów) były to zapisy - legaty i fideikomisy oraz mortis causa capio.

163. Powołanie do spadku - pojęcie i podstawy.

Spadkobiercą - heres mogła stać się tylko osoba powołana do spadku - co dawało jej podstawy prawne do objęcia spadku. Powołanie do spadku - mogło nastąpić: na podstawie ważnego testamentu (dziedziczenie testamentowe); na podstawie ustawy - (dziedziczenie ustawowe - beztestamentowe); przeciw testamentowe - wbrew testamentowi (dla zabezpieczenia praw najbliższej rodziny pominiętej krzywdząco w testamencie).nabycie spadku i stanie się spadkobiercą następowało przez oświadczenie woli chęci przyjęcia spadku.

Rozróżniano tu:

• heredes domestici - dziedzice domowi (podlegające władzy spadkodawcy do chwili jego śmierci - tzw. sui heredes - nabywający prawa do spadku ipso iure; byli dziedzicami koniecznymi heredes necessari) nie musieli oświadczać woli przyjęcia spadku - stawali się jego właścicielami z chwilą powołania do spadku - śmierci spadkodawcy; otrzymali z czasem prawo beneficium abstinendi - prawo powstrzymania się od przyjęcia spadku zadłużonego przez odpowiednie oświadczenie woli; nie mogli z niego skorzystać niewolnicy powołani do dziedziczenia jako heredes domesticus.

• heredes extranei - dziedzice zewnętrzni - musieli oświadczyć taką wolę; byli dziedzicami dobrowolnymi heredes voluntarii - mogli swobodnie decydować o przyjęciu spadku.

Spadkobiercą mógł być każdy posiadający zdolność prawną (z wyłączeniem personae incerte - nie określonych w chwili sporządzania spadku - „ubodzy”), a także niewolnik równocześnie wyzwalany (później było to w domyśle) - będący dziedzicem koniecznym (nie mógł nie przyjąć spadku, co pozwalało uniknąć sytuacji unieważnienia spadku z powodu odrzucenia przez wszystkich dziedziców, co skutkowało unieważnieniem i innych rozporządzeń testatora. W przypadku egzekucji venditio bonorum - infamii ulegał niewolnik a nie nazwisko spadkodawcy. Niewolnicy obejmowali najczęściej spadki obdłużone herediats damnosa. W przypadku ustanowienia dziedzicem cudzego niewolnika spadek przejmował jego pan (w razie przyjęcia).

164. Pojęcie i treść testamentu.

Testament - jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci w określonej formie - ustanawiające dziedzica (i dodatkowe postanowienia - zapisy, ustanowienie opiekuna wyzwolenia). Sporządzający testament spadkodawca - zwany był testatorem.

O ważności testamentu decydowały:

• brak błędów formalnych co do formy zewnętrznej jak i do treści,

• testator miał zdolność sporządzania rzymskiego testamentu - testamenti factio activa,

• powołany do dziedziczenia miał zdolność do dziedziczenia - testamenti factio passiva,

• testator nie pominął milcząco synów pozostających pod jego władzą ojcowską.

Ważny testament mógł stać się nieważny lub zostać odwołany - uchylony drugim późniejszym, a nie np. przez zniszczenie (co utrudniało jedynie udowodnienie jego treści; zniszczenie nie pozwalało pretorowi na udzielenie bonorum possessio). Można było odwołać testament sporządzony przed 10 laty przez oświadczenie przy 3 świadkach lub wobec władzy publicznej.

Zdolność do sporządzenia testamentu mieli obywatele rzymscy sui iuris mający zdolność prawną oraz pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolność prawna musiała istnieć w chwili sporządzania i do chwili śmierci, zdolność do czynności prawnych tylko w chwili sporządzania. Nie mogli sporządzić testamentu chorzy umysłowo, niedojrzali, marnotrawcy, a także kobiety (później zezwolono im na testowanie za potwierdzeniem opiekuna, w prawie justyniański - swoboda testowania). Z osób alieni iuris ważny testament mogli sporządzać filii familias co do swego peculium castrense i quasi-castrense, a także niewolnicy publiczni co do połowy swego peculim.

Testament mógł zawierać wydziedziczenie - wyłączenie pewnych osób z grona dziedziców; także zapisy (legaty i fideikomisy), ustanowienie opiekuna, wyzwolenie niewolników wprost lub powiernicze, polecenia (wskazówki co do wykonania testamentu, brak bowiem w prawie rzymskim instytucji powołania wykonawcy testamentu).

165. Testament i kodycyl.

Kodycyl - pismo, które spadkodawca mógł skierować do każdej z osób otrzymującej jakąś korzyść majątkową z testamentu lub beztestamentowo zawierające wszelkie rozporządzenia ostatniej woli z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. Mógł być potwierdzony w testamencie codicilli confirmati lub nie codicilli non confirmati. W wypadku rozporządzeń z zakresu prawa cywilnego (legaty, wyzwolenia, ustanowienie opieki) wymagane było potwierdzenie kodycylu w testamencie. Klauzula kodycylna pozwalał na pozostawienie ważnymi rozporządzeń zawartych w testamencie w razie jego nieważności. Nie były ważne postanowienia co do osoby dziedziców i wydziedziczonych, pozostawały ważne pozostałe rozporządzenia. Testament stawał się ważny w zakresie kodycylu.

166. Formy testamentu.

Dwie ustne i publiczne formy testamentu - testamentum calatis comitiis oraz testamentum in procinctu.

testamentum calatis comitiis - uroczysty akt publiczny na zgromadzeniach ludowych przy udziale kapłanów - dwa razy w roku i tylko w Rzymie 9dostępny tylko patrycjuszom).

testamentum in procinctu - tylko dla żołnierzy w czasie wojny gotowych do wymarszu (w dowolnej formie przed towarzyszami broni).

Obie formy wyszły z użycia w II-I w.p.n.e.

Testament mancypacyjny - kilka etapów tworzenia:

• sprzedaż mancypacyjna (przy obecności 5 świadków i libripensa) osobie zaufanej -familiae emptor - co powodowało wyjście tego majątku z dziedziczenia beztestamentowego, a familiae emptor miał instrukcje jak ma rozdysponować majątek;

• z czasem znaczenia nabrały tabliczki na których spisywano dyspozycje, sprzedaż mancypacyjna była już wtedy formalności (ale konieczną), a familiae emptor i libripens stali się świadkami testamentowymi (razem 7) (nie znali treści testamentu - zaświadczali jedynie jego autentyczność) tak powstał testament prywatny. Osoba przedstawiająca tak spisany i zaświadczony testament otrzymywała od pretora bonorum possessio, jeśli testament nie był ważny pretor udzielał bonorum possessio sine re (pyt 160); od reskryptu cesarza Antoniusa Piusa (IIw.) - powstała bonorum possessio cum re - odrębne dziedziczenie pretorskie obok cywilnego.

Formy testamentów w czasach justyniańskich:

• testament prywatny - testamentum tripertitum podpisany i opieczętowany przez testatora i 7 świadków,

• testament holograficzny - własnoręcznie napisany i podpisany tylko przez testatora - bez świadków,

• testament publiczny:

• testamentum principi oblatum - oddany opiece cesarza;

• testamentum apud acta conditum - podyktowanie ostatniej woli do protokołu urzędowego gdzie był przechowywany.

• szczególne formy testamentu - nadzwyczajnie ułatwione (w czasie epidemii świadkowie nie musieli być obecni równocześnie, na wsi wystarczało 5 świadków); lub utrudnione - testament niewidomych wymagał 8 świadków; uwolniono od wszelkich wymagań testament żołnierski testamentum militis - ważny tylko w czasie wyprawy wojennej.

Zasada unitas actus przy sporządzaniu testamentu - wszystkie czynności musiały być wykonane w jednym miejscu, czasie i w sposób ciągły - bez przerw.

167. Testamenty szczególne; testament holograficzny.(patrz wyżej)

168. Incapacitas, indignitas i prawo kaduka.

Incapacitas - niezdolność do dziedziczenia przez osoby z powodu specjalnych zakazów ustawowych (lex Iulia et Papia Poppea - osoby bezdzietne i bezżenne). Spadek (lub jego część) nie objęty z powodu incapacitas spadkobiercy stawał się caducum podlegał prawu kaduka - przypadał spadkobiercom zdolnym do dziedziczenia lub w razie ich braku legatariuszom lub skarbowi państwa. W prawie justyniańskim nie ma już incapacitas i prawa kaduka.

Indignitas - niegodność dziedziczenia - spadkobierca, który nabył spadek nie mógł go zatrzymać z powodu niegodziwego zachowania w stosunku do spadkodawcy lub jego ostatniej woli (zabójstwa spadkobiercy, sfałszowania czy zniszczenia testamentu). Zazwyczaj przypadał fiskusowi.

169. Semel heres sempel heres.(patrz niżej)

170. Ustanowienie spadkobiercy. Cautio Muciana.

Ustanowienie spadkobiercy - niezbędna dla ważności testamentu, wymagało przepisanych formalnie słów łacińskich w trybie rozkazującym. W IV-V w.n.e. pozwolono używać dowolnych słów w języku greckim. Spadkobierca powinien być wymieniony na wstępie, powoływany był do całości spadku (ew. błędne ustanowienie na określonych rzeczach nie unieważniało spadku, ale wg zasady favor testamenti takie postanowienie uważano za nienapisane). Nie można ustanowić dziedzica pod warunkiem lub terminem rozwiązującym, ani terminem zawieszającym - obowiązywała bowiem zasada semel heres, sempel heres - raz ustanowiony spadkobierca jest nim na zawsze. Możliwy był warunek zawieszający (do czasu jego spełnienia pretor mógł udzielić takiemu dziedzicowi bonorum possessio.

Cautio Muciana -(prawnik Q. Mucius Scewola) w przypadku warunku zawieszającego potestatywnego i negatywnego (niech Tytus będzie spadkobiercą jeżeli nie wejdzie na Kapitol) - spadkobierca mógł objąć spadek od razu jeżeli stypulacyjnie zobowiąże się do zwrócenia spadku w przypadku niespełnienia warunku - także (warunek wdowieństwa - conditio viduitatis, żona jest spadkobiercą jeżeli nie wyjdzie ponownie za mąż (nigdy).

171. Podstawienie dziedzica (substytucja).

Powołanie dziedzica pod warunkiem zawieszającym - podstawienie dziedzica (substytucja).

Substytucja zwykła - substitutio vulgaris - testator ustanawiał spadkobiercę podstawionego heres sibstitutus, na wypadek gdyby spadkobierca „pierwszy” heres institutus nie mógł objąć spadku. (spadkobiercą jest X, jeśli X nie będzie to niech będzie nim Y).

Substytucja pupilarna - tylko pater familias - mógł wyznaczyć dla spadkobiercy niedojrzałego - pozostającego pod jego władzą, spadkobiercę - substytuta pupilarnego na wypadek gdyby pupil zmarł przed osiągnięciem dojrzałości, ale po śmierci pater familias. Substytucja pupilarna wygasała w chwili osiągnięcia dojrzałości przez pupila. Substytucja quasi-pupilarna (utworzona przez Justyniana) - ustanowienie spadkobierców dla descendenta chorego umysłowo, dochodziła do skutku w razie jego śmierci bez odzyskania zdrowia. Mogły to być dzieci względnie rodzeństwo chorego.

172. Agnacja i kognacja w dziedziczeniu beztestamentowym.

Ewolucja dziedziczenia następowała od wyłącznej agnatycznej przewidzianej w U XII T, dopuszczeniu częściowo kognacji - system mieszany wg prawa pretorskiego oraz wyłączne oparcie na kognacji wg prawa justyniańskiego.

173. Dziedziczenie beztestamentowe według Ustawy XII Tablic

Spadkodawca zmarł nie pozostawiwszy testamentu lub ten stał się nieważny. Wg U XII T - zasada Si intestato moritur...jeżeli zmarł nie pozostawiając testamentu + zasada Nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest - nikt nie może umrzeć rozporządziwszy po części testamentem, po części beztestamentowo. Dopuszczono zasadę dziedziczenia beztestamentowego agnatycznego.

Trzy klasy dziedziczenia wg U XII T:

• heredes sui - wszyscy znajdujący się pod władzą spadkodawcy, a przez jego śmierć stali się osobami sui iuris; dzieci i żona in manu dziedziczyli wedle głów (in capita - w częściach równych), dzieci syna (wcześniej zmarłego) dziedziczą wedle szczepu in stirpes (dzielą między sobą część przypadłą ich ojcu gdyby żył);

• proximi agnati - najbliżsi agnaci (powoływani do dziedziczenia w razie braku heredes sui), dziedziczą wedle głów (z kobiet mogły dziedziczyć tylko rodzone siostry i matka, o ile była w małżeństwie cum manu u ojca spadkodawcy, przez co prawnie stała się siostrą agnatyczną spadkodawcy.

• gentyle - w przypadku braku heredes sui i proximi agnati - dziedziczyli członkowie rodu

Brak jest dewolucji - kolejnego powoływania do spadku (w przypadku nie podjęcia spadku przez powołaną do tego osobę nie można było powoływać kolejnych według klas dziedziczenia). Nie objęty spadek stawał się bezpański i każdy drogą rocznego zasiedzenia mógł nabyć do niego prawa (usucapio pro herede).

174. Pretorskie dziedzicznie beztestamentowe.

Częściowe oparcie dziedziczenia na kognacji w związku z częściowym rozkładem rodziny agnatycznej. Edykt pretorski pozwolił na kolejne powoływanie do spadku w kolejnych klasach lub stopniach pokrewieństwa w obrębie jednej klasy - zasada dewolucji powołania do spadku. Pretor powoływał do beztestamentowej bonorum possessio następujące klasy:

• unde liberi - heredes sui oraz zstępni emancypowani (zasada kognacji), dziedziczenie wedle głów in capita, w razie braku bliższego descendenta - wnuki spadkodawcy - wedle szczepu in stirpes; przez wprowadzenie dziedziczenia przez zstępnych emancypowanych wykluczono jednak ich dzieci, wedle klauzuli Salviusa Iulianusa nova clausula de coniungendis cum emancipato liberis eius połowa spadku miała przypaść emancypowanemu, a druga - jego dzieciom;

• unde legitimi - powoływani do spadku w razie braku chęci objęcia spadku przez unde liberi, byli to spadkobiercy beztestamentowi prawa cywilnego - kolejno: ponownie heredes sui (bez emancypowanych); najbliżsi agnaci; gentylowie.

• unde cognati - krewni kognatyczni do 6 stopnia (do 7 - dzieci spokrewnionego ze sobą rodzeństwa w 6 stopniu), decydują więzy kognatyczne - rozstrzyga bliskość pokrewieństwa (jako pierwsi - dzieci heres sui, emancypowani, dzieci adoptowane i oddane w adopcję, córki zamężne cum manu). W tej klasie dziedziczy się po ojcu i po matce. Gdy nie było dzieci - dziedziczyli ojciec i matka, po nich ew. krewni boczni do 6 (ew.7) stopnia,

• unde vir et uxor - w razie braku pretensji do spadku przez spadkobierców z ww klas pretor udzielał bonorum possessio małżonkowi.

175. Dziedziczenie wedle głów wedle szczepów.(patrz niżej)(in capita, in stirpes)

176. Dziedziczenie ab intestato według prawa justyniańskiego.

Zmiany podczas pryncypatu zmierzały do „kognatycznego” dziedziczenia.

Wyłącznie kognatyczne pokrewieństwo w dziedziczeniu wprowadziło ustawodawstwo justyniańskie (Nowele 118 i 127) - dziedziczenie wedle klas:

1. krewni zstępni descendenci (dziedziczyli po ojcu i po matce) - podział spadku wedle głów, wnuki nieżyjącego dziecka dziedziczyły wedle szczepów (tzw. prawo reprezentacji)

2. krewni wstępni ascendenci, rodzeni bracia i siostry (względnie ich dzieci - gdy sami nie żyli)

3. przyrodnie rodzeństwo (i ich dzieci), obojętnie na pokrewieństwo ze wspólnej matki czy z ojca,

4. dalsi krewni boczni, bez ograniczeń (bliżsi wykluczali dalszych), w równym pokoleniu dziedziczyli wedle głów,

Obowiązywała zasada dewolucji - powoływanie kolejno następnych klas jeżeli nikt z poprzedniej nie stał się spadkobiercą. Dziedziczenie po sobie małżonków uregulowane było w nowelach 53 i 117 tylko w zakresie - uboga wdowa może otrzymać czwartą część spadku po bogatym mężu - kwarta ubogiej wdowy, jeżeli pozostało więcej niż troje dzieci spadek dzielono na równe części.

Nie objęty spadek (bona vacantia) przypadał skarbowi państwa (po duchownym - kościołowi, żołnierzu - jednostce wojskowej).

177. Dziedzicznie beztestamentowe małżonków w prawie rzymskim. (patrz wyżej)

W U XII T dzieci i żona in manu dziedziczyli wedle głów (in capita). Prawo pretorskie - dziedziczenie unde vir et uxor - w razie braku pretensji do spadku przez spadkobierców z klas pretorskiego dziedziczenia beztestamentowego - pretor udzielał bonorum possessio małżonkowi. Zasada ta prawdopodobnie zachowała się w prawie justyniańskim.

178. Dziedziczenie pogrobowców.

Pojawienie się po sporządzeniu testamentu jeszcze jednego dziedzica (suus) (małżeństwo cum manu lub adopcja dziecka) powodowało nieważność testamentu (testamentum ruptum). Najbardziej skomplikowana była sytuacja pogrobowca postumus suus - dziecka urodzonego po śmierci ojca, gdy nie można było zmienić testamentu. Pogrobowiec obala testament postumus rumpit testamentum, z czasem stworzono możliwość powołania do spadku lub wydziedziczenia z góry pogrobowców.

179. Dziedzicznie przeciwtestamentowe.

Dziedziczenie przeciwtestamentowe miało na celu ograniczenie całkowitej swobody w dysponowaniu prywatnym majątkiem dla ochrony interesów najbliższej rodziny. Dopuszczono możliwość obalenia testamentu i dziedziczenia opartego na zasadach beztestamentowych lub jedynie dopuszczenie do dziedziczenia osób w tym testamencie nie uwzględnionych.

Dawne prawo cywilne nie pozwalało pominąć heredes sui. Dla odebrania im prawa dziedziczenia wymagane było wydziedziczenie (przy czym syn musiał być wydziedziczony imiennie nominatim, reszta heredes sui - ogólnie). Przemilczenie syna powodowało nieważność testamentu, a dziedziczenie następowało beztestamentowo, przemilczenie innych heredes sui pozwalało im na dziedziczenie obok spadkobierców testamentowych (jeżeli dziedziczyli inni heredes sui to pominięci heredes sui dziedziczyli wedle głów; jeżeli dziedziczył obcy extraneus to pominięci otrzymywali łącznie połowę spadku).
Edykt pretorski wprowadził dla ważności testamentu wymóg ustanowienia dziedzicami lub wydziedziczenie wszystkich dzieci z unde liberi (z zachowaniem wymogu nominatim dla synów). Nie zachowanie tego warunku dawało pominiętym prawo ubiegania się przez rok o bonorum possessio do części spadku, która przypadłaby im w dziedziczeniu beztestamentowym.

Prawo justyniańskie wprowadziło kolejne zmiany - skarga querela inofficiosi testamenti przysługiwała jeśli dziedzic konieczny nic nie dostał, przysługiwało mu jedynie actio ad supplendam legitimam, a testament pozostawał ważny. Zachowek podwyższał do 1/3 części należnej beztestamentowo o ile wynosiła ona co najmniej ¼ całego spadku, w noweli 115 wyliczono dopuszczalne przyczyny wydziedziczenia lub pominięcia, których niezachowanie powodowało nieważność testamentu.

180. Querela inofficiosi testamenti.

Formalne dopuszczenie pominięcia w dziedziczeniu członków rodziny skłoniło w końcu rzeczypospolitej trybunały centumwiralne do dopuszczenia możliwości zaczepienia takiego testamentu jako testamentum inofficiosum - sprzecznego z moralnymi obowiązkami pater familias (officia pietatis) wobec rodziny. Członkom najbliższej rodziny przysługiwało querela inofficiosi testamenti - skarga unieważniająca całkowicie lub częściowo testament. Zasady:

• skarga przysługiwała asce i descendentom, a także braciom i siostrom (tylko w wypadku jeśli spadkodawca był człowiekiem o złej opinii persona turpis,

• tylko jeśli mieli by oni konkretne prawo do dziedziczenia beztestamentowego, a środek ten był ostatecznym,

• możliwość wniesienia skargi ograniczona była zapewnieniem zachowku, ale sama skarga dotyczyła pełnej części należnej w drodze dziedziczenia beztestamentowego, a nie zachowku,

• sąd swobodnie oceniał czy istniała przyczyna pozbawienia spadku, jeśli tak było - oddalał skargę,

• termin przedawnienia querela inofficiosi testamenti upływał w ciągu 5 lat od śmierci testatora.

181. Zachowek.

Zachowek pars legitima - minimalna część należna ze spadku członkom najbliższej rodziny, uprawnieni do zachowku byli wstępni, zstępni i rodzeństwo (tak samo jak w querela inofficiosi testamenti), tylko ci uprawnieni do dziedziczenia beztestamentowego. Wysokość zachowku była proporcjonalna do udziału w spadku w drodze beztestamentowej (początkowo ¼ tej wartości, później zwiększona). Zachowek można było przekazać w formie udziału w spadku, zapisu lub darowizny. Otrzymanie zachowku wyłączało możliwość wystąpienia ze skargą querela inofficiosi testamenti.

182. Sposoby przyjęcia spadku.

Powołanie do spadku dawało prawną możność objęcia spadku, co mogło nastąpić po oświadczeniu woli przyjęcia spadku (poza dziedzicami koniecznymi):

• cretio - wypowiedzenie wobec świadków uroczystych słów (często ograniczone w testamencie terminem 100 dni),

• pro herede gestio - dorozumiane oświadczenie woli objęcia spadku przez zachowanie o tym świadczące,

• nuda voluntas - proste nieformalne oświadczenie woli.

Prawo justyniańskie pozostawiło tylko te dwa ostatnie sposoby objęcia spadku. Brak terminu na przyjęcie (ogłoszenie) spadku stanowił problem dla wierzycieli. W prawie pretorskim mogli oni zapytać in iure (przed pretorem) powołanego do spadku czy jest spadkobiercą, pretor dawał zwykle czas do namysłu spatium deliberandi, a po jego upływie i braku odpowiedzi uznawano, że spadek nie został objęty i o ile nie było kolejnych powołanych wierzyciele mogli egzekwować z masy spadkowej. W prawie justyniańskim brak odpowiedzi był potwierdzeniem objęcia spadku. Agnitio - prośba o bonorum possessio była traktowana jako chęć objęcia spadku. Dołączenie warunku lub terminu unieważniało przyjęcie spadku.

Odrzucenie spadku przez heres extraneus (voluntarius) następowało przez nie przyjęcie lub wyraźne odrzucenie spadku. Dziedzice konieczni heredes necessarii, domestici z czasem otrzymali od pretora dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku beneficium abstinendi.

183. Spadek leżący.

Spadek leżący hereditas iacens - spadek nie objęty choćby byli powołani spadkobiercy. Był traktowany jak bezpański, a rzeczy wchodzące w jego skład jak i on cały mógł zostać zawłaszczony, przez roczne posiadanie - usucapio pro herede - można było nabyć prawa do spadku, co nie wymagał słusznego tytułu iustus titulus, ani dobrej wiary bona fides, szybko został pozbawiony znaczenia. Rozbieżności dotyczyły istoty prawnej spadku leżącego , który oceniano jako reprezentującego osobę spadkodawcy lub spadkobiercy, a czasami jako odrębnej osoby prawnej. Administrację nad spadkami leżącymi sprawował pretor (czasami powołany kurator curator hereditatis iacentis).

184. Transmisja powołania.

Objęcie spadku przez spadkobierców extranei (spoza domu spadkodawcy) powołanych wymagało ich oświadczenia woli przyjęcia spadku. Śmierć takiej osoby powodowała powołanie do spadku kolejnych spadkobierców spadkodawcy, a nie powołanego. Zmiana nastąpiła przez ustawodawstwo pretorskie - utworzoną transmisja powołania. Oświadczenie woli objęcia spadku jeśli nie zrobił tego powołany, mogło zostać wyrażone przez jego spadkobierców. Prawo to przysługiwało spadkobiercom powołanego jeśli jemu przysługiwałoby restitutio in integrum z racji służby państwu i przez to niedotrzymania terminu objęcia spadku. Później ograniczono to do testamentowego spadkobrania descendentów (transmisja Teodozjańska), transmissio Justinianea nie stawiała już tego warunku a transmisja uwarunkowana była jedynie brakiem decyzji zmarłego powołanego.

Kolizje transmisji, substytucji (podstawienia pyt 171) i prawa przyrostu (akrescencji -pyt 189) rozwiązane były określeniem kolejności (jak wymienione).

185. Skutki nabycia spadku.

Nabycie spadku przez jego przyjęcie powodowało objęcie ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego (uniwersalna sukcesja spadkowa), w razie współdziedziczenia prawa przechodziły na kilku spadkobierców. Majątek odziedziczony łączył się z majątkiem własnym spadkobiercy w jedną całość (confusio bonorum), którą zarządzał i odpowiadał spadkobierca.

Spadkobierca posiadał prawo składania skarg (np. rei vindicatio; in personam) z różnych wierzytelności i innych praw wchodzących w skład masy spadkowej. Poza tym przysługiwała mu skarga z tytułu praw do spadku hereditatis petitio o wydanie całości spadku przeciwko posiadaczowi spadku nie mającego tytułu prawnego (pro herede possessor; pro possessore possessor). Odpowiedzialność takich posiadaczy zależała od ich dobrej lub złej wiary. Bonorum possessor mógł uzyskać interdykt quorum bonorum i jego drogą ubiegać się od posiadacza wydania rzeczy; lub w stosunku do praw należących do spadku mógł uzyskać od pretora skargi (actiones utiles) oparte na fikcji, że jest cywilnym spadkobiercą heres.

186. Odpowiedzialność za długi spadkowe.

Spadkobierca odpowiadał za długi spadkowe całym połączonym majątkiem, co rodziło pewne niedogodności dla samego spadkobiercy i wierzycieli (gdy np. spadkobierca był nadmiernie zadłużony). Próby zaradzenia temu przez prawo:

• wierzyciele mogli (pod warunkiem, że nie zaczęli pertraktować z dziedzicem, jako dłużnikiem) ubiegać się u pretora (namiestnik prowincji) o oddzielenie masy spadkowej od majątku spadkobiercy (bardzo zadłużonego) przez udzielenie separatio bonorum; beneficium separationis. Dawało to wierzycielom prawo sprzedania egzekucyjnego venditio bonorum majątku spadkowego (nie odpowiadał on za długi własne spadkobiercy),

• do Justyniana za długi spadkowe spadkobierca odpowiadał całym połączonym majątkiem, zabezpieczenie mogły stanowić układy z wierzycielami, małoletnim minores przysługiwało in integrum restitutio, heres suus mógł skorzystać z pretorskiego beneficium abstinendi.

• w prawie justyniańskim wprowadzono beneficium inventarii - dobrodziejstwo inwentarza, dziedzic w ciągu 30 dni po dowiedzeniu się o powołaniu do spadku mógł zacząć notarialnie spisywać dziedziczony majątek i jeśli skończył to w ciągu następnych 60 dni, odpowiadał za długi spadkowe tylko majątkiem zinwentaryzowanego spadku a nie własnym.

187. Dobrodziejstwo inwentarza (beneficium inventarii). (patrz wyżej)

188. Współdziedziczenie i jego następstwa.

Kilku spadkobierców dziedziczyło (bez) i testamentowo wedle głów względnie w częściach wyznaczonych przez testatora. Długi i wierzytelności dzieliły się odnośnie do ich udziałów, wierzytelności i długi niepodzielne powodowały solidarność czynną i bierną spadkobierców. Na rzeczach spadkowych powstawała współwłasność w częściach ułamkowych, a jej podzielenie mogło nastąpić przez skargę działową actio familiae erciscundae przysługującej każdemu ze współwłaścicieli.

189. Przyrost (akrescencja) w prawie spadkowym.

Opróżniona część spadku (aktywa i pasywa) przez współspadkobiercę, który nie chciał lub nie mógł jej objąć, przypadała pozostałym proporcjonalnie do ich udziałów spadkowych z mocy samego prawa ipso iure. Ograniczone to było przez ewentualne transmisje i substytucje, a w dziedziczeniu testamentowym ewentualnie przez prawo kaduka, które miały pierwszeństwo (w ww kolejności) przed akrescencją.

190. Zaliczenie na dział spadkowy.

Wyrównanie sytuacji majątkowej między spadkobiercami wśród których jeden otrzymał jakieś przysporzenie od spadkodawcy kosztem przyszłego spadku. Syn emancypowany chcąc dziedziczyć na podstawie bonorum possessio jako unde liberi obok heredes sui, musiał włączyć do masy spadkowej swój majątek uzyskany od emancypacji - collatio bonorum emancipati; zamężna córka chcąc dziedziczyć beztestamentowo po ojcu musiała zobowiązać się stypulacyjnie, że dołączy do majątku spadkowego swój posag, gdyby mąż zwrócił go w razie rozwiązania małżeństwa - collatio dotis; w późnym cesarstwie descendenci, otrzymując od ascendenta np. jakąś darowiznę, chcąc po nim dziedziczyć beztestamentowo, zobowiązani byli włączyć ten majątek do masy spadkowej - collatio descendentium.

191. Pojęcie i rodzaje zapisów.

Spadkobiercy - następcy in universum ius; zapisobiercy - syngularni;

Zapisy - przysporzenia poszczególnych korzyści majątkowych w drodze sukcesji syngularnej. Mogły to być tylko korzyści, a nie długi. Przysporzenie następował kosztem spadku, obciążony był nimi zatem spadkobierca. Istniały dwa rodzaje zapisów: legaty i fideikomisy.

192. Legaty i fideikomisy.

Legat - starorzymski zapis prawa cywilnego (sformalizowany), zawierający polecenie wydania przez spadkobiercę ze spadku określonej korzyści majątkowej legatariuszowi, któremu przysługiwała odpowiednia skarga dla wyegzekwowania legatu.

Fideikomis - nieformalna prośba skierowana do spadkobiercy lub zapisobiercy o świadczenie określonej korzyści fideikomisariuszowi, do pryncypatu nie było sankcji, od cesarza Augusta można było wymusić nadzwyczajnym postępowaniem przed konsulem, później specjalnym pretorem ds. fideikomisów. W prawie justyniańskim zacierają się różnice między legatem a fideikomisem, ale odrębne nazwy pozostają.

193. Legat windykacyjny i damnacyjny.

Z uwagi na różnice w formie wymienić można 4 rodzaje legatów powodujące inne sytuacje prawne legatariuszy (pierwotnie odnośnie innych przedmiotów):

• Windykacyjny legatum per vindicationem - dawał własność rzeczy z chwilą objęcia spadku przez spadkobiercę, zapisobiercy (legatariuszowi) przysługiwała skarga windykacyjna rei vindicatio o wydanie rzeczy;

• damnacyjny legatum per damnationem- dawała legatariuszowi jedynie wierzytelność o wydanie rzeczy, co rodziło między nim a spadkobiercą stosunek obligacyjny, quasi-kontraktowy (pierwotnie do pieniędzy);

• legatum sinendi modo - (typ mieszany windykacyjno-damnacyjny) zobowiązywał spadkobiercę do znoszenia (np. długu) lub zaniechania wobec legatariusza, który zabrał nieformalnie rzecz, a ew. do wydania rzeczy; w prawie klasycznym wymagano już aktu przeniesienia własności co niweczyło użyteczność tego legatu;

• legatum per praeceptionem - precepcyjny - między współdziedzicami, pozwalał na zabranie zapisej rzeczy, która nie wchodziła w skład majątku podlegającego podziałowi i nie był wliczany przy obliczaniu części spadkowej.

• później powstały jeszcze dwa rodzaje legatów: partitio (legata); optio legata (str. 336 Litewski)

194. Lex Falcidia i tzw. kwarta falcydyjska.

Dla zapobieżenia odrzucania spadków nadmiernie obciążonych legatami, co w efekcie powodowało nieważność całego testamentu i samych legatów - ustawa Falcydyjska lex Falcidia (40 r.p.n.e.) zapewniała spadkobiercom wysokość spadku po wypłaceniu legatów co najmniej ¼ jego wartości kwarta Falcydyjska. Ewentualne przekroczenie ¾ wartości powodowało stosunkowe pomniejszenie legatów. Podobnie stosowano to do fideikomisów.

195. Fideikomis uniwersalny.

Fideicommissum hereditatis - fideikomis uniwersalny ustanowiony na całym majątku, spadkodawca zwracał się do spadkobiercy, by np. po spełnieniu określonego warunku lub terminu, wydał cały spadek oznaczonej osobie fideikomisariuszowi uniwersalnemu. Stworzyło to możliwość przenoszenia spadku na kolejne osoby - także obchodzenie zakazów dziedziczenia przez określone osoby - (z ominięciem zasady semel heres, semper heres) oraz ustanowienie wykonawcy testamentu, którym był heres fiduciarius (spadkobierca „powierniczy”).

Fideikomisariusz uniwersalny przyjmował tylko korzyści, więc długi spoczywały nadal na spadkobiercy. Aby przeciwdziałać odrzucaniu spadków przez heres fiduciarius uchwałami senatu S.C. Trebellianum i Pegasianum, nadano spadkobiercom prawa do kwarty Falcydyjskiej, a za Justyniana sytuację fideikomisariusza uniwersalnego zbliżono do dziedzica narzucając mu odpowiedzialność za długi.

196. Darowizna na wypadek śmierci.

Mortis causa capio - przysporzenia majątkowe z mocy ostatniej woli nie będące spadkiem, ani zapisem. Warunek zawieszający spadek - spadkobierca miał wypłacić określonej osobie pewną sumę pieniężną - np. darowizna na wypadek śmierci - donatio mortis causa - pod warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę. Jej podstawą była umowa między darczyńcą a obdarowanym, stosowano do niej niektóre przepisy prawa spadkowego m.in. kwarta Falcydyjska.

• Prawo rzeczowe

197. Pojęcie i rodzaje rzeczy.

Rzeczy res w prawie rzymskim oznaczały zarówno przedmioty materialne - res corporales jak i prawa - res incorporales - (quae tangi non possunt - których nie można dotknąć) np. wierzytelności, użytkowanie. Res corporalis - to samoistny przedmiot materialny dostępny i przeznaczony do obrotu.

Pewne rodzaje rzecz bądź z natury lub na mocy przepisów były wyłączone z obrotu, nie modły być przedmiotem prywatnej własności - res extra commercium (patrz niżej). Pozostałe rzeczy podlegały obrotowi jako prywatna własność - res in commercio. Inne kategorie podziału rzeczy - patrz niżej.

198. Res corpolares - incorpolares.(patrz wyżej)

Podział rzeczy res corporalis na:

• pojedyncze, stanowiące organicznie związaną lub jednorodną całość;

• złożone - corpus ex cohaerentibus - składające się z części składowych, połączonych w jedną całość, Do odzyskania bezprawnie zabranych rzeczy będących teraz częściami składowymi (cegły - domu sic) można było użyć skargi actio ad exhibendum, jeśli tylko można było wyłączyć tą rzecz z całości (dom - niedopuszczalne). W przypadku domu można było wystąpić) ze skargą adtio de tigno iuncto, o podwójną wartość przedmiotu (cegieł), a nie o jego wyłączenie, wygasała wtedy własność na danym przedmiocie;

• zbiorowe - corpus ex distantibus - zbiór rzeczy oznaczonych wspólną nazwą (biblioteka, trzoda); przedmiotem prawa były tu pojedyncze przedmioty, inaczej było w przypadku naturalnych zbiorowisk zwierzęcych (trzoda), jako całość mogła też być rz. z. przedmiotem zapisu.

199. Rzeczy wyłączone z obrotu.

Res extra commercium:

• res imnium communes - rzeczy służące wszystkim (powietrze woda bieżąca, morze), dlatego nie mogły być prywatną własnością.

• res publicae - należące do narodu Rzymskiego, w użytku publicznym (drogi, porty rzeki nie wysychające);

• res divini iuris - rzeczy boskiego prawa, związane z kultem i religią: res sacre - poświęcone bogom, res sanctae - mury i bramy Rzymu, res religiosae - miejsca pochówku.

200. Res mancipi - res nec mancipi.

Podział o charakterze historycznym. Res mancipi - grunty położone w Italii, służebności gruntowe wiejskie, niewolnicy oraz zwierzęta czworonożne pociągowe i juczne; res nec mancipi - wszystkie pozostałe.

Res mancipi ze względu na doniosłe znaczenie gospodarcze miały szczególną sytuację prawną

- przeniesienie własności mogło być przeprowadzone tylko formalnie (mancipio i in iure cessio), jawnie (wymagało świadków) i do tego tylko przez obywateli rzymskich. Przeniesienie własności res nec mancipi odbywało się przez zwykłą tradycję (pyt 238).

201. Rzecz niczyja - thesaurus(skarb).

Res nullius - rzeczy niczyje, nie należące do niczyjego majątku prywatnego, choć istniała taka możliwość. Były to np. dzikie zwierzęta lub oswojone jednak uciekły bez skłonności do powrotu; mienie cudzoziemców z których państwami Rzym nie prowadził stosunków umownych. Szczególnym rodzajem rzeczy niczyich były res derelictae - rzeczy porzucone przez dotychczasowego właściciela z zamiarem pozbycia się. Innym rodzajem rzeczy niczyjej był skarb - thesaurus - wartościowy przedmiot ukryty od tak dawna, że w chwili znalezienia nie można ustalić osoby właściciela,

202. Pojęcie nieruchomości.

Res immobile, immobilia - grunty i wszystko trwale z nimi związane w sposób naturalny lub sztuczny - stanowiące jego część składową wg zasady superficies solo cedit - to co połączone z powierzchnią gruntu należy do gruntu. Prawo rzymskie nie znało odrębnych nieruchomości budynkowych i lokalowych.

Res mobiles - a contrario. Różnice objawiały się w drobnych sprawach np. w innym okresie zasiedzenia (2 lata dla immobili, rok dla mobili) innych interdyktów chroniących posiadanie; nabycie i przenoszenie własności wedle tych samych reguł.

203. Superficies solo cedit.(patrz wyżej)

204. Genus i species.

Określanie gatunkowe in genere (wg gatunku, ilości, miary, wagi) lub indywidualne in specie. Podział zależny od woli kontrahentów, jednak zwyczajowo pewne kategorie rzeczy (mierzone, ważone) określano jako genus - rzeczami zamiennymi. Rzeczy indywidualnie oznaczone były kwalifikowane ze względu na ich cechy indywidualne (dom, obraz).

205. Rzeczy podzielne i niepodzielne.

Rzeczy podzielne to te które przez podział nie traciły nieproporcjonalnie na wartości, natomiast rzeczy tracące przez podział swoją istotę (zwierzęta) lub zmieniały istotnie swoją wartość (kamienie szlachetne) były rzeczami niepodzielnymi.

Podział prawa na tzw. części idealne przy współwłasności; podzielność lub niepodzielność rzeczy miał wpływ na możliwość podziału współwłasności, a także niepodzielność - powodem powstania zobowiązania solidarnego (pyt 282).

206. Rzeczy zużywalne i niezużywalne.

Rzeczy zużywalne podczas ich gospodarczego użycia podlegały zużyciu (np. żywność, opał, pieniądze), wszystkie inne rzeczy w rozumieniu prawnym - były niezużywalne. Rzeczy zużywalne nie mogły być przedmiotem używania usus, użytkowania ususfructus, kontraktu użyczenia lub najmu.

207. Pożytki (fructus).

Pożytki naturalne friuctus naturales - organiczne płody jakiejś rzeczy lub odłączone części składowe, uzyskiwane w ramach jej naturalnej eksploatacji jako przychód z niej. Owoce nie oddzielone od rzeczy macierzystej nie były samoistnymi rzeczami w przeciwieństwie od owoców odłączonych fructus separati, co miało znaczenie przy skargach windykacyjnych i hereditatis petitio oraz sytuacji prawnej użytkownika, emfiteuty i posiadacza w dobrej wierze. Za pożytki naturalne nie uznawano pożytków cywilnych fructus civiles - przychody uzyskane z rzeczy na podstawie czynności prawnej (np. czynsz).

Przynależnościami określano rzeczy gospodarczo związanie z rzeczą główną, wspólnie umożliwiające uzyskanie rezultatu gospodarczego (klucze - przynależność zamka, żagle - statku).

208. Rzecz złożona i rzecz zbiorowa. Actio ad exhibendum. (pyt 198)

209. Fructus naturales i fructus civiles.(pyt 207)

210. Rodzaje władztwa nad rzeczami.

Władztwo nad rzeczami mogło mieć charakter faktyczny (posiadanie possessio i dzierżenie detentio) lub prawny (wyrażone w prawach rzeczowych - własność i prawa na rzeczy cudzej - iura in re aliena). Ograniczonymi prawami rzeczowymi na rzeczy cudzej były - służebności, prawo zastawu, emfiteuza (dzierżawa wieczysta) i superficies (prawo zabudowy). Wszystkie prawa rzeczowe miały charakter bezwzględny (skuteczne erga omnes), objęte ochroną procesową za pomocą actiones in rem.

Rozróżnić należy władztwo faktyczne od prawa do rzeczy (szczególnie posiadanie od własności) -separata esse debet possessio a proprietate -Ulpian, posiadanie jest kwestią faktu, a nie prawa rem facti, non iuris esse - Paulus).

211. Posiadanie a własność.

Posiadanie jest stanem faktycznym, własność - prawem. Nihil commune habet proprietas cum possessione - własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem.

Prawem przedmiotowym jest ogół przepisów obowiązujących w danym państwie.

Prawem podmiotowym - uprawnienie np. własność

212. Pojęcie posiadania.

Posiadanie possessio - faktyczne władztwo nad rzeczą, na które składały się:

• corpus - posiadanie rzeczy w fizycznym władaniu

• animus - subiektywna wola władania tą rzeczą dla siebie, w swoim interesie (nie wymaga tytułu prawnego -np. kradzież)

Nazwa wywodziła się od gruntów stanowiących własność państwową, a oddawanych pod uprawę obywatelom - nazywanych possessiones w stosunku do tej ziemi. Państwo zaczęło chronić ich posiadanie posesoryjnie, co objęło także ruchomości. W prawie klasycznym powstało także pojęcie posiadania prawa - quasi possessio iuris. W prawie poklasycznym i justyniańskim szczególnego znaczenia nabrała podstawa prawna posiadania i animus.

213. Corpus i animus. (patrz wyżej i pyt 220)

214. Znaczenie prawne posiadania.

Posiadanie ma duże znaczenie prawne:

• posiadanie było konieczne dla nabycia własności przez zasiedzenie, zawłaszczenie lub tradycję,

• korzystało z ochrony prawnej - ochrony posesoryjnej (dla przeciwdziałania samowolnym egzekucjom własności mimo tytułu prawnego)

• w procesie petytoryjnym (o własność) posiadacz był zawsze pozwanym i nie na nim spoczywał ciężar dowodu.

215. Possessio civilis i possessio naturalis.

Possessio civilis - posiadanie oparte o faktyczne władztwo nad rzeczą -corpus i wola władania tylko dla siebie - animus rem sibi habendi.

Detentio - dzierżenie było władaniem rzeczą (nie posiadaniem~) ale bez woli władania ją dla siebie, było sprawowane alieno nomine w cudzym imieniu - określane było jako posiadanie naturalne possessio naturalis. Dzierżycielem byli dzierżawcy, komodatariusz, depozytariusz, użytkownik, kolon, filius familias, posiadaczami pozostawali wynajmujący bo to oni mieli animus. Dzierżyciele nie mieli ochrony posesoryjnej (mogli oni dochodzić roszczeń u wynajmującego - by ten interweniował), wyjątkowo udzielano jej bezpośrednio: wierzycielowi zastawniczemu, sekwestrowi (przechowujący rzecz sporną), prekarzyście (korzystający z rzeczy cudzej do odwołania) i emfiteucie (dzierżawcy wieczystemu).

216. Dzierżenie (detentio).(patrz wyżej)

217. Possesio ad interdicta.

Posiadanie składające się z corpus i animus korzystało z pretorskiej ochrony posesoryjnej, interdyktami - stąd possessio ad interdicta (+ specjalna ochrona dzierżycieli pyt 215).

218. Possessio ad usucapionem.

Pełne posiadanie, do tego possessio civilis - oparte na prawnym tytule nabycia, uznawanym przez ius civile mogło prowadzić do uzyskania własności rzeczy poprzez zasiedzenie - takie posiadanie prowadzące do zasiedzenia nazywane było possessio ad usucapionem.

219. Posiadanie w dobrej i w złej wierze.

Posiadanie mogło być „zgodne z prawem” (np. własności czy zastawu) - possessio iusta. Posiadanie nie mające podstaw prawnych (złodzieja) - possessio iniusta - pociągało za sobą dalsze konsekwencje jako:

• possessio banae fidei posiadanie w dobrej wierze - posiadacz przekonany był, że jego posiadanie oparte jest na przysługującym mu prawie (np. własności), poza przypadkiem rażącego niedbalstwa,

• possessio malae fidei posiadanie w złej wierze - posiadacz wiedział o nieprawnym posiadaniu danej rzeczy.

Nie miało to wpływy na samo posiadanie lecz na skutki z nim związane: zasiedzenie, nabycie owoców, odpowiedzialność przy rei vindicatio.

Odrębną kwestią było posiadanie wadliwe possessio vitiosa i niewadliwe possessio non vitiosa. Wadliwe było w przypadku samowolnego pozbawienia drugiej osoby posiadania lub przez nie zwrócenie precarium. Wadliwość zachodziła w trzech przypadkach:

• nabycia posiadania siłą vis,

• potajemnie clam,

• nie oddanie precario - użytkowanie rzeczy z zastrzeżeniem zwrotu na żądanie.

Wadliwość posiadania dawała możliwość użycia interdyktów o odzyskanie posiadania interdicta recuperandae possessionis.

Rozróżnienie wadliwego i niesłusznego posiadania: nierzetelny znalazca był posiadaczem niesłusznym (iniusta), ale niewadliwym non vitiosum, natomiast właściciel który odebrał mu siłą tą rzecz był posiadaczem słusznym iustum, ale wadliwym vitiosum.

220. Nabycie posiadania.

Dla nabycia posiadania rzeczy trzeba było uzyskać corpus i animus, a zależało to przede wszystkim od:

• czy chodziło o nabycie ruchomości czy nieruchomości,

• czy posiadanie pochodziło od innej osoby, czy nie,

• okresu historycznego - na przełomie dziejów następowały zmiany.

Nabycie corpus na ruchomości wymagało użycia niekiedy siły w celu trwałego zawładnięcia rzeczą np. jej zamknięcia (szczególnie w przypadku rzeczy niczyjej np. dzikie zwierzęta) lub łagodniejsze środki jak zamknięcie rzeczy w magazynie, czy nawet zabranie klucza od magazynu - jako traditio longa manu. Nabycie corpus na nieruchomości niczyjej wymagało wejścia na nią i dokonania pewnych czynności np. ogrodzenia; nabywając prawo od innej osoby trzeba było wkroczyć na grunt, w prawie klasycznym wystarczyło obejrzeć go np. z pobliskiej wieży w towarzystwie obecnego posiadacza który na mapie pokazywał granice i oświadczał, że daje grunt do dyspozycji - było to nabycie oculis et affectu - oczami i wolą. W prawie przedklasycznym istniało nabycie prawa za pośrednictwem drugiej osoby - niewolnika, filius familias, podobnie było w prawie klasycznym gdzie posiadanie można było nabyć przez zarządcę majątku lub opiekuna - co umożliwiało bezpośrednie zastępstwo w nabyciu corpus posiadania.

Animus w przypadku nabycia corpus posiadania rzeczy niczyjej następował „automatycznie”, w przypadku przeniesienia posiadania o animus decydowała causa possessionis - czynność prawna (ew. bezprawna - kradzież miała animus) na podstawie której nabyto posiadanie (np. dzierżawa nie „dawała” animus). Nie miała tu znaczenia subiektywna wola animus (dzierżyciel przez samą chęć władania rzeczą dla siebie nie miał animus), wyrażało się to w zasadzie nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest - nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania. Nabycie animus uzależnione było od istnienia obiektywnej, właściwej causae possessionis (nawet bezprawnej - przywłaszczenie).

Nabycie animus zasadniczo nie było możliwe za pośrednictwem drugiej osoby (animus musiał mieć nabywający). Wyjątkowo uznano objawienia animus mogło nastąpić przez prokuratora, opiekuna, a nawet niewolnika tylko w przypadku nabycia rzeczy na podstawie czynności prawnej, na tylko na rzecz peculium (pan stawał się posiadaczem bez swej wiedzy - nabywając corpus posiadania także przez niewolnika), w odniesieniu do dóbr nabytych poza pekuliarnej pan musiał wyrazić zgodę na nabycie posiadania przez wyrażenie animus. Możliwość nabycia animus przez osoby drugie jeszcze się poszerzyła w prawie poklasycznym.

Utrata posiadania następowało przez utratę obydwu lub jednego - corpus albo animus , jednak przejściowej utraty corpus nie traktowano jako utraty posiadania (sprawa zbiegłych niewolników), natomiast animus ustawało przez dobrowolne porzucenie rzeczy, a nie przez zapomnienie o niej lub wskutek choroby umysłowej. Posiadanie gasło też z chwilą śmierci (spadkobierca nie dziedziczył posiadania), także przez przeznaczenie rzeczy jako przedmiotu kultu res divini iuris lub jeśli stała się res extra commercium.

221. Posiadanie wadliwe. (pyt 219)

222. Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest.(pyt 220)

223. Nabycie posiadania solo animo.

W prawie poklasycznym i justyniańskim możliwe było nabycie posiadania przez samą zmianę animus (solo animo) przez odpowiednią causa possessionis - bez przeniesienia corpus - w dwóch przypadkach:

• constitutum possessorium -np. właściciel, jednocześnie posiadacz - sprzedający dom, za porozumieniem z kupującym pozostający w nim jako najemca, zatrzymywał corpus ale alieno nomine.

• traditio brevi manu - dzierżyciel uzyskiwał animus przez zmianę podstawy posiadania causae possessionis - kupując rzecz od właściciela

224. Traditio brevi manu oraz constitutum possessorium. (patrz wyżej)

225. Ochrona posiadania.

Pretorska ochrona interdyktami - ogłaszanymi w edykcie. Ochrona posesoryjna dotyczyła faktu posiadania, a nie tytułu prawnego - spór o posiadanie posesoryjny nie zależy od sporu o prawo do rzeczy petytoryjny. Należał przywrócić posiadanie (chociaż bezprawne), a dopiero potem dochodzić prawa własności. Posiadaczowi przysługiwało prawo obrony własnej jako odpowiedzi na samowolne naruszenie posiadania, opierało się to na zasadzie, że siłę wolno odeprzeć siłą vim vi repellere licet.

226. Ochrona posesoryjna i petytoryjna.(patrz wyżej)

227. Interdykty posesoryjne.

Rodzaje interdyktów:

• retinendae possessionis - dla zabezpieczenia naruszonego posiadania, (utrzymania posiadania):

• uti possidetis - ochrona posiadania nieruchomości, przysługiwał posiadaczowi ad interdicta(pyt 217) który był nim w chwili wydania interdyktu, jeżeli występujący o interdykt było posiadaczem wadliwym to posiadanie przypadało jego przeciwnikowi,

• utrubi - posiadaczy rzeczy ruchomej, posiadanie otrzymywał ten który w ostatnim roku przed wydaniem interdyktu posiadał rzecz dłużej, podobnie z wadliwością posiadania, w prawie justyniańskim przejął zasady od interdyktu uti possidetis pozostał podział na ruchomości
  i nieruchomości;

• recuperandae possessionis - dla odzyskania utraconego posiadania:

• unde vi - dla przywrócenia posiadania przez niewadliwego posiadacza nieruchomości pozbawionego jego siłą zwykłej vis cottidiana- przez rok, natomiast w przypadku siły zbrojnej vis armata - bez ograniczenia czasowego, co więcej przysługiwała posiadaczowi wadliwemu,

• de precario - w stosunku do prekarzysty, który nie zwracał rzeczy (ruchomej lub nieruchomej), lub pozbył się jej, bez ograniczenia czasowego,

• de clandestina przeciw uzyskaniu posiadania potajemnie.

• adipiscendae possessionis - o uzyskanie posiadania (np. quorum bonorum dla odzyskania spadku od nieuprawnionego):

228. Quasi possessio iuris. (jakby posiadanie prawa)

Ochroną posesoryjną (w prawie klasycznym i poklasycznym) objęto także ograniczone władztwo nad rzeczą cudzą w swoim interesie. Traktowano taką osobę jako jakby posiadacza prawa, uzasadniające korzystanie z cudzej rzeczy (służebności przechodu, użytkowania). Pretor dawał ochronę takiemu prawu nie badając jego podstaw. Także takie rozumowanie pozwoliło na udzielanie bonorum possessio w przypadku jeśli w spadku nie było żadnych res corporales, a jedynie prawa. W ten sposób obok posiadania rzeczy zmysłowych powstało pojęcie jakby posiadania prawa - quasi possessio iuris.

229. Pojęcie własności.

Pojęcie wykształciło się na przełomie wieków gł. w związku z ziemią i stosunkami opartymi na jej obrocie. Nadawane w królestwie działki - dwa iugera (ok.1/2 ha), które podlegały dziedziczeniu; UXIIT jako podstawę gospodarki uznała indywidualne gospodarstwa chłopskie - fundus, wchodzące w skład patrum familiarum. Jednocześnie istniała własność kolektywna ager publicus - na terytoriach zdobytych przez Rzym, które częściowo oddawano obywatelom na własność agri limitati (2 - 7 iugera), jednak w większości były w possessiones lub agri occupatorii - w rękach patrycjuszy (367 r.p.n.e. leges Liciniae Sextiae ograniczono wielkość agri occupatorii do 500 ugera / obywatela), 111 r.p.n.e. ustawa agrarna oddała te posiadania na własność. W ostatnim roku rzeczypospolitej wszystkie grunty położone w Italii (poza pastwiskami i państwową własnością) stały się res mancipi i mogły być prywatną własnością. Drugą istotną formą własności była własność na niewolnikach. W prawie klasycznym nie było ogólnej definicji, rozróżniano prawa przysługujące właścicielowi: uti - używanie, frui pobieranie owoców. Nie odróżniano jej także od posiadania. Dominium (starsza nazwa erctum; erus = pan) określano podleganie rzeczy czyjejś władzy z tytułu znajdowania się w jego gospodarstwie domowym. Przy końcu rzeczypospolitej zaczęto określać to jako dominium ex iure Quiritium - prawa własności kwirytarnej, uznanej przez prawo cywilne, przysługującej obywatelowi rzymskiemu. Później określano to term. proprietas. W prawie klasycznym rozróżniano inne rodzaje własności: kwirytarna, bonitarna (pretorska), peregrynów, prowincjonalna. Później różnice te zanikły.

Pojęcie prawa własności.

Prawo własności dawało nieograniczone prawo bezpośredniego korzystania z rzeczy i rozporządzania nią z wyłączeniem innych osób . Było to prawo bezwzględne skuteczne erga omnes. Odnosiło się to do wszelkich praw rzeczowych ale i do prawa rodzinnego - władza ojcowska, manus, spadkowe. Przeciwne - prawa względne - prawa obligacyjne, odnoszące się do konkretnych osób.

Własność peregrynów - peregryni certe civitatis, mogli być właścicielami w swoich miastach na podstawie prawa narodowego. Nabywając od obywatela rzymskiego jakiejś rzeczy nie dawało mu własności kwirytarnej, a podlegało pretorskiej ochronie za pomocą actiones utiles. Własność tego typu straciła na znaczeniu po edykcie Karakali, a zanikła w prawie justyniańskim.

Własność na gruntach prowincjonalnych - zdobytych w walce należała do państwa, zamieszkująca je ludność musiała płacić podatek vectigal. Stosunek prawny do tego gruntu określano jako possessio et ususfructus (posiadanie i użytkowanie), jednak z prawem rozporządzania (przez traditio), korzystał z ochrony procesowej za pomocą actiones utiles. Różnica co do gruntów prowincjonalnych zacierała się, a zanikła w prawie justyniańskim.

230. Własność kwirytarna i bonitarna.

Własność kwirytarna (dominium ex iure Quiritium) - na mocy prawa cywilnego, przysługująca obywatelowi rzymskiemu, zarówno na res mancipi (nabytych przez mancipio i in iure cessio), jak i res nec mancipi - przez tradycję.

Własność bonitarna (pretorska) - nabyta przez osoby, które nie stawały się właścicielami rzeczy (bona) kwirytarnymi. Uzyskiwały ochronę i trwałą możność wykonywania pełnego władztwa nad rzeczą. Stwarzał więc nowy rodzaj własności opartej o normy prawa pretorskiego (edykty). Działo się tak w przypadkach:

• przeniesienia własności na rei mancipi nie za pomocą mancipio lub in iure cessio, a zwykłej tradycji, czemu pretor udzielał ochrony procesowej (skargi i ekscepcji), pozbywca pozostając nadal właścicielem kwirytarnym nie posiadał realnego prawa - nudum ius Quiritium - gołe prawo Kwirytów;

• egzekucji przy pomocy venditio bonorum;

• dziedziczenia pretorskiego bonorum possessio;

Dualizm własności zanika w prawie justyniańskim.

231. Współwłasność.

Współwłasność mogła zaistnieć niezależnie od woli communio incidens (współdziedziczenie lub połączenie rzeczy przez confusio), albo przez oświadczenie woli. Prawo własności podlegało podziałowi na części idealne (partes pro indiviso), którymi każdy mógł swobodnie dysponować przez czynności prawne, co do całości rzeczy wymagana była zgoda wszystkich. Każdy mógł używać rzeczy w normalny sposób, nie naruszając jednak prawa drugiego. Mogli się oni porozumieć co do wspólnego korzystania z rzeczy (podział quoad usum), owoce przypadały proporcjonalnie do udziału, naprawy mogły być rozkładane na pozostałych. Rodziło to stosunki między współposiadaczami - quasi ex contractu.

Można było ubiegać się o zniesienie współwłasności, rzeczy podzielne były fizycznie dzielone, niepodzielne - sprzedawane lub przez spłacenie obejmowane przez jednego. W braku porozumienia każdemu przysługiwała skarga działowa - actio familiae erciscundae (podział spadku); actio communi dividundo(podział współwłasności); actio finium regundorum (o rozgraniczenie) - (pyt 52).

232. Zakres uprawnień właściciela.

Prawo własności dawało pełne władztwo nad rzeczą - plena in re potestas nie ograniczone co do treści, ograniczenia mogły wynikać jedynie z okoliczności zewnętrznych.

233. Ograniczenia własności.

Ograniczenia własności mogły nastąpić ze względu na interes publiczny (przepisy budowlane, komunikacyjne, sanitarne) lub interes sąsiada - prawa sąsiedzkie (wymagało to tolerowania immissiones szkodliwych wpływów z gruntu sąsiedniego), czy też przez samoograniczenie władztwa przez dopuszczenie innej osoby do korzystania z jego rzeczy w ograniczonym zakresie przez ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.

234. Tzw. elastyczność własności.

Koniec istnienia ograniczeń wspomnianych wyżej powodował automatyczne przywrócenie pełni władztwa nad rzeczą - tzw. elastyczność własności. Dodatkowo właściciel w procesie nie musiał wykazywać pełnych uprawnień władztwa nad rzeczą, należało udowodnić istnienie ograniczenia prawa własności.

235. Sposoby nabycia własności.

Okres klasyczny rozróżniał nabycie własności:

• na zasadach prawa cywilnego (mancypacja, in iure cessio, zasiedzenie - usucapio, legat per vindicapionem, adiudicatio - przysądzenie w procesie działowym, sprzedaż niewolników przez państwo, przydział ziemi państwowej (adsignatio),

• ius gentium: tradycja i zawłaszczenie.

W prawie justyniańskim podział ten został zastąpiony przez rozróżnienie pochodnego i pierwotnego nabycia własności.

236. Pierwotne sposoby nabycia własności.

Nabycie pierwotne następowało niezależnie od poprzednika, a były to: zawłaszczenie, zasiedzenie, nabycie skarbu, akcesje, specyfikacja, nabycie owoców.

237. Pochodne nabycie własności.

Nabycie pochodne prawa własności (lub innego prawa majątkowego) od poprzedniego właściciela (tylko od prawnego) zgodnie z zasadą nemo plus iuris ad alium transferre potaest, quam ipse habet.

Sposobami pochodnymi były: mancypacja (pyt 108), in iure cessio (pyt 109), tradycja (w prawie justyniańskim pozostała jedynie tradycja).

238. Tradycja jako sposób przeniesienia własności.

Tradycja - traditio, nieformalne przeniesienie własności, oparte na ius gentium, w prawie klasycznym polega na przeniesieniu posiadania od poprzednika na następcę, w następstwie uzasadnionej, zgodnej woli, a przyczyna dokonania tradycji musiała być słuszna - iusta causa traditionis. Konieczne było spełnienie zasady nemo plus iuris ad alium transfere..., a także posiadanie zdolności do rozporządzania rzeczą. Pozbywca czasami nie musiał nawet być właścicielem rzeczy - wierzyciel zastawniczy (zastawnik), który działał z upoważnienia zastawcy, na podstawie umowy o sprzedaż rzeczy zastawionej (pactum de vendento) - mógł sprzedać rzecz. Musiało jednak nastąpić przekazanie rzeczy, pierwotnie z ręki do ręki, później symbolicznie - prawo justyniańskie (traditio ficta). W prawie klasycznym tradycja dawała własność na res nec mancipi, na res mancipi była tylko jako własność pretorska. Prawo justyniańskie dawało tu swobodę, także co do iusta causa, co czyniło tradycję czynnością prawną abstrakcyjną (oderwaną).

239. Iusta causa traditionis. (istota czynności poprzedzającej tradycję jest wola np. darowizny)

Causa traditionis - przyczyna wynikająca z czynności prawnej zawartej przed dokonaniem tradycji, a zobowiązującej do przeniesienia własności. Samo wręczenie nie musiało powodować przeniesienia własności, a nawet posiadania (np. depozyt - dzierżenie; zastaw rzeczy przez dłużnika u wierzyciela, dawało mu jedynie posiadanie). Nieporozumienie co do iusta causa - tradent (poprzednik) dawał pożyczkę, a nabywca myślał, że otrzymuje darowiznę - lub causa nie była iusta (np. zabroniona przez prawo)- powodowało brak przeniesienia własności. Iusta causa była konieczna, obok zgodnej woli, do przeniesienia własności. Była czynnością prawną KAZUALNĄ (przyczynową pyt 102).

240. Zawłaszczenie (occupatio).

Zawłaszczenie - nabycie własności na rzeczach niczyich res nullis, przez objęcie w posiadanie z zamiarem przywłaszczenia sobie. Res nullius cedit primo occupanti. (patrz też skarb - thesaurus pyt 201)

241. Nabycie własności przez połączenia rzeczy (accessio).

Nabycie własności przez połączenie rzeczy do innej, stającej się jej częścią składową i własnością jej właściciela rzeczy głównej: (1)nieruchomość do nieruchomości lub (2) ruchomość do nieruchomości, a także (3)dwóch ruchomości.

Ad 1 przymulisko alluvio, powiększenie czyjegoś gruntu przez rzekę publiczną przez przymulenie; avulsio oderwisko - oderwanie kawałka gruntu i przyłączenie go innemu właścicielowi w dolnym biegu, następowało to z chwilą trwałego połączenie - wrośnięcia korzeni; alveus derelictus - zmieniony bieg rzeki - dawne koryto przypadało w połowie dwóm graniczącym z nią właścicielom, tak samo z wyspą powstałą w korycie rzeki insula in flumine nata.

Ad 2 implantatio -zasianie lub zasadzenie roślin w gruncie, wrastając korzeniami stawały się własnością właściciela gruntu, inaedificatio - dom zbudowany na cudzym gruncie (stale z nim związany) był własnością właściciela gruntu, po rozbiórce domu materiały stawały się ponownie własnością dawnego właściciela (przysługiwało mu rei vindicatio). Obowiązuje tu zasada superficies solo cedit(pyt 202).

Ad 3 trwałe połączenie rzeczy ruchomych (spawanie ferruminatio), a rozdzielenie zniszczyłoby rzecz; w przypadku czasowego przyłączenie rzeczy (przylutowanie ołowiem adplumbatio), po ich rozłączeniu odżywała własność rzeczy ubocznej (właściciel miał też actio ad exhibendum - o rozdzielenie rzeczy, np. koła od wozu)

Patrz też confusio i commixtio.

242. Accessio cedit principali.

Zasada przyrostu przypadającego rzeczy głównej. (patrz wyżej)

243. Confusio w prawie rzeczowym.

Confusio - połączenie rzeczy jednorodzajowych (wino, złoto), co tworzyło inną rzecz - większą - współwłasność obydwu właścicieli.

Commixtio - pomieszanie rzeczy nie tracących przez to swojej samodzielności (jabłka), o ile można było je rozpoznać np. rodzajowo, w przeciwnym wypadku zachodziło confusio.

244. Nabycie własności na pożytkach.

Własność na owocach nabywał właściciel rzeczy z chwilą ich odłączenia i stania się samodzielnymi rzeczami fructus separati. Wyjątkami były nabycie własności przez: bonae fidei possessora rzeczy, emfiteuty (dzierżawca wieczysty); natomiast użytkownik dopiero z chwilą zebrania rzeczy, a nie „automatycznie”. Te pierwotne nabycia własności odróżnić należy od pochodnego nabycia własności na owocach przez dzierżawcę, który otrzymywał zgodę na ich przywłaszczenie od wydzierżawiającego przez swego rodzaju tradycję.

245. Przetworzenie rzeczy (specificatio).

Nabycie własności rzeczy ruchomej przez przetworzenie następowało jeżeli osoba wykonała nową rzecz (nova species) z materiału nie należącego do niej - szkoła prokulejańska dawała własność przetwórcy, sabiniańska - odwrotnie. Od tego czy można było przywrócić rzeczy do pierwotnego stanu Justynian (media sententia - stanowisko pośrednie) uwarunkował oddanie rzeczy jej właścicielowi.

Jeśli przetwórca dodał do rzeczy swój materiał stawał się jej właścicielem bezwzględnie.

Niezależnie od tych podziałów właścicielowi przysługiwały odszkodowania na drodze skarg in personam.

246. Zasiedzenie.

Sposób nabycia własności przez nieprzerwane posiadanie w określonym czasie, przy zachowaniu określonych prawem warunków; przez nadanie własności kwirytarnej np. na res mancipi objętych bez zachowania formalności, a także nabywcy w dobrej wierze od nie będącego właścicielem. Pierwotnie cywilna forma zasiedzenia usucapio, później przekształciła się w praescriptio longi temporis, Justynian złączył je w zasiedzenie.

Usucapio mogło nastąpić tylko przez obywateli rzymskich i to na rzeczach mogących być własnością kwirytarną, z wyłączeniem rzeczy skradzionych i odebranych przemocą (res furtivae, res vi possessae).

Praescriptio longi temporis - prawo cesarskie, odnośnie gruntów prowincjonalnych (nie mogących być własnością kwirytarną); początkowo był środkiem obrony procesowej, w przypadku posiadania nabytego w słuszny sposób i wykonywanego bona fidei przez 10 lat gdy zamieszkiwał w tej samej prowincji co powód lub 20 lat gdy tak nie było. Z czasem taki posiadacz otrzymał actio utilis dla przywrócenia odebranego posiadania. Ukształtowało to z ekscepcji formę zasiedzenia gruntów prowincjonalnych.

Praescriptio longissimi temporis - niezakłócone posiadanie przez 30 (czasami 40) lat w bona fidei mimo braku iusta causa.

247. Przesłanki zasiedzenia.

W prawie klasycznym:

• posiadanie (possessio), do tego nieprzerwane, przy przeniesieniu własności nieprzerwanie posiadania zachodziło w przypadku successio possessionis - przy dziedziczeniu lub accessio possessionis - od III w.n.e. kupujący w dobrej wierze mógł sobie doliczyć posiadanie sprzedawcy;

• rzeczy nie wyłączone z zasiedzenia res habilis (np. miedza do 5 stóp, miejsce przed grobem),

• czas tempus: dla ruchomości - rok, nieruchomości - dwa lata,

• słuszna podstawa, tytuł posiadania- iusta causa, iustus titulus,

• dobra wiara bona fides, w szczególności nabycia posiadania od niewłaściciela, z zastrzeżeniem, że później powstała zła wiara nie szkodzi zasiedzeniu - mala fides superveniens non nocet.

Prawo justyniańskie:

• wymagało posiadania 10 (czasem 20) letniego dla nieruchomości i 3 letniego dla ruchomości, przerwa następowała już wskutek wniesienia skargi windykacyjnej właściciela, pozostawiono accesio i successio possessionis,

• iustus titulus i iusta causa posiadania,

• bona fides,

• res habilis

248. Sposoby ochrony własności.

Prawo cywilne i pretorskie dawało właścicielom liczne skargi actiones in rem, o zwrot lub zaniechanie naruszenia własności. Przysługiwały im interdykty posesoryjne (gdy byli posiadaczami); skargi in personam np. actio furti, conditio furtiva - z tytułu kradzieży, actio Aquiliae - uszkodzenia rzeczy; regulujące stosunki sąsiedzkie actio finium regundorum (miedza) actio aquae pluvia arcendae (zmiana naturalnego koryta rzeki), możliwe były też skargi o zakaz budowli na sąsiednim gruncie budynku, który mógł zagrażać lub naruszać prawa.

Właściwymi skargami actiones in rem z prawa własności były

• rei vindicatio (patrz niżej),

• actio negatoria (pyt 250),

• actio Publiciana -od pretora Publiciusa - skarga właściciela bonitarnego lub posiadacza w dobrej wierze w znajdującego się w drodze do zasiedzenia, który utracił rzecz. Właściciel bonitarny miał skargę przeciw wszystkim, natomiast posiadacz bonae fidei miał ochronę względną - skuteczną tylko względem gorzej uprawnionych. Mógł ją wykorzystać także właściciel kwirytarny ze względu na to, że łatwiej mu było wykazać posiadanie zmierzające do zasiedzenia zamiast własności - w skardze windykacyjnej.

249. Skarga windykacyjna.

Skarga windykacyjna, wydobywcza rei vindicatio - dla ochrony własności kwirytarnej przeciwko nieprawnemu posiadaczowi. Powód musiał udowodnić, że był właścicielem - nabył rzecz pierwotnie lub od innego właściciela (itd. - dowód diabelski - probatio diabolica), sytuację ułatwiała instytucja zasiedzenia. Pozwanym był w prawie klasycznym posiadacz ad interdicta, w poklasycznym także dzierżyciel (z kontraktu, np. depozytu); w prawie o justyniańskim - każdy dzierżyciel, (ten który porzucił posiadanie lub dla zmylenia powoda udawał, ż e jest posiadaczem i przyjął na siebie proces. Pozwany nie musiał wdawać się w spór, jednak wtedy musiał oddać rzecz, przy nieruchomościach pretor udzielał interdyktu quem fundum. W procesie formułkowym gdy powód wygrywał sędzia nakazywał pozwanemu wydać rzecz cum omni causa - ze wszystkimi pożytkami, jeżeli nie oddawał on rzeczy zgodnie z zasadą kondemnacji pieniężnej musiał wypłacić oznaczoną przez powoda kwotę, stawał się jednak wtedy jej właścicielem. W procesie extra ordinem (istniała kondemnacja ad ipsam rem) sędzia mógł egzekwować rzecz przy użyciu siły. Sytuacja pozwanego zróżnicowana była ze względu na posiadanie bona czy male fidei (pierwszy odpowiadał za owoce dopiero od litis contestatio (w prawie justyniańskim za te jeszcze istniejące w chwili l. c.), drugi od początku posiadania.

Nakłady poniesione przez posiadacza bona fidei podlegały zwrotowi gdy były konieczne impensae necessariae, użyteczne impensae utiles; zbytkowe impensae voluptuariae mógł sobie zabrać gdy nie powodowało to zniszczenia rzeczy. Posiadaczowi male fidei przysługiwał jedynie zwrot nakładów koniecznych. Dla zabezpieczenia jego praw przysługiwało mu prawo retencji ius retentionis - zatrzymania rzeczy do czasu rozliczenia nakładów.

250. Actio negatoria.

Skarga chroniąca własność kwirytarną w przypadku jej naruszenia np. bezpodstawne „roszczenie” do służebności na rzeczy. Właściciel skargą negatoryjną mógł ubiegać się o stwierdzenie braku takiego prawa oraz zaprzestanie działania uzurpatora, a także zabezpieczenia przed ponownym naruszeniem - cautio de amplius non turbando. Ponadto pozwany musiał zwrócić korzyści oraz wynagrodzić szkody.

251. Odpowiedzialność pozwanego skargą windykacyjną za pożytki i nakłady.(patrz wyżej)

252. Prawa rzeczowe. (patrz też 210, 233)

Do praw rzeczowych należały:

• własność,

• ograniczone prawa na rzeczy cudzej iura in re aliena: służebności (serwituty), prawo zastawu, emfiteuza (dzierżawa wieczysta) i superficies (prawo zabudowy).

Wszystkie prawa rzeczowe miały charakter bezwzględny (skuteczne erga omnes), objęte ochroną procesową za pomocą actiones in rem.

253. Iura in re aliena. (patrz wyżej i niżej)

254. Służebności.

Służebności - uprawnienie do korzystania z cudzej rzeczy w ograniczonym zakresie, jej właściciel musiał znosić (pati) ingerencję osoby uprawnionej do służebności lub powstrzymać się od pewnych działań non facere (wstrzymanie się od budowy na własnym gruncie budynku przekraczającego pewną wysokość lub znosić ciągłe przechodzenie przez niego innej osoby). Brak było zobowiązań (facere) pozytywnych - określonego działania poza servitus oneris ferendi - służebność oparcia budynku o ścianę należącą do sąsiada, który był zobowiązany o nią dbać by utrzymała ciężar na niej ciążący.

Zasady odnoszące się do służebności:

• servitus faciendo consistere nequit - służebność nie może polegać na działaniu ze strony właściciela nieruchomości obciążonej,

• nemini res sua servit - nie można mieć służebności na własnej rzecz, jako że jest ona prawem na rzeczy cudzej,

• servitus servitutis esse non potest - nie można ustanowić służebności na służebności,

• servitutibus civiliter utendum est - służebność należy wykonywać w sposób jak najmniej uciążliwy dla właściciela.

Rozróżniano służebności gruntowe i osobiste.

255. Służebności gruntowe.

Jeden grunt tzw. służebny, służył drugiemu (władającemu - panującemu), nie miała znaczenia ew. zmiana właścicieli gruntów. Grunty te powinny ze sobą sąsiadować, korzyść przypadająca gruntowi władającemu powinna być trwała - servitutis causa perpetua esse debet - cel ustanowienia służebności musi mieć charakter stały. Służebność jest niepodzielna, zawsze dziedziczna i zbywalna. Dzielą się na służebności gruntów wiejskich i miejskich.

Służebności gruntów wiejskich: prawo przechodu (iter servitus itineris), przepędzenia bydła (servitus actus), przejazdu (servitus viae), przeprowadzenia wodociągu przez cudzy grunt (servitus aquaeductus), później - czerpania wody, wypasu bydła, kopania piasku na cudzy gruncie.

Służebności gruntów miejskich: oparcie domu o ścianę sąsiada servitus oneris ferendi, wpuszczenie belki w mur sąsiada, prawo okapu, wysunięcia części budowli w słup powietrza sąsiada, zabronienie budowania ponad określoną wysokość servitusaltius non tollendi.

256. Służebności osobiste.

Prawa na rzeczach cudzych przysługujące tylko określonej osobie, były niezbywalne i niedziedziczne - kończyły się ze śmiercią tej osoby (charakter alimentacyjny).

Były to:

• ususfructus - użytkowanie, dawało uprawnionej osobie dożywotnie prawo używania uti i pobieranie owoców frui z cudzej rzeczy bez naruszenia jej substancji (salva rei substantia). Cautio usufructuaria stypulacyjna gwarancja dla właściciela.

• usus - używanie - dożywotnie użytkowanie rzeczy bez naruszania jej substancji i korzystania z owoców (w niektórych wypadkach dozwolono na korzystanie z owoców w ograniczonym zakresie - na własne potrzeby, a nie na odsprzedaż), gwarancja dla właściciela - cautio usuaria.

• habitatio - dożywotnie prawo mieszkania w czyimś domu,

• operae servorum vel animalium - rzeczowe prawo korzystania z usług cudzych niewolników lub zwierząt pociągowych.

257. Usus i ususfructus. (patrz wyżej)

258. Użytkowanie.(pyt 256)

259. Zasady ogólne służebności.(pyt 254)

260. Nabycie, zgaśnięcie i ochrona służebności.

W prawie najdawniejszym i klasycznym były to in iure cessio - służebności gruntowe i użytkowanie; mancypacja - w gruntach wiejskich będących res mancipi. Przy mancypacji właściciel mógł zastrzec sobie na nim służebność przez deductio servitutis (można też było stosować to przy in iure cessio).

Zasiedzenie służebności następowało po 2 letnim wykonywaniu, za pryncypatu zniesiono tę możliwość. Na prowincji sposobem nabywano służebności drogą pactionibus et stipulationibus - umowę umocnioną stypulacją karną. W prawie justyniańskim z racji braku in iure cessio i mancypacji był to sposób nabywania służebności.

Zgaśnięcie służebności osobistych następowało przez śmierć lub capitis deminutio uprawnionego (w prawie justyniańskim poza capitis deminutio minima). Inne służebności gasły z chwilą zniszczenia rzeczy lub jej zasadniczej zmiany (np. nabycie prawa własności przez uprawnionego). Uprawniony mógł zrzec się służebności in iure cessio, zwykłą umową w prawie justyniańskim. Niewykorzystywanie służebności wiejskich, użytkowania i używania przez okres 2 lat wygaszało ich ważność. W służebnościach miejskich wymagane było jeszcze tzw. usucapio libertatis - pozytywne działanie właściciela gruntu obciążonego (str216).

Ochrona służebności - środki procesowe, w prawie przedjustyniańskim - vindicatio servitutis, w justyniańskim - actio confessoria. Były one wysuwane przeciwko każdemu, kto przeczył lub uniemożliwiał wykonanie służebności. Służebności prowincjonalne chronione były odpowiednimi actiones utiles. Niektóre rodzaje służebności - interdyktami.

261. Prawo zastawu.

Ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi dla zabezpieczenia jego wierzytelności. W razie jej niewykonania, wierzyciel miał prawo do nabycia posiadania rzeczy i jej sprzedaży. Jest to prawo akcesoryjne (patrz niżej).

Wierzyciel zastawniczy- to zastawnik (wydzierżawiający); dłużnik - zastawca (dzierżawca).

Prawo zastawu kształtowało się przez wieki - fiducia cum creditore contracta, zastaw ręczny, oba pozbawiały dłużnika możliwości korzystania z rzeczy zastawionej. Rozwiązaniem było ograniczone prawo rzeczowe dające mu możność objęcia go w posiadanie i sprzedaż w razie nie spełnienia zobowiązania przez dłużnika - hypotheca. Początek - w rzeczypospolitej przy dzierżawie gruntów - przez zastawienie inwentarza gospodarczego invecta et illata. Na podstawie interdictum Salvianum pretor zezwalał na objęcie tych rzeczy przez wierzyciela gdy dłużnik nie płacił czynszu. Za pryncypatu wydzierżawiający (wierzyciel) uzyskał ochronę zastawu na invecta et illata - za pomocą skargi Serviniańskiej - udzielanej przeciw dzierżawcy i osobie trzeciej - o wydanie przedmiotu zastawu (invecta et illata). W kodyfikacji ces. Hadriana rozszerzono actio Serviana na każdą formę zastawu bez przenoszenia posiadania. W prawie justyniańskim skarga ta w odniesieniu do hipoteki pozadzierżawnej nazywała się actio hipotecaria,

Przypadki zgaśnięcia zastawu:

• zgaśnięcie wierzytelności, poza przypadkiem wygaśnięcia wierzytelności po litis contestatio,

• zupełne zniszczenie przedmiotu zastawu,

• sprzedaż rzeczy przez pierwszego wierzyciela, likwidowała prawa kolejnych wierzycieli - kupujący stawał się właścicielem rzeczy,

• zrzeczenie się prawa zastawu przez wierzyciela,

• nabycie własności rzeczy przez wierzyciela np. przez dziedziczenie,

• wniesienie skargi przeciw osobie trzeciej posiadającej rzecz w dobrej wierze, na podstawie iustus titulus przez 10 lat (inter praesentes) lub 20 lat (inter absentes) - powołujący się na longi temporis praecsriptio,

• przedawnieni actio hypothecaria następowało po 40 latach.

262. Zastaw jako prawo akcesoryjne.

Zastaw jako prawo akcesoryjne - zależny był od istnienia i losów prawnych wierzytelności głównej (np. najmu - dzierżawy lub innego kontraktu głównego). Musiała istnieć wierzytelność, którą zastaw zabezpieczał. Patrz też niżej.

263. Pignus i hypotheca.

Pignus - zastaw ręczy, powstawał na podstawie kontraktu realnego, posiadanie rzeczy od razu przechodziło na wierzyciela.

Hypotheca - zastaw umowny - nieformalna umowa dająca wierzycielowi prawo posiadania rzeczy w razie niewykonania zobowiązania. Jako prawo akcesoryjne dołączana była do kontraktu najmu (dzierżawy) lub innego kontraktu głównego. W prawie poklasycznym i justyniańskim była w formie hipoteki ustawowej - powstająca z mocy samego prawa (np. wynajmujący na meblach lokatora - jako zabezpieczenia czynszu; fiskus a majątku dłużnika - zabezpieczenie wierzytelności skarbu państwa - uprzywilejowana; żona na majątku męża w razie pretensji o zwrot posagu - w pr. Just. uprzywilejowany; legatariusz i fideikomisariusz na majątku spadkowym - wypłata legatu /fideikomisu).

264. Przedmiot zastawu.

Pierwotnie mogły nimi być rzeczy materialne, indywidualnie oznaczone, ruchome lub nieruchome, istniejące już w chwili umowy o zastaw.

W II w.p.n.e. powstała hipoteka generalna - zastaw na całym majątku dłużnika - obejmował on także rzeczy przyszłe (owoce), późnej także na rzeczach niezmysłowych res incorporales - zastaw na prawach (serwitutach), wierzytelnościach (pignus nominis), a także na prawie zastawu - podzastaw - subpignus.

265. Treść i realizacja prawa zastawu.

Zastawnik miał prawo uzyskania posiadania rzeczy (za pomocą interdictum Salvianum, actio Serviana/hypothecaria). Miał też prawo sprzedać rzecz, pierwotnie na podstawie oddzielnego pactum vendenti, od III w.n.e. mieściło się w zakresie zastawu. Nabywca stawał się właścicielem mimo, że nie był nim sprzedający, w razie braku chętnych na kupienie rzeczy wierzyciel mógł uzyskać własność na rzeczy drogą impetratio dominii.

266. Klauzule dodawane do zastawu. Antychreza.

Możliwe były do pocz. IV wieku klauzule przepadku - lex commisoria. Nadwyżka pozostająca po sprzedaniu rzeczy i zaspokojeniu wierzycieli powinna powrócić do „dłużnika”.

Owoce rzeczy zastawionej przypadały dłużnikowi, chyba że zawarto pactum antichreticum - antychreza - umowa, że wierzyciel będzie pobierał owoce na poczet odsetek.

Zastaw był niepodzielny - pignoris causa est indivisa - nie zwracano „cząstkowych rzeczy” wraz z sukcesywnym spłacaniem wierzytelności. Spłacenie długu zabezpieczonego zastawem nie zmuszało wierzyciela do jego zwrotu, jeśli posiadał inne wierzytelności nie zabezpieczone zastawami. Możliwe to było na podstawie specjalnego zastrzeżenia w umowie zastawnej; ces. Gordian III w.n.e. możliwość taka istniała z mocy ustawy - tzw. pignus Gordianum.

267. Kilka zastawów na jednej rzeczy.

Zastaw ręczny - jako że od razu następowało przeniesienie posiadania mógł być ustanowiony względem jednego właściciela. Zastaw umowny - hypotheca, umożliwiał wielokrotne zastawienie jednej rzeczy (nie było systemu „rejestrowania” zastawów). Spory między wierzycielami regulowała zasada prior tempore potior iure - pierwszy czasem, lepszy prawem. W prawie poklasycznym odstępstwa od tej zasady nastąpiły za sprawą zastawu uprzywilejowanego - zawsze znajdował się na pierwszym miejscu. Pierwszemu wierzycielowi przysługiwało prawo sprzedaży, kolejny mógł skorzystać jedynie z nadwyżki - superfluum, hyperocha - po sprzedaniu rzeczy. Drugiemu wierzycielowi przysługiwało tzw. ius offerendi et succedendi - zaspokojenie pierwszego wierzyciela i zastąpienia jego miejsca.

268. Prior tempore, potior iure. (Patrz wyżej)

269. Hipoteka generalna; zastaw na prawach; podzastaw; zastaw uprzywilejowany. (Patrz wyżej)

270. Emfiteuza.

Ostateczny kształt emfiteuzy ustalił się w prawie justyniańskim. Była to wieczysta dzierżawa - prawo rzeczowe o szerokiej treści, do cudzej nieruchomości. Powstawała na podstawie contractus emphyteuticarius - między właścicielem a emfiteutą, który miał podobne prawa do właściciela: korzystanie z gruntu, pobieranie owoców, jako posiadacz podlegał ochronie interdyktów posesoryjnych, miał także prawo do wszystkich skarg chroniących własność actiones utiles - z fikcją. Mógł zbywać emfiteuzę i przekazywać ja w spadku. Musiał zawiadomić właściciela o sprzedaży rzeczy. Właściciel miał prawo pierwokupu, w innym razie do 2% od wartości sprzedaży jako laudemium. Obowiązkiem emfiteuty były: niepogarszanie gruntu, płacenie podatków, rocznego czynszu w pieniądzu lub naturze (canon). Wyegzekwowanie tych obowiązków następowało drogą actio emphyteuticaria. Emfiteuza gasła po odebraniu ziemi przez właściciela w przypadku niepłacenia przez 3 lata podatków lub czynszu, albo nie dopełnił obowiązków co do sprzedaży.

Emfiteuza jest prawem rzeczowym bezwzględnym, o znacznie szerszych uprawnieniach od służebności (np. użytkowania)

271. Prawo zabudowy (superficies).

W prawie justyniańskim - dziedziczne, zbywalne prawo rzeczowe do korzystania z domu, wzniesionego na cudzym gruncie. Posiadanie superficiariusza było ad interdicta, dawało prawo rozporządzania rzeczą, ustanawiania służebności etc.; stanowisko podobne do właściciela, musiał płacić jedynie czynsz solarium.

Superficies wygasało w przypadku: upływu terminu kontraktu (jeśli taki był ustalony), niepłacenia solarium, porzucenia domu, konfuzję (połączenie) superficies z prawem własności. Różnica między superficies a najmem jest analogiczna jak przy emfiteuzie.

Prawo zabudowy dawało ograniczone prawa rzeczowe do budynku wybudowanego na cudzym gruncie, które w myśl zasady superficies solo cedit przypadłyby właścicielowi gruntu. Początkowo odnosiło się to do gruntów państwowych lub miejskich, później także do prywatnych.

• Zobowiązania

272. Rzymska definicja zobowiązania.

Obligatio - obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura -zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do wykonania świadczenia pewnej rzeczy, według praw naszego państwa; obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum - istota zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić jakąś rzecz lub służebność naszą, lecz na tym, by zmusić inną osobę do dania nam czegoś albo do czynienia lub wykonania. Pierwsze przypomina o wiązaniu - obligatio - niewypłacalnych dłużników, później zastąpione przez więzy prawne i odpowiedzialność majątkową. W drugiej rozróżnione są zobowiązania od praw rzeczowych - adekwatnie - praw względnych i bezwzględnych (erga omnes). Prawo obligacyjne nie daje wierzycielowi bezpośrednio władztwa nad określoną rzeczą, a jedynie roszczenie do dłużnika o rzecz lub świadczenie. Są one chronione actiones in personam gdy domagamy się od kogoś świadczenia lub wydania rzeczy.

273. Pojęcie zobowiązania.

Zobowiązanie jest to stosunek prawny między dwiema stronami (wierzycielem - creditor, a dłużnikiem - debitor), z których pierwszy domaga się określonego świadczenia od drugiej - zobowiązanej do jej wykonania. Podmiotami są wierzyciel i dłużnik, przedmiotem - świadczenie, prawo podmiotowe przysługujące wierzycielowi - wierzytelność, na dłużniku ciąży dług, za co ponosi odpowiedzialność.

274. Wierzytelność, dług i odpowiedzialność. (patrz wyżej)

Odpowiedzialność za niewykonanie długu pierwotnie oznaczało możność uwięzienia dłużnika, później z jego majątku (lub poręczyciela). Oba te elementy łączą się ze sobą w sytuacji prawnej dłużnika, często zlewa się (niesłusznie) w jedno. Pierwotnie dług ciążył na dłużniku, odpowiedzialność na innej osobie - poręczycielu, później odpowiedzialność przyjął na siebie dłużnik (jako swój poręczyciel) - pierwotnie osobną czynnością prawną, później związano odpowiedzialność z mocy prawa z długiem.

W prawie klasycznym zobowiązania naturalne nie pociągały za sobą odpowiedzialności dłużnika.

275. Świadczenie.

Świadczenie mogło polegać na:

• dare - przeniesieniu prawa własności lub ustanowieniu prawa na rzeczy cudzej,

• facere - obowiązek wykonania pewnych czynności, a także nie czynienie - non facere,

• praestare - ogólne znaczenie wszelkiego rodzaju świadczenia, także odszkodowawcze.

Dla ważności zobowiązania świadczenie musiało spełniać określone warunki:

• nie mogło być zabronione przez prawo lub sprzeczne z dobrymi obyczajami,

• obiektywnie możliwe do wykonania impossibilium nulla obligatio,

• musiało mieć wartość pieniężną (możliwą do oszacowania - konsekwencja kondemnacji pieniężnej),

• musiało być dostatecznie wyraźnie określone.

276. Źródła zobowiązań.

Pierwotnie brak pojęcia zobowiązania jako stosunku prawnego, wtedy pewne czynności niedozwolone lub dozwolone pociągały za sobą odpowiedzialność osobistą umożliwiającą skrępowanie - obligare. Czynności niedozwolone poddawały sprawcę zemście pokrzywdzonego, później dopuszczono zawarcie między stronami porozumienia - pactum - co do zapłaty grzywny.

Istotniejsze były czynności dozwolone

• nexum- pożyczki pieniężne, dłużnicy - nexi w razie niezwrócenia pożyczki mogli być natychmiast związani. Miała ona na celu poddanie pożyczkobiorcy pod władzę pożyczkodawcy, później nacisk przeniesiono na dług, odpowiedzialność osobista następowała dopiero w chwili niewykonania długu. Podobnie zaczęto traktować grzywnę wynikające z czynność i niedozwolonej jako świadczenie dłużne.

• sponsio - powstawało przez zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanej formie, początkowo jako forma przejęcia odpowiedzialności za cudze, potem własne czynności prawne, wreszcie świadczenie długu i w razie niedopełnienia tego obowiązku - odpowiedzialność. Wykształca się w ten sposób idealny węzeł prawny, łączący wierzyciela i dłużnika. Odstępowano od odpowiedzialności osobistej, fizycznej dłużnika, w stronę odpowiedzialności majątkowej,

Późniejsze źródła zobowiązań:

• 
  mutuum - nieformalna pożyczka,

• stipulacja - kontrakt słowny,

• expensilatio - kontrakt literalny,

• 
  kontrakt powiernictwa - fiducia,

• przechowania - depositum,

• użyczenia - commodatum,

• zastawu - pignus,

• 
  kupno sprzedaż - emptio-venditio,

• najem - locatio-conductio,

• spółka - societas,

• zlecenie - mandatum.

277. Zobowiązania kontraktowe i deliktowe.

W prawie klasycznym Gaius w swych Instytucjach wymienia kontrakty i delikty; później dodano variae causarum figurae - różne rodzaje przyczyn.

Kontrakty - to umowne kontrakty uznane przez prawo cywilne i na tej podstawie zaskarżalne, później dołączono do nich umowy pacta,

delikty - czyny bezprawne, niedozwolone - zobowiązujące do zapłaty grzywny. Variae causarum figurae - inne przyczyny powstania zobowiązań, nie z kontraktów ani deliktów (sprawowanie opieki, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia), w prawie justyniańskim te ostatnie dzielą się na quasi ex contractu (zdarzenia faktyczne, skutkujące podobnie do kontraktów, adekwatnie quasi ex delicto) i quasi ex delicto; istnieją obok ex contractu i ex delicto.

278. Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące.

Zobowiązania jednostronnie zobowiązujące - (najczęściej stricti iuris- wykonywalne dosłownie z brzmieniem umowy)- tylko jedna strona jest dłużnikiem i jedna wierzycielem (kontrakt pożyczki).

Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące - (najczęściej bonae fidei- podyktowane dobrą wiarą )- obie strony są zarazem wierzycielem i dłużnikiem (kupno sprzedaż). Te których ta dwustronność wynika z samego prawa zwane są doskonałymi - synallagmatyczne. Odróżnić od nich należy niedoskonałe - dwustronność wynika z okoliczności faktycznych (depozyt - deponent jest wierzycielem, depozytariusz - dłużnikiem, jeśli jednak w czasie depozytu poniesie jakieś koszty związane z tym depozytem, to może domagać się ich zwrotu u deponenta). Depozyt daje wierzycielowi skargę actio directa (actio depositi directa), dłużnikowi z depozytu, na podstawie roszczenia wzajemnego actio contraria (actio depositi contraria).

Podział ten nie dotyczy podziału czynności prawnych na jedno i dwustronne (w zależności czy do powstania czynności wystarczy oświadczenie jednej lub dwóch stron).

.

279. Zobowiązania naturalne.

Z zobowiązań naturalnych (niezupełnych), w przeciwieństwie do cywilnych, dłużnik nie ponosił odpowiedzialności, nie były one zaskarżalne. Wykonanie (przez pomyłkę lub dobrowolnie) świadczenia wynikającego z długu nie podlegało jednak zwrotowi, wierzycielowi przysługiwało jego zatrzymanie soluti retentio. Zobowiązania naturalne mogły w poszczególnych rodzajach zobowiązań być wzmocnione zastawem, poręką, mogło podlegać nowacji (pyt377); wierzytelność naturalna mogła podlegać potrąceniu. Są to:

• właściwe zobowiązania naturalne - od chwili powstania - zobowiązania niewolnika, który nie mógł zobowiązywać się cywilnie, zobowiązania członków rodziny alieni iuris między sobą lub z pater familias, senatus consulta Macedonianum I w.n.e. zakazało udzielania pożyczek synom pozostającym pod władzą ojcowską - stały się one zobowiązaniami naturalnymi, kontrakt zawarty przez niedojrzałego sui iuris bez potwierdzenia opiekuna z wyłączeniem kontraktów czyniących go dłużnikiem;

• zobowiązania początkowo zaskarżalne, dopiero z czasem stawały się naturalne: przez capitis deminutio gasły długi cywilne, małoletni (minor XXV annis) otrzymał od pretora in integrum restitutio - jego dług cywilny stawał się naturalny.

280. Wielość podmiotów zobowiązania.

W zobowiązaniu uczestniczy kilka osób jako wierzyciele lub dłużnicy, co rozróżniało zobowiązania: podzielne, solidarne, kumulatywne. Wierzytelność i dług ulegały podziałowi (jeśli były podzielne) w myśl zasady nomina ipso iure divisa - wierzytelności dzielą się z mocy samego prawa.

281. Zobowiązania podzielne.

Zobowiązanie jest podzielne, gdy i świadczenie jest podzielne - da się spełnić częściowo bez uszczerbku dla swej istoty lub wartości (zapłacenie 100 sesterców - „w ratach”). W innym wypadku jest niepodzielne (np. wydanie sprzedanego niewolnika - dare jeśli rzecz była niepodzielna; świadczenia polegające na facere - wybudowanie domu). Kilku dłużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego - solidarność bierna; przy kilku wierzycielach nie powstawała właściwa solidarność czynna. W zobowiązaniach podzielnych długi i wierzytelności dzieliły się ipso iure jeśli nie było umowy co do solidarności.

282. Zobowiązania solidarne.

Solidarność (czynna - kilku wierzycieli, bierna - dłużników) w zobowiązaniach - każdy z dłużników odpowiadał za cały dług - adekwatnie wierzycielom przysługiwała cała wierzytelność, spłacony dług przez jednego - wygaszał zobowiązanie, a jemu przysługiwało prawo regresu.

Odróżnić należy od wierzyciela solidarnego wierzyciela akcesoryjnego, a od dłużnika solidarnego - poręczyciela.

Zobowiązania solidarne powstawały na podstawie czynności prawnej (zgodne oświadczenie woli - przy stypulacji, kontraktach banae fidei i pożyczce mutuum - przez nieformalne oświadczenie woli - umowę, rozporządzenie ostatniej woli zobowiązujące współdziedziców do wypłaty legatu) lub z mocy prawa (wspólne popełnienie deliktu, quasi deliktu; w przypadku niepodzielności świadczenia - wykonanie przez jednego z dłużników świadczenia zwalniało pozostałych, jeśli było kilku wierzycieli i cały dług został oddany jednemu, zobowiązanie nie gasło w stosunku do pozostałych -str. 234/5).

Wygaśnięcie zobowiązania solidarnego:

• wypełnienie jednego świadczenia lub przyjęcie przez jednego wierzyciela całego długu istnieje jedno świadczenie una res vertitur,

• umorzenie zobowiązania według prawa cywilnego - acceptilatio, nowacja - nawet w stosunku do jednego dłużnika; inne zdarzenia prawne dotyczące jednego (capitis deminutio, zwłoka) - nie miały wpływu na kształt ani rozmiar zobowiązania,

• wskutek litis contestatio- w prawie klasycznym wygaszało wszystkie zobowiązania; pr. Justyniańskie - dopiero po wykonani świadczenia, w solidarności czynnej pozostawiono zasady prawa klasycznego - skarga jednego wierzyciela i litis contestatio odbierało prawo do skarżenia pozostałym wierzycielom;

283. Prawo regresu w zobowiązaniach solidarnych.

Dłużnik spełniający całe świadczenie mógł domagać się zwrotu od współdłużników części ich długu, tak samo współwierzyciele mogli domagać się swoich części od wierzyciela, który przejął całe świadczenie -prawo regresu. Wynikało to z wewnętrznego stosunku prawnego łączącego współwierzycieli lub współdłużników. Istniała też możliwość roszczenia z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio). Pr. just. uznało prawo regresu jako składnik zobowiązania solidarnego.

284. Zobowiązania kumulatywne.

Kumulatywność oznaczała, że każdy z kilku dłużników odpowiadał z całego świadczenia osobno, kumulowały się one po stronie wierzyciela. Było tak w odpowiedzialności deliktowej, odpowiedzialność odszkodowawcza pociągała za sobą odpowiedzialność solidarną, kara pieniężna którą dochodzono skargami penalnymi dotykała każdego z osobna ponieważ poszkodowany mógł wnieść osobne skargi (actio poenalis) w stosunku do każdego.

285. Zmiana wierzyciela i dłużnika.

Zmiana podmiotu zobowiązania następowała w przypadku dziedziczenia, inne formy przeniesienia zobowiązania były niedopuszczalne. Chodziło o formalności wymagane przy zawieraniu zobowiązań, kto ich nie wykonał nie mógł być zobowiązany. Później nastąpiły pewne odstępstwa od tej zasady - przeniesienie wierzytelności cesja - brak możliwości przeniesienia długu w drodze czynności prawnej, istniała pośrednia forma - nowacja i delegacja.

286. Cesja.

Przelanie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela - cedenta na drugą osobę - cesjonariusza na podstawie umowy cesyjnej; nie wymagało to zgody dłużnika.

Pierwotnie stosowano pośrednią formę - nowację - stypulacyjne umorzenie dotychczasowej wierzytelności i tworzenie nowej na rzecz drugiej osoby, to jednak uzależnione było od zgody dłużnika, nie dawało to zabezpieczenia wierzyciela oraz wygasały zarzuty dłużnika przysługujące mu w stosunku do pierwotnego wierzyciela. Później istniała możliwość ustanowienia zastępcy procesowego (procurator) w procesie formułkowym, który miał ściągnąć wierzytelność na własny rachunek, aż do litis contesttio mógł zostać pozbawiony wierzytelności.

W prawie cesarskim nadano osobie kupującej spadek od dziedzica prawo ściągnięcia wierzytelności z tego spadku za pomocą actiones utiles. W prawie poklasycznym i justyniańskim rozszerzono to na osoby które kupiły wierzytelności, otrzymały je w posagu lun darowiźnie.

Umowa cesyjne była abstrakcyjna - nieistotna dla jej ważności była causa - przyczyna jej zawarcia. Sytuacja prawa cesjonariusza była taka jak pierwotnego wierzyciela, nie zmieniała się też sytuacja dłużnika, przysługiwały im te same prawa i zabezpieczenia i skargi co poprzednio. W przypadku kupna sprzedaży wierzytelności cedent odpowiadał tylko nomen verum esse - za istnienia wierzytelności, a nie za nomen bonum esse - jej ściągalność.

287. Podmioty i przedmiot zobowiązania.

Podmiotami zobowiązania były strony zobowiązania wierzyciel i dłużnik (ew. kilku).

Przedmiotami zobowiązania były rzeczy indywidualnie oznaczone - in specie lub gatunkowo - in genere. Zaginięcie rzeczy określonej jako species powodowało wygaśnięcie zobowiązania ze względu na niemożliwość wykonania zobowiązania impossibilium nulla obligatio. Rzecz oznaczona gatunkowo mogła być zastąpiona inną (tej samej ilości, gatunku, wagi).

288. Genus i species w zobowiązaniach.

Species perit ei cui debitur - rzecz indywidualnie oznaczona ginie na niekorzyść wierzyciela.

Genus perire non censetur - uważa się, że gatunek nie ginie.

289. Odsetki - anatocyzm - lichwa.

W przypadku świadczenia rzeczami oznaczonymi gatunkowo a w szczególności pieniądzu obok świadczenia głównego mógł istnieć obowiązek świadczenia ubocznego - odsetek usurae, - wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy obliczane stosunkowo do wysokości sumy i długości czasu., płacone w jednostkach tego samego rodzaju co kapitał. Wynikały on z ustawy lub umowy.

Lichwa - pobieranie wysokich odsetek umownych od pożyczonego kapitału. Stopa procentowa zmieniała się: U XII T - max 8,33% miesięcznie(100 % rocznie); lex Genucia de feneratione 342 r.p.n.e. zakaz stosowania odsetek - mało skuteczny; koniec republiki - 12% rocznie (poza pożyczkami morskimi - nieograniczonymi).

Zakazane było pobierania odsetek od odsetek - anatocyzm; od III w.n.e. nie należały się odsetki ponad wysokość kapitału.

290. Zobowiązania przemienne (alternatywne).

Dłużnik zobowiązany był do kilku świadczeń, ale spełnienie jednego zwalniało go z zobowiązania (kilka świadczeń in obligare, jedno in solutione. (świadczenie niewolnika X lub Y, jeśli jeden wypełni, świadczenie gaśnie). Wybór przedmiotu świadczenia mógł być uregulowany umownie lub rozporządzeniem ostatniej woli (przy legatach). Jeśli nie było to uregulowane - wybierał dłużnik, jeśli jedno świadczenie po powstaniu zobowiązania stałoby się niewykonalne, to drugie było zobowiązujące.

Rola pieniądza - zobowiązania quasi i deliktowe i sytuacja kondemnacji pieniężnej; litis contestatio w procesie zmieniało świadczenie niepieniężne w pieniężne.

291. Upoważnieni przemienne.

Różne od zobowiązania alternatywnego jest upoważnienie przemienne facultas alternativa. Zobowiązanie obejmowało jedno świadczenie, jednak dłużnik mógł zastąpić to świadczenie innym - jedno in obligatio, kilka możliwych in solutione. Wierzyciel zastawniczy który utracił przedmiot zastawu na rzecz osoby trzeciej, mógł ją pozwać o zwrot rzeczy. Osoba ta zobowiązana do zwrotu rzeczy mogła jednak zapłacić wierzycielowi równowartość długu zabezpieczonego zastawem. W przypadku facultas alternativa w razie niezawinionej przez dłużnika niemożności wykonania świadczenia zobowiązanie wygasało (por zobowiązanie przemienne).

292. Wykonanie zobowiązania.

Wykonanie zobowiązania polegało na wykonaniu dłużnego świadczenia - solutio.- zależnie od rodzaju świadczenia (dare, facere). Za zgodą wierzyciela dłużnik mógł wykonać inne świadczenie niż to przewidziane w zobowiązaniu, z tym samym skutkiem, było to datio in solutum - świadczenie w miejsce wypełnienia. Mimo, że zobowiązanie było stosunkiem łączącym konkretne osoby, dług mogła wykonać osoba trzecia w zastępstwie za dłużnika (nawet bez jego wiedzy), chyba, że zastrzeżona była osoba (sławny artysta).

Świadczenie musiało być wykonane bezpośrednio do rąk wierzyciela lub wyjątkowo do adstipulatora lub solutionis gratia adiectus. Adstipulator - akcesoryjny wierzyciel, mający prawie identyczną sytuację do wierzyciela głównego, spełnienie świadczenia do jego rąk było równoważne, mógł on też skarżyć a nawet ważnie zwolnić z długu. Jego wierzytelność nie była samodzielna, a świadczenie odbierał dla wierzyciela głównego, którego zwykle był mandatariuszem.

Adiectus solutionis gratia - mógł ważnie przyjąć świadczenie, nie miał prawa skargi, nie był też wierzycielem. Nie mógł być jednak dowolnie odwołany z uwagi na stypulację, w której dłużnik mógł oddać dług w jego ręce.

W razie nieobecności wierzyciela lub niechęci przyjęcia długu od dłużnika, pozwalała mu na złożenie świadczenia do depozytu w kasie zakładu publicznego lub świątyni - publice deponere.

Miejsce wykonania świadczenia oznaczone było zwykle w umowie, jeśli nie to było nim miejsce gdzie mogła być wniesiona skarga (najczęściej miejsce zamieszkania dłużnika). Termin jeśli nie był oznaczony porozumieniem stron, to wierzyciel z chwilą powstania zobowiązania mógł żądać jego wykonania. Istniał wymóg dania odpowiedniego czasu np. na wybudowanie domu - przy facere. Wyznaczony termin pozbawiał wierzyciela wcześniejszego domagania się świadczenia (diei adiectio pro reo est, non pro stipulatore - termin wykonania zobowiązania następuje w interesie dłużnika). Niekiedy termin ustanowiony był w interesie obu stron, czasem - wierzyciela - 10 letnie alimenty w rocznych ratach, ewentualna ugoda wymagała zatwierdzenia pretora.

293. Przesłanki odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania.

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powodowało szkodę w majątku wierzyciela, którą dłużnik zobowiązany był wyrównać, jeśli istniał związek przyczynowy między jego działaniem a szkodą lub wynikały z winy culpa dłużnika, a także obowiązek nałożony przez prawo - custodia - do szczególnego strzeżenia rzeczy, mimo braku winy.

294. Wina jako podstawa odpowiedzialności dłużnika.

Wina culpa - w znaczeniu obszerniejszym - umyślne działanie lub zaniechanie dłużnik mające na celu naruszenie interesów wierzyciela - dolus; albo niedbalstwo którego skutki powinien przewidzieć - culpa w węższym znaczeniu. Odpowiedzialność za winę jest subiektywna - zależna od staranności wykazanej przez dłużnika. Odpowiedzialność za dolus nie podlegała umownemu usunięciu - dolus semper praestatur - za dolus zawsze się odpowiada.

W węższym znaczeniu - culpa dzieliła się na:

• culpa lata - duże niedbalstwo, zaniedbanie dotyczące rzeczy normalnie (zwykle) dopilnowywanej przez ludzi,

• culpa levis - lekka wina, zaniedbanie czynności cechującej człowieka niezwykle dbałego i zapobiegliwego - mierzonego w kryterium abstrakcyjnego ideału - culpa levis in abstracto (ideał pater familias); zaniedbanie czynności zwykle dopełnianej we własnych interesach - culpa levis in concreto.

295. Dolus i culpa. (patrz wyżej)

296. Zasady odpowiedzialności zawinionej przez dłużnika.

Odpowiedzialność zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego oraz zasad:

• dolus semper praestatur - za dolus zawsze się odpowiada,

• magna culpa dolus est - zrównanie w pr. justyniańskim sytuacji odpowiedzialności za culpa lata.

• początkowo odpowiadało się za culpa in faciendo (za zaniechanie nie odpowiadał) - przy kontraktach stricti iuris o dare; w bonae fidei - odwrotnie;

• zasada utilitatis - korzyści - strona która odnosi korzyść odpowiada za dolus i wszelką winę, strona przeciwna tylko za dolus (późn. culpa lata), odpowiedzialność za pozostałe zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego.

297. Odpowiedzialność za siłą wyższą i przypadek.

Nie odpowiadał dłużnik za niewykonanie zobowiązania spowodowane siłę wyższą vis maior (siła powodująca szkodę, której nie można się oprzeć - nie odpowiadał) lub przypadkiem losowym casus fortuitus (nieprzewidywalny skutek ale nie siły wyższej - odpowiedzialność obiektywna - w przypadkach custodia -zobowiązania do szczególnego strzeżenia rzeczy).

298. Culpa i custodia.

Culpa (pyt 294).

Custodia z mocy samego prawa spoczywała na komodatariuszu, osobach przyjmujących rzeczy w opiekę za opłatą - natuae - właściciele statków, caupones - właściciele domów zajezdnych, stabularii - właściciele stajen, horrearii - właściciele magazynów; osoby mające wykonać dzieł z dostarczonego im materiału - krawcy, folusznicy)

Dłużnik mógł też dobrowolnie zobowiązać się do custodia w drodze umowy.

W prawie justyniańskim odpowiedzialność traci obiektywny charakter, jest rodzajem szczególnej staranności - jej brak jest traktowany jak wina dłużnika - culpa in custodiendo.

299. Vis maior.(parz wyżej)

300. Subiektywna i obiektywna odpowiedzialność dłużnika. (patrz wyżej)

301. Szkoda i odszkodowanie.

Szkoda - uszczerbek w majątku wierzyciela powstały przez niewykonanie zobowiązania lub deliktu (quasi deliktu) dłużnika. Pociągała za sobą obowiązek odszkodowania (w przypadku deliktu także grzywny). W zobowiązaniach dopiero niewykonanie lub złe wykonanie rodziło zobowiązanie odszkodowana, w deliktach od początku istniało zobowiązanie do odszkodowania i grzywny - były jego źródłem. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie lub przywrócić stan sprzed szkody - restytucja naturalna (dopiero w prawie poklasycznym w postępowaniu extra ordinem, we wcześniejszym postępowaniu formułkowym obowiązywała zasada kondemnacji pieniężnej); lub zapłacić odszkodowanie pieniężne.

302. Ustalanie wysokości odszkodowania.

Wysokość odszkodowania wynikającego z niewykonania umowy była ustalana umownie między stronami, w razie braku porozumienia - sądowe ustalanie odszkodowania - w procesie przez sędziego. Mogła to być stypulacja karna (stipulatio poenae) - zobowiązanie dłużnika do zapłacenia kary - stypulacja warunkowa (szczególnie w zobowiązaniach facere lub non facere).

Zasady sędziowskiego przyznawania odszkodowania:

• skargi stricti iuris - w przypadku oznaczonej kwoty - zasądzał na jej zapłacenie; jeśli chodziło o rzecz - przeciętną sprzedajną wartość (ile była warta) rzeczy w chwili litis contestatio,

• actiones in factum - res certa - obiektywna wartość rzeczy (verum pretium), jednak w chwili wydania wyroku (ile będzie warta),

• actiones bonae fidei - subiektywna ocena z pozycji wierzyciela (mogła przekraczać verum pretium z uwagi na wartość jaką przedstawiała dla wierzyciela - niewolnik mający być członkiem zespołu teatralnego), wysokość szkody na dzień wydania wyroku a nie litis contestatio.

• formuła in quod interest - różnica między stanem majątku który by istniał w razie prawidłowego wykonania zobowiązania, a stanem faktycznym, patrz niżej.

Pr. Just. - w zobowiązaniach ściśle określonych (certa quantitas vel natura) odszkodowanie nie mogło przekraczać podwójnej wartości świadczenia.

303. Damnum emergens i lucrum cessans. Patrz formuła in quod interest - wyżej.

Zgodnie z formułą in quod interest - przy ustalaniu odszkodowania sędzia brał pod uwagę: damnum emergens - rzeczywistą stratę majątkowa poniesiona przez wierzyciela oraz lucrum cessans - utracone przewidywane zyski, natomiast nie pretium affectionis - przywiązanie do rzeczy. Podlegały odszkodowaniu tylko szkody bezpośrednio związanie z niewykonaniem świadczenia; czasem dochodziła też szkoda dalsza szczególnie przy dolus dłużnika (np. zatajenia wad fizycznych rzeczy).

304. Zwłoka dłużnika.

Zwłoka - mora - dłużnika jeśli we właściwym czasie z własnej winy nie wykonuje świadczenia, wierzyciela jeśli nie przyjmuje świadczenia należycie mu zaofiarowanego.

Mora debitoris - dług stał się już wymagalny, a wierzycielowi przysługiwała skarga nie podlegająca ekscepcji dłużnika - pacti de non petendo. W razie braku terminu - wierzyciel musiał wezwać dłużnika do zapłaty - interpellatio, gdy był oznaczony - zasada dies interpellat pro homine, a także długi pochodzące z deliktu (np. kradzieży - fur semper moram facere videtur - złodzieja zawsze uważa się za znajdującego się w zwłoce). Nie „interpellowano” gdy nie znano miejsca pobytu dłużnika lub spadek nie objęty przez dziedzica - mora ex re; pozostałe przypadki - mora ex persona. Trzecia przesłanka zwłoki - wina dłużnika - brak „usprawiedliwienia”.

Dłużnik w zwłoce odpowiadał za wszelki przypadek (np. niezawinioną utratę rzeczy). Przy negotia bonae fidei - musiał płacić odsetki, świadczyć owoce za czas zwłoki, wynagrodzić szkody wierzyciela wynikające ze zwłoki. W kontraktach stricti iuris - miał tylko ewentualny obowiązek do świadczenia owoców ale dopiero od litis contestatio.

305. Zwłoka wierzyciela.

Mora creditoris - nieprzyjęcie bez słusznej przyczyny świadczenia; skutki:

• dłużnik odpowiadał od tej chwili tylko za dolus i culpa lata - duże niedbalstwo, nie ponosi odpowiedzialności za culpa levis,

• wierzyciel miał zwrócić wydatki poniesione przez dłużnika w celu utrzymania rzeczy,

• pierwotnie dłużnik mógł nawet zniszczyć rzecz, później sprzedać ją z zachowaniem ceny dla wierzyciela lub oddać do depozytu.

306. Umowy i kontrakty.

Umowa - najdawniejsze i najczęstsze źródło kontraktów - zgodne oświadczenia woli dwóch stron dla zawarcia zobowiązania, a także innych skutków prawnych. Istniała możliwość jednostronnego przyrzeczenia - pollicitatio -dla pobożnych celów lub interesu publicznego. Umowy zawierające zobowiązania stron powodowały ważne zobowiązanie tylko jeśli prawo cywilne, pretorskie lub cesarskie nadało jej moc prawną - wyposażyło w zaskarżalność - były to kontrakty.

307. Pojęcie i rodzaje kontraktów.

Kontrakty contractus - umowy uznane przez prawo, prawnie zobowiązujące, zaskarżalne na podstawie czynnika rodzącego to zobowiązanie causa civiles - res, verba, litterae, consensus - wedle czego dzielą się kontrakty na realne, werbalne, literalne i konsensualne. Dzielą się też na kontrakty jedno i dwustronne oraz kontrakty stricti iuris i bonae fidei.

W kontraktach realnych - causa civilis powodująca zaskarżalność umowy było wręczenia rzeczy (a nie porozumienie stron - które nie rodziło zobowiązani a było tylko nieformalną umową o zawarcie kontraktu); - werbalnych - wypowiedzenie określonych prawem słów w oznaczony sposób; literalnych - określona forma pisemna; konsensualnych - porozumienie stron consensus (najpóźniej powstały, ograniczono do 4 kontraktów - kupno sprzedaż, najem, spółka, zlecenie).

308. Rzymski system kontraktowy.

Wspomniane wyżej kontrakty zostały rozszerzone w prawie justyniańskim (biorące początek w prawie klasycznym) kontrakty nienazwane - contractus innominati. Umowy o świadczenie wzajemne nie podlegające pod ww. typy, nie były zaskarżalne. Zaskarżalność nabywały przez wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron, co dawało jej prawo domagania się świadczenia wzajemnego. Nuda pacta -kontrakty nagie - nie podlegające zaskarżeniu, z czasem niektóre uzyskały zaskarżalność -pacta vestitia - umowy „ubrane” (były to pacta praetoria - zaskarżalność nadana przez prawo pretorskie, pacta legitima - przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu, pacta adiecta - umowy dodane - przez jurysprudencję).

Kontrakty nienazwane i pacta vestitia rozszerzyły kategorie źródeł zobowiązań wg prawa cywilnego; pozostałe były umowami nieformalnymi - nuda pacta.

Zobowiązania stricti iuris - zaskarżalne actiones stricti iuris - ściśle według litery umowy, niezależnie od zasad słuszności, były to kontrakty werbalne i literalne oraz kontrakt pożyczki, pozostałe były kontraktami bonae fidei - zobowiązania dobrej wiary. Wysokość świadczenia zmienna, w sporze decydował o nim sędzia. Zobowiązanie to było zawsze incerta (intentio formułki - incerta). Zasady dotyczące zobowiązań dobrej wiary: istotny wpływ na decyzję sędziego miał dolus strony, exceptio doli należało z mocy prawa do zobowiązania i formułki, można do nich dołączać umowy dodatkowe; zasady winy, staranności, odszkodowania i zwłoki tyczyły się głównie tego rodzaju zobowiązań.

309. Kontrakty realne.

Rodzaje kontraktów realnych:

• pożyczki mutuum, pożyczkobiorca stawał się właścicielem rzeczy, w odróżnieniu od pozostałych był kontraktem stricti iuris,

• powiernictwa fiducia, nabywca stawał się właścicielem powierniczym,

• użyczenia comodatum, dawało tylko dzierżenie,

• przechowania depositum, dawało tylko dzierżenie,

• zastawu ręcznego pignus, uzyskiwał jedynie posiadanie rzeczy.

Do ich zaistnienia obok porozumienia stron potrzebne było wręczenia rzeczy, co było właściwym momentem zaistnienia kontraktu.

310. Kontrakty werbalne.

Kontrakty uzyskujące zaskarżalność poprzez verbis - wypowiedzenie określonych prawem formułek słownych. Były to stipulatio (pyt 321) - dotis dictio oraz iusiurandum liberti.

311. Kontrakty literalne.

Expensilatio - wpis dokonany w księdze przychodów i rozchodów wierzyciela wyszedł z użycia w IVw.n.e.(cesarstwo) - (transcriptio kupna-sprzedaży - wierzytelności bonae fidei na wierzytelność literalną - stricti iuris); prawo klasyczne - przy nowacji: zmiany zobowiązania na literalne, zmiany osoby dłużnika - delegacja,

Pisemne skrypty dłużne - chirographa i syngrapha.(pyt. 323), oparte na praktyce - stosowane na prowincji.

312. Kontrakty konsensualne.

Umowy uznawane i zaskarżalne na podstawie samego porozumienia consensus, nie wymagały spełnienia innych warunków (wręczenia rzeczy, formułki słownej itp.) ograniczone jednak tylko do czterech przypadków: kontraktów (bonae fidei)

• kupna-sprzedaży emptio venditio,

• najmu locatio conductio,

• zlecenia mandatum,

• spółki societas.

Rozwój nastąpił wraz z rozwojem handlu -wolny obrót rzeczami, uznane najpóźniej ok.100 r.p.n.e.

313. Kontrakty nienazwane (contractus innominati).

Kontrakty nienazwane - umowy nie mieszczące się w ramach określonych kontraktów, nie dają się zakwalifikować do sztywnych kontraktów stricti iuris, a także mniej formalnych realnych i konsensualnych - bonae fidei. Były to umowy nieformalne, głównie o wzajemne świadczenie, nie należące do ww. grup ani do pacta vestitia (uzyskały zaskarżalność przez prawo pretorskie) - nie były zaskarżalne, można było się ubiegać o zwrot świadczenia (condictio ob rem dati) w razie nie wykonania świadczenia wzajemnego. Z czasem mnożyły się wyjątki - zaskarżalność o świadczenie wzajemne uzyskały za pomocą actio in factum (dekret pretora) (kontrakty: umowy estymatoryjnej i zamiany - kontrakty bezimienne). W prawie justyniańskim kontraktami bezimiennymi były te w których jeden z kontrahentów wykonał jednostronnie świadczenie i mógł skarżyć o wzajemne actio in factum.

314. Kontrakt pożyczki.

Było to przeniesienie własności (przez tradycję, wierzyciel musiał być jej właścicielem by kontrakt był ważny) rzeczy zamiennej z zastrzeżenie zwrotu (zamiennika np. pieniędzy, dłużnik musiał mieć zdolność do czynności prawnych) w oznaczonym terminie lub na żądanie. Przedmiotem pożyczki mogły być tylko rzeczy oznaczone gatunkowo - zamienne. Odsetki musiały być uregulowane odrębnym zobowiązaniem - stypulacja odsetek. Była kontraktem jednostronnie zobowiązującym. Specjalnie uregulowane były dwa rodzaje pożyczki:

• filii familias pozostającym pod władzą ojca - rodzące jedynie zobowiązanie naturalne filii familias (nie pociągające go do odpowiedzialności)

• pożyczka morska.

315. Pożyczka morska.

Udzielana właścicielowi statku dla importu, później także dla eksportu i naprawy statku. Dłużnik zobowiązany był do jej zwrotu i odsetek (nie wymagających specjalnej umowy - wystarczyła nieformalna) pod warunkiem przybycia statku do miejsca przeznaczenia (warunek zawieszający). Określano trasę żeglugi, wierzyciel ponosił ryzyko zniszczenia towaru, poza zajściem winy dłużnika. W prawie klasycznym nie limitowano wysokości odsetek, Justynian określił je na max.12 % rocznie.

316. Kontrakt przechowania (depositum).

Kontrakt przechowania obok kontraktu użyczenia i zastawu ręcznego wykształciły się z kontraktu powiernictwa fiducia - przeniesienie własności na inną osobę z zastrzeżeniem zwrotu w określonych okolicznościach. W prawie majątkowym istniały dwa rodzaje: fiducia cum creditore contracta (przewłaszczenie dla zabezpieczenia zobowiązania str 256); fiducia cum amico contracta - zawarta z przyjacielem, obie za pomocą mancypacji lub in iure cessio, w interesie nabywcy zawierano fiducię (przeniesienie własności dla umożliwienia używania rzeczy). Później nie przenoszono własności a jedynie posiadanie lub dzierżenie rzeczy. Wykształciło to kontrakty przechowania depozytu i zastawu ręcznego chronione pretorskimi actiones in factum, później także skargami bonae fidei.

Kontrakt przechowania - depositum, (dwustronny, niedoskonały) realny zawierany między deponentem (posiadacz) i depozytariuszem (przechowawca, dzierżyciel) celem bezpłatnego przechowania rzeczy ruchomej zwracanej na każde żądanie. Depozytariuszem miał za zadanie przechować rzecz i oddać ją na każde żądanie z ew. owocami; nie miał żadnych korzyści, odpowiadał tylko za dolus i culpa lata. Przywłaszczając sobie rzecz popełniał kradzież furtum rei, używając - kradzież używania furtum usus. Deponentowi przysługiwała actio depositi directa będąca actio famosa (powodująca infamię), musiał zwrócić koszty utrzymania rzeczy, szkody i straty. Depozytariuszowi przysługiwała actio depositi contraria( ew. actio in factum).

317. Szczególne rodzaje depozytu.

Obok zwyczajnego kontraktu przechowania:

• depozyt konieczny (depositum necessarium) - zawierany w sytuacji przymusowej (pożar), gdy rzecz jest oddawana w przechowanie z przymusu osobie przypadkowej - ew. skarga deponenta opiewała na podwójną wartość rzeczy dla szczególnego ukarania nieuczciwego depozytariusza.

• depozyt sekwestrowy (depositum sequestre) - kilka osób oddawało rzecz o którą toczyły spór res litigosa, przechowujący (sekwestr - posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej) oddawał rzecz temu kto wygrał spór;

• depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) - przechowanie rzeczy zamiennych (oznaczonych gatunkowo), z używaniem i przeniesieniem własności; podobna do pożyczki -różnice: pożyczka dochodziła do skutku w interesie odbiorcy, depozyt nieprawidłowy - deponenta; pożyczka - kontrakt stricti iuris, depozyt nieprawidłowy - bonae fidei; w d. n. odsetki ustanawiane zwykłą umową pactum.

318. Kontrakt użyczenia (commodatum).

Oddanie w bezpłatne używanie rzeczy (niezużywalnej) przez komodanta - komodatariuszowi, z obowiązkiem oddania tej samej rzeczy (in specie) w oznaczonym czasie. Rzeczy zużywalne - tylko przy zastrzeżeniu ich niezużycia. Kontrakt użyczenia był dwustronnie obowiązującym, niedoskonałym, dawał jedynie dzierżenie rzeczy. Zwrot musiał nastąpić w oznaczonym terminie lub po spełnieniu celu użyczenia rzeczy. Zawieranie kontraktu w interesie komodatariusza nakładało na niego odpowiedzialność za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, oraz zobowiązanie do custodia. Komodantowi przysługiwała actio commodati directa (o zwrot rzeczy, ew. odszkodowanie). Komodatariuszowi przysługiwał zwrot kosztów poniesionych, nie związane z normalną eksploatacją (np. konserwacja) oraz szkód. Komodatariuszowi miał prawo retencji - zatrzymania rzeczy do czasu zwrócenia kosztów, miał skargę - actio commodati contraria.

319. Precarium.

Podobne do użyczenia - bezpłatne oddanie rzeczy ruchomej, nieruchomej lub prawa w używanie (najczęściej ziemi) z możliwością odwołania w każdej chwili. Przeciwko wadliwemu prekarzyście przysługiwał interdictio de precario, natomiast prekarzysta wobec osób trzecich chroniony był posesoryjnie. W prawie klasycznym był to stosunek faktyczny, niekontraktowy, można go w każdej chwili odwołać, przeciwnie do komodatu. Zmiana nastąpiła za dominatu - kontrakt; w prawie justyniańskim - jeden z kontraktów nienazwanych.

320. Kontrakt zastawu a prawo rzeczowe zastawu (pignus).

Kontrakt zastawu ręcznego pignus- realny, dłużnik (zastawca) oddawał pewną rzecz wierzycielowi (zastawnikowi) w posiadanie (bez używania) z zastrzeżeniem oddania jej w razie spłacenia długu. Zastawnik posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej, czas posiadania (do zasiedzenia) biegł jednak na korzyść zastawcy mimo, że nie posiadał rzeczy. Zastawnik musiał utrzymać rzecz w należytym stanie, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto + custodia. Używanie bez zgody zastawcy było furtum usus. Zastawcy przysługiwało actio pigneraticia directa, obowiązany był do zwrotu kosztów i pokrycia szkód. Zastawca odpowiadał za dolus i wszelką culpę, bo odnosił korzyść z zastawu uzyskując kredyt. Zastawnikowi przysługiwało actio pigneraticia contraria.

Dla wzmocnienia zabezpieczenia wprowadzono poza posiadaniem:

• pactum vendendi - nieformalna umowa o sprzedaż, umożliwienie sprzedaży w razie niezapłacenia długu,

• klauzula przepadku lex commissoria - przepadek rzeczy w razie niezapłacenia długu (zakazana w IV w.n.e. przez cesarza Konstantyna,

• pactum antichreticum - upoważnienie do używania rzeczy i pobierania pożytków zaliczanych na poczet odsetek, później samego kapitału długu.

Pignus dawał wierzycielowi rzeczowe ograniczone prawo zastawu na rzeczy dłużnika.

321. Stypulacja.

Forma - zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanych słowach. Najczęściej o spondeo - przyrzeczenie, później inne słowa: promittis, dabis, facies - mogące być wypowiadane przez nie będących obywatelami rzymskimi, co rozszerzyło stypulację. W prawie poklasycznym osłabiono formalizm stypulacji, prawo justyniańskie wprowadzając cautio - pisemne zaświadczenie zawarcia stypulacji jeszcze to rozszerzyło. W prawie klasycznym stypulacyjnie można było nadać moc prawną i zaskarżalność każdemu zobowiązaniu - uniwersalne znaczenie stypulacji. Dodatkowo służyła do: zawarcia zobowiązania solidarnego, czynnego i biernego; ustanowienia poręczenia; adstipulatio, solutionis causa adiectio; nowacji; stypulacji karnej. Początkowo stypulacja mogła się odnosić do oznaczonej sumy (pecunia certa), potem do określonej rzeczy, w prawie klasycznym także działanie i zaniechanie.

Ochrona stypulacji następującymi skargami (stricti iuris):

• condictio certae pecuniae - jeżeli chodziło o sumę pieniędzy,

• condictio certa rei - zwana w pr. poklasycznym triticaria - pszeniczna.

• actio ex stipulatu - jeżeli chodziło o facere lub non facere.

W prawie klasycznym złagodzono charakter stricti iuris przez dołączenie clausula doli, w przypadku dolus dłużnika sędzia mógł zmienić sentencję wyroku zgodnie z zasadami słuszności. Jako kontrakt abstrakcyjny nie zależała od causa z jakiej została zawarta. Gdy dłużnik (przyszły) zobowiązał się do oddania pieniędzy, których jednak nie dostał i tak musiał je zwrócić. W takim przypadku (stypulacja pozostawała ważna jako sine causa) jednak pretor udzielał exceptio doli gdy wierzyciel skarżył o zapłatę.

322. Zastosowania stypulacji.

Najczęściej o spondeo - przyrzeczenie, później inne słowa: promittis, dabis, facies - mogące być wypowiadane przez nie będących obywatelami rzymskimi, co rozszerzyło stypulację. W prawie poklasycznym osłabiono formalizm stypulacji, prawo justyniańskie wprowadzając cautio - pisemne zaświadczenie zawarcia stypulacji jeszcze to rozszerzyło. W prawie klasycznym stypulacyjnie można było nadać moc prawną i zaskarżalność każdemu zobowiązaniu - uniwersalne znaczenie stypulacji. Dodatkowo służyła do: zawarcia zobowiązania solidarnego, czynnego i biernego; ustanowienia poręczenia; adstipulatio, solutionis causa adiectio; nowacji; stypulacji karnej. Początkowo stypulacja mogła się odnosić do oznaczonej sumy (pecunia certa), potem do określonej rzeczy, w prawie klasycznym także działanie i zaniechanie.

Dotis dictio - ustanowienie posagu tylko przez ascendentów (wstępnych) przyszłej żony lub ją samą lub jej dłużnik; przyrzeczenie posagu przyszłemu mężowi, bez zachowania formy pytania i odpowiedzi.

Iusiurandum liberti - (iusiurandum - jedyna przysięga) zobowiązanie wyzwoleńca do świadczenia pewnej liczby dni pracy swemu dawnemu panu, przed wyzwoleniem składał jedynie sakralną przysięgę.

323. Chirographa i syngrapha.(patrz zobowiązania literalne - 311)

Pisemne skrypty dłużne: chirographum - zobowiązanie pisemne podpisane przez jedną stronę - dłużnika; syngraphae - spisana i podpisana przez dwie strony, pozostawiające sobie egzemplarz umowy. Jako forma pisemna właściwa dla państw hellenistycznych stopniowo wchodziła do praktyki rzymskiej opartej na stypulacji - ustnej, opartej na zaufaniu - fides Romana. Za dominatu - biurokratyzacja stała się pożywką dla rozwoju pisemnych form.

324. Kontrakt sprzedaży.

Kupno-sprzedaż emptio venditio - w drodze mancypacji lub tradycji. Pierwotnie - z ręki do ręki nie rodził zobowiązania; gdy handel się ożywił - kredytowe formy sprzedaży wymogły powstanie zobowiązań początkowo nieformalnych - oparte na zaufaniu fides (np. sprzedaż przyszłych zbiorów). Mogły być wzmocnione stypulacją lub literalnie. Spory rozstrzygano prawdopodobnie polubownie, jednak szczególnie w handlu zagranicznym to nie wystarczało. Ok. 100 r.p.n.e. pretor nadał zaskarżalność kontraktom w stosunkach z peregrynami - actiones bona fidei - kupno sprzedaż stało się kontraktem konsensualnym.

Treść: sprzedawca (venditor) zobowiązał się zapewnić trwałe i spokojne posiadanie rzeczy kupującemu (emptor), który z kolei zobowiązał się do zapłacenia ceny (pretium). Kontrakt ten był kontraktem synallagmatycznym - obie strony były jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem (sprzedawca miał actio venditi, kupujący actio empti. Consensus nie wymagał dodatkowych form, towar i cenę regulowały dodatkowe przepisy (patrz niżej).

325. Towar i cena w kontrakcie sprzedaży.

Towar - wszelkie rzeczy materialne i prawa majątkowe nie wyłączone z obrotu, także cudze, przyszłe - kupno rzeczy spodziewanej emptio rei speratae (plony) - z warunkiem zawieszającym - ważny gdy rzecz zaistniała, w odróżnieniu od emptio spei - kupna nadziei (losu loteryjnego) ważna od razu - charakter umowy losowej - aleatoryjnej.

Cena - wyrażona w pieniądzu, wystarczająco określona (certum pretium), mogła ją określić osoba trzecia wskazana w kontrakcie (ale nie strony). Musiała być oznaczona na serio, a nie np. symbolicznie za 1 sesterca. Pierwotnie nie było regulacji ceny w stosunku do faktycznej wartości towaru, Dioklecjan wydał taryfę maksymalnej ceny towaru i usług 301 r.n.e. naruszenie zagrożone karą - szybko wyszła z użycia; w prawie justyniańskim wprowadzono inst. pokrzywdzenia ponad połowę wartości - laesio enormis - sprzedawca, za zgodą sędziego mógł oddając cenę odebrać rzecz (rozwiązać kontrakt), o ile kupujący nie dopłacił mu różnicy ceny odpowiadającej wartości gruntu, nie przysługiwało to kupującemu, który przepłacił.

326. Emptio spei - emptio rei speratae.(patrz wyżej)

327. Obowiązki stron w kontrakcie sprzedaży.

Sprzedawca musiał wydać rzecz kupującemu (facere a nie dare), odpowiadał też z tytułu ewikcji (wady prawne) i wady fizyczne. Miał zapewnić trwałe i spokojne posiadanie (a nie własność) jednak będąc właścicielem (najczęstszy przypadek) przenosił własność na kupującego, z zachowaniem formuł (np. mancypacji dla res mancipi).

Kupujący zobowiązany do zapłaty ceny pretium (dare), a także odebrać rzecz. Świadczenie powinno być wykonanie równocześnie. Gdy kupujący nie otrzymał rzeczy przeciwko skardze przysługiwało mu exceptio mercis non traditae (zarzut niewydania towaru); gdy nie płacił mimo otrzymania towaru, musiał zapłacić odsetki zwłoki; prawo justyniańskie - do chwili zapłacenia ceny nie był też właścicielem rzeczy. W prawie klasycznym sprzedawca dodatkową umową pactum reservati dominii zastrzegał sobie własność do chwili zapłaty ceny.

Obie strony odpowiadały za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, zobowiązane też były do najwyższej staranności (custodia), jako że odnosiły korzyść z kontraktu.

Periculum emptoris - ryzyko kupującego, zaginięcie sprzedanej rzeczy, indywidualnie oznaczonej, u sprzedawcy bez jego winy pociągało odpowiedzialność kupującego, musiał zapłacić cenę kupna mimo że nie otrzymał rzeczy.

328. Ewikcja.

Rękojmia sprzedającego za wady prawne rzeczy, utrata posiadania rzeczy kupionej sądownie na rzecz właściciela lub posiadającego ograniczone prawa na rzeczy cudzej (użytkowania, zastawu). Nie odpowiadał jeżeli kupujący przegrał spór z właścicielem, ale nie odebrano mu posiadania rzeczy; albo jeśli prawo to powstało po wydaniu rzeczy kupującemu. Wyłączono odpowiedzialność jeśli kupujący ponosił winę za powstanie ewikcji (nie zawiadomił sprzedawcy o grożącej ewikcji, zaniedbał zasiedzenie, niewłaściwie bronił się w procesie. Dodatkowo nie było odpowiedzialności jeśli kupujący wiedział, że kupuje rzecz osoby trzeciej lub gdy zawarto umowę wykluczającą odpowiedzialność z ewikcji pactum de non praestanda evictione. Rozwój historyczny ewikcji:

• prawo najdawniejsze - przy mancypacji actio auctoritas, przy tradycji zawierano stypulację o spokojne posiadanie, w razie ewikcji kupujący skarżył o odszkodowanie pojedynczej wartości rzeczy,

• kupno konsensualne - stipulatio duplae - podwójna wartość rzeczy w razie ewikcji

• zawieranie stypulacji uważano za obowiązek sprzedawcy, kupujący mógł domagać się jego spełnienia za pomocą actio empti (skargi kupującego).

• prawo klasyczne uznało odpowiedzialność z ewikcji jako zawartą w kontrakcie sprzedaży, dodatkowo stosowano stipulatio duplae szczególnie gdy chodziło o rzeczy dużej wartości.

329. Odpowiedzialność sprzedawcy za wady prawne i wady fizyczne.

Odpowiedzialność za wady prawne - patrz wyżej.

Odpowiedzialność za wady fizyczne - stopniowy rozwój, odrębne uregulowania ogólne i edykty edylów kurulnych w odniesieniu do kupna-sprzedaży niewolników i zwierząt na targach.

• prawo cywilne - odpowiedzialność za zapewnienia i obietnice dicta et promissa lub zatajone wady - dolus

• edykty - handel niewolnikami i zwierzętami - wymóg ujawnienia określonych wad (wymienionych w edykcie),

• actio redhibitoria -w razie ujawnienia się wad - o rozwiązanie kontraktu i zwrot ceny (za zwrotem rzeczy) w razie ujawnienia się wad przysługiwała sprzedającemu 6 miesięcy od transakcji,

• actio quanto minoris - o obniżenie ceny - przysługiwała rok od zawarcia kontraktu,

• prawo justyniańskie - rozszerzono ww. prawa na inne rzeczy, a także o wady nieznane sprzedającemu - wady ukryte, ponieważ uznano, że powinien znać wady sprzedawanej rzeczy.

330. Rękojmia za wady fizyczne rzeczy sprzedanej. (patrz wyżej)

331. Umowy dodatkowe do kontraktu sprzedaży.

Zmiana lub uzupełnienie kontraktu kupna-sprzedaży umowami dodatkowymi pacta adiecta:

• lex commissoria - klauzula przepadku, możliwość rozwiązania kontraktu jeśli kupujący nie zapłaci ceny do określonego terminu,

• in diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty, możność odstąpienia od kontraktu gdy znajdzie się lepszy oferent w określonym czasie,

• pactum displicentiae ­- sprzedaż na próbę, kupujący do określonego czasu mógł wycofać się z kontraktu uznając, że towar mu nie odpowiada,

• pactum de retrovendendo - prawo odsprzedaży, możliwość do pewnego czasu zażądania przez sprzedającego odsprzedania mu rzeczy,

• pactum de retroemendo - prawo odkupu, możliwość do pewnego czasu zażądania przez kupującego odkupienia od niego rzeczy,

• pactum protimeseos - prawo pierwokupu, zastrzeżenie dla sprzedawcy pierwokupu rzeczy (wymóg powiadomienia go o sprzedaży - kiedykolwiek)

332. Pojęcie i rodzaje najmu. Locatio conductio

Rodzaje najmu:

• najem rzeczy - locatio conductio rei,

• najem usług - locatio conductio operarum,

• najem dzieła - locatio conductio operis,

Strony - oddający w najem rzecz, usługi, dający materiał (locat) na wykonie dzieła - locator, strona przeciwna - conductor. Najem był umową synallagmatyczną - zobowiązująco-uprawniający. Pierwotnie najem niewolników i zwierząt, potem mieszkań, dzierżawa ziemi, najem usług i dzieła. Ok. 100 r.p.n.e. istnieją analogiczne do kupna sprzedaży skargi bonae fidei - actio locati i actio conducti.

Rozwiązanie kontraktu najmu jeśli nie było oznaczonego czasu mogło nastąpić w dowolnym momencie przez wycofanie się każdej ze stron (nie było wypowiedzenia), w razie terminu potrzebne było porozumienie stron. Jednostronne rozwiązanie - najemca gdy nie dostał rzeczy lub rzecz nie nadawała się do używania z winy wynajmującego; wynajmujący jeśli najemca nie płacił czynszu przez dwa lata, pogarszał rzecz. Śmierć jednej ze stron nie powodowała rozwiązania kontraktu najmu.

333. Kontrakt najmu rzeczy.

Kontrakt konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a najemcą, o oddanie określonej indywidualnie rzeczy do używania w zamian za czynsz - merces, pensio i zobowiązanie zwrotu w określonym terminie. Nie mogły to być rzeczy wyłączone z obrotu lub zużywalne~. Nie rozróżniano najmu od dzierżawy - rzeczy przynoszącej pożytki w celu ich pobierania. Co do czynszu obowiązywały takie same zasady jak przy kontrakcie kupna sprzedaży, dodatkowo przy dzierżawie istniała możliwość uiszczania czynszu w naturze.

Wynajmujący zobowiązany był do: umożliwienia używania rzeczy (jej należyte utrzymanie do czasu wręczenia); przekazać rzecz najemcy; ponosił koszty utrzymania rzeczy w należytym stanie; odpowiadał z tytułu ewikcji i za wady fizyczne (podobnie w pr. just. za wady ukryte); zwrotu kosztów koniecznych lub pożytecznych; odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, szkody najemcy liczono damnum emergens i lucrum cessans (pyt 303).przeciw wynajmującemu najemcy przysługiwało actio conducti.

Najemca miał płacić czynsz, o ile mógł używać rzecz jeśli tylko niemożność nie była jego winą; zaginięcie rzeczy przez przypadek lub vis maior niezależne od najemcy wygaszały konieczność płacenia czynszu; dzierżawca mógł żądać obniżenia czynszu w razie obniżenia zbiorów wskutek siły wyższej, musiał wyrównać to w okresie urodzajów; czynsz miał być płacony z dołu postnumerando, chyba że umówiono się inaczej - z góry praenumerando. Miał konserwować rzecz, oddać ją w należytym stanie w ew. przyrostem, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto. Przeciwko najemcy wynajmującemu przysługiwało actio locati. Istniało prawo zastawu wynajmującego na rzeczach najemcy, w prawie justyniańskim - hipoteka ustawowa.

Najemca był jedynie dzierżycielem rzeczy, wynajmującemu zachowywał posiadanie ad interdicta.

334. Najem - dzierżawa - podnajem.

Najem - kontrakt konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a najemcą, o oddanie określonej indywidualnie rzeczy do używania w zamian za czynsz - merces, pensio i zobowiązanie zwrotu w określonym terminie.

Dzierżawa - (pyt 270 emfiteuza) przy dzierżawie istniała możliwość uiszczania czynszu w naturze; dzierżawa nie dawała animus).

Czym różni się dzierżenie od dzierżawy, dzierżyciel od dzierżawcy? Każdy dzierżawca jest dzierżycielem, ale nie każdy dzierżyciel jest dzierżawcą. Dzierżawca włada rzeczą na podstawie dzierżenia, dzierżyciel - także na podstawie innych umów.

Podnajem - oddanie rzeczy wynajętej w używanie osobie trzeciej za wynagrodzeniem, co nie zmieniało sytuacji pierwotnego (pierwszego) najemcy wobec pierwotnego wynajmującego.

Najem - kontrakt kupna-sprzedaży: najemcy przysługiwała wierzytelność o umożliwienie używania rzeczy (pr. względne), w przypadku sprzedania rzeczy przez wynajmującego, najemca musiał „oddać” rzecz kupującemu, mógł domagać się z kontraktu najmu odszkodowania od wynajmującego.

335. Kontrakt najmu dzieła.

Kontrakt najmu usług - locatio conductio operarum - pracujący locator zobowiązywał się wykonać dla conductor(a) pewne usługi w zamian za wynagrodzenie pieniężne pensio. Konieczne było zgodne porozumienie stron i oznaczenia płacy. Przedmiotem najmu usług mogły być tylko proste prace niewykwalifikowane. Locator miał starannie wykonywać prace, nie odpowiadał za jej rezultat (umowa starannego dzieła), terminowo, osobiście - nie mógł wyręczyć się innym; conductor miał płacić (z dołu). Ten rodzaj pracy nie miał dużego znaczenia w niewolniczym państwie rzymskim - większość prac wykonywali niewolnicy.

Kontrakt najmu dzieła locatio conductio operis - przyjmujący zamówienie conductor zobowiązywał się wykonać dzieło locatorowi, w zamian za wynagrodzenie. Dzieła: budowa domu, uszycie ubrania, przewóz materiału (przewóz morski lex Rhodia de iactu). Z reguły zamawiający dostarczał materiał (locat) dlatego zwał się locatorem. Jeśli materiał dostarczał wykonawca - conductor, taką umowę kwalifikowali prawnicy jako kupno-sprzedaż. W kontrakcie najmu dzieła świadczeniem był rezultat pracy (umowa rezultatu).

Wykonującego obowiązywał termin i określony sposób wykonania (mógł wykonać go osobiści, ale nie musiał, chyba, że kontrakt to precyzował- sławny malarz); odpowiadał on za dolus, wszelką winę i za ryzyko utraty materiału i dzieła do chwili przekazania zleceniodawcy. Nie odpowiadał za przypadek wynikający z wady materiału lub winy locatora; locatorowi przysługiwała actio locati przeciwko conduktorowi. Zamawiający miał odebrać dzieło i zapłacić wynagrodzenie, musiał zachować najwyższą staranność w stosunku do conductora, któremu przysługiwała actio conducti przeciwko locatorowi.

336. Lex Rhodia de iactu.

Umowa najmu dzieła - o przewóz - morski lex Rhodia de iactu, przewoźnik odpowiadał za winę - wynagrodzenie szkód utraty i uszkodzenia przewożonego towaru, pasażer dodatkowo mógł się zabezpieczyć przez umowę (receptum) dodatkowej dbałości przewoźnika na zasadzie custodia za powierzone rzeczy. Za szkody wyrządzone przez personel właściciel odpowiadał z quasi ex delicto. Dodatkowe zasady - wykształcone na Morzy Śródziemnym (od ośrodka na wyspie Rodos) nazwa lex Rhodia de iactu - ustawa Rodyjska o zrzucie morskim, gdy kapitan podczas burzy dla ratowania statku i części towaru musiał wyrzucić ( iactus) jego część, powstała stąd szkoda rozkładała się proporcjonalnie między wszystkich korzystających na tym - skarga poszkodowanych przeciw właścicielowi statku - actio locati i właściciela actio conducti przeciwko korzystającym o pokrycie części szkód.

337. Kontrakt zlecenie.

Mandatum - konsensualny, zleceniodawca mandant zleca wykonanie oznaczonych czynność zleceniobiorcy mandatariuszowi, który zobowiązuje się do bezpłatnego ich wykonania. Od pryncypatu dozwolono na honorarium nie uważanego za zapłatę. Czynności mogły być czynnościami prawnymi lub faktycznymi; kompleksowe lub konkretne; musiały przedstawiać konkretną wartość dającą się oszacować, nie mogły być bezprawne lub niezgodne z dobrymi obyczajami. Zleceniobiorca mógł działać w interesie zleceniodawcy, ale dodatkowo także i osoby trzeciej i swoim, miał wykonać zlecenie w całości ściśle wedle wskazówek, niekoniecznie osobiście (jeśli za zgodą mandanta, mandatariusz odpowiadał tylko za sumienny wybór - culpa on eligendo wina w wyborze); powinien zdać rachunek ze zlecenia i oddać wszelkie korzyści z niego uzyskane, odpowiadał za dolus i wszelką winę(pr. just), w pr. klasycznym tylko za dolus i culpa lata. Skarga przeciwko zleceniobiorcy actio mandati była infamująca - actio famosa. Zleceniodawca zobowiązany był odebrać wykonane prawidłowo zlecenie, przejąć zobowiązania wynikające z jego realizacji, zwrócić mandatariuszowi koszty poniesione w dobrej wierze i wynagrodzić szkody i straty mandatariusza związane ze zleceniem, nie wynikające z przypadku lub siły wyższej. Zobowiązanie wygasało przez jego wykonanie lub upływ terminu, a także jednostronnie przez zleceniodawcę lub zrzeczenie zleceniobiorcy, albo śmierć jednej ze stron.

338. Zlecenie kredytowe.

Specjalne rodzaje kontraktu zlecenia: prowadzenia procesu, często między dłużnikami solidarnymi lub dłużnikiem głównym a poręczycielem (skarga ze zlecenia służyła do realizacji roszczeń z tytułu regresu), mandat kredytowy (zlecenie kredytowe)- polecenie zleceniodawcy wypłacenia pieniędzy osobie trzeciej przez zleceniobiorcę, w razie niemożności odzyskania pieniędzy zleceniodawca mógł być zaskarżony actio mandati o jej zwrot + spodziewane zyski; zleceniodawca pełnił funkcję poręczyciela. Mandat kredytowy był jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelności.

339. Kontrakt spółki.

Konsensualny kontrakt - dwie lub kilka osób (wspólnicy socii) zobowiązały się do wniesienia wkładu majątkowego celem osiągnięcia wspólnego dozwolonego celu gospodarczego. Elementy kontraktu spółki: consensus (dopiero w pr. just. wymagano wyraźnego objawu woli zawiązania spółki animus contrahendae societatis), wkład (aport) (majątkowy, praca, rzeczy), dozwolony cel spółki, uzgodnienie udziału w zyskach i stratach (brak uzgodnień - równy) niedopuszczalna: udziału jednej strony jedynie w stratach bez zysków - societa leonina spółka lwia. Spółka opierała się na wzajemnym (personalnym) zaufaniu wspólników, dlatego nie osoby nie mogły odstąpić swych udziałów obcej osobie.

W dawnym prawie istniała consortium, inna forma, gdy po śmierci pater familias jego dziedzice sui heredes pozostawali w wspólności majątkowej mieli prawa do całego majątku a czynności dotyczyły całego majątku (nie była to współwłasność), później mogli ją ustanowić między braćmi lub przyjaciółmi. Spółka konsensualna powstała ok. 200 r.p.n.e. przejęła ideę równości członków, podział zysków i strat; ok. 100 r.p.n.e. wzajemne prawa i obowiązki chroniła skarga dobrej wiary actio pro socio (infamująca, zasądzając sędzia musiał pozostawić mu minimum utrzymania wg beneficium competentiae - chroniło też od egzekucji osobistej) . Odpowiedzialność w pr. klasycznym tylko za dolus (+ w pr. just. także za culpa lata i culpa levis in concreto).

Spółka nie miała osobowości prawnej, mieli ją tylko członkowie (korporacja- stowarzyszenie miało).

Rozwiązanie spółki: porozumienie wszystkich członków; wypowiedzenie, śmierć, capitis deminutio, niewypłacalność lub egzekucja jednego; terminowa - z upływem terminu, celowa - osiągnięcie celu lub jego niemożliwość; utrata wspólnego majątku. Następowało wtedy zlikwidowanie wspólnych stosunków - sądownie actio pro socio lub actio communi dividundo (o podział wspólnego majątku).

340. Konstrukcja i klasyfikacja kontraktów nienazwanych.(patrz też pyt 313)

Klasyfikacja justyniańska:

• do ut des - przeniesienie własności rzeczy by w zamian uzyskać inną (zamiana)

• do ut facias - przeniesienie własności rzeczy by w zamian uzyskać wykonania czynności (facere) (darowizna z polecenia),

• facio ut des - wykonanie czynności by w zamian uzyskać rzecz (kontrakt estymatoryjny)

• facio ut facias - wykonanie czynności by w zamian uzyskać wykonanie innej czynności (ugoda, transactio)

W prawie justyniańskim przysługiwała tu actio praescriptis verbis powodowi który wykonał świadczenie o świadczenie wzajemne. Podobnie jak w kontraktach realnych zaskarżalność następuje dopiero w chwili przekazania rzeczy (chyba, że chodzi o facere), przez co kontrakty nienazwane nazywa się też realnymi nienazwanymi.

341. Kontrakt estymatoryjny.

Umowa - wręczenie rzeczy drugiej osobie celem jej sprzedania po oznaczonej cenie innej osobie (znalezienie kupca). Druga osoba miała zapłacić cenę lub oddać rzecz w razie nie sprzedania. Zaskarżalność w chwili wręczenia rzeczy. Uzyskanie wyższej ceny sprzedaży było zarobkiem przypadającym drugiej osobie.

Zamiana permutatio - zaskarżalność w chwili przekazania rzeczy przez jedną osobę kontrahentowi.

342. Pacta nuda i pacta vestita.

Nuda pacta -kontrakty nagie - nie podlegające zaskarżeniu, z czasem niektóre uzyskały zaskarżalność -pacta vestitia - umowy „ubrane” (były to: pacta praetoria - zaskarżalność nadana przez prawo pretorskie, pacta legitima - przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu, pacta adiecta - umowy dodane (dodatkowe do kontraktów dobrej wiary, zmieniające ich skutki; zwiększające zobowiązanie dłużnika były ważne tylko jeśli zawarte były razem z kontr. głównym, zmniejszające - w dowolnym czasie) - przez jurysprudencję).

Kontrakty nienazwane i pacta vestitia rozszerzyły kategorie źródeł zobowiązań wg prawa cywilnego; pozostałe były umowami nieformalnymi - nuda pacta.

343. Pacta praetoria.

Rodzaj pacta vestitia, uzyskało zaskarżalność przez prawo pretorskie - najważniejsze - constitutun debiti - zobowiązanie się zapłacenia istniejącego długu (własnego constitutum debiti proprii lub innej osoby constitutum debiti alieni); constituere - ustalić termin; własny dług w przypadku niemożności spłacenia w starym terminie, niedotrzymanie nowego terminu dawało skargę actio de pecunia constituta. Constitutum debiti alieni - zabezpieczenie zobowiązania - między wierzycielem a osobą trzecią mającą zapłacić dług dłużnika; jedynie wygaśnięcie długu głównego powodowało wygaśnięcie zobowiązania z constitutum, inne losy prawne długu nie miały wpływy na constitutum.

344. Recepta.

Recepta - trzy umowy edyktu pretorskiego (od recipere przyjmować obowiązek):

Receptum arbitri - umowa dwóch lub więcej osób będących w sporze z sędzią polubownym mającym rozsądzić ich spór. Podejmując się arbitrażu musiał wypełnić rolę do końca, pretor mógł na nim to wymóc przez zajęcie jego rzecz lub grzywnę. Było to obok compromissum - sądownictwo polubowne.

Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajni zajezdnych za rzeczy powierzone ich opiece przez podróżnych. Odpowiadali oni na zasadzie custodia (nawet jeśli nie ponosili winy), także za przypadek, początkowo nawet za vis maior. Poszkodowani mieli dochodzić swych praw actio in factum. Początkowo wymagana była oddzielna umowa, w prawie justyniańskim wystarczyło samo przekazanie rzeczy.

Receptum argentarii - umowa bankiera (argentarius), zobowiązującego się zapłacić istniejący lub przyszły dług swego klienta (umowa bankier - klient) analogiczna funkcja do poręki. Wierzyciel zwracał się o zapłatę do dłużnika, a dopiero ten, jeśli sam nie płacił, mógł skierować go do bankiera. W prawie justyniańskim połączono to receptum z constitutum debiti alieni.

345. Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajni zajezdnych.

Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum (patrz wyżej).

346. Pacta legitima.

Uzyskały zaskarżalność przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu

• darowizna patrz pyt 348

• przyrzeczenie posagu

347. Compromissum i receptum arbitri.

Compromissum - nieformalna umowa (pactum) stron o oddanie sporu do rozstrzygnięcia sędziemu polubownemu - arbitrowi. Justynian uznał compromissum za ważne jeśli strony pisemnie je uznały lub nie kwestionowały w ciągu 10 dni. Obecnie jest to tzw. zapis na sąd polubowny.

Receptum arbitri - umowa dwóch lub więcej osób będących w sporze z sędzią polubownym mającym rozsądzić ich spór. Podejmując się arbitrażu musiał wypełnić rolę do końca, pretor mógł na nim to wymóc przez zajęcie jego rzecz lub grzywnę. Było to obok compromissum - sądownictwo polubowne.

348. Darowizna w prawie rzymskim.

Darowizna jako odrębna umowa zaistniała dopiero w prawie justyniańskim, wcześniej uznawano za nią wszelkie przypadki, kiedy zachodziło: powiększenie majątku obdarowanego z równoczesnym umniejszeniem majątku darczyńcy, istniała wola obdarowania animus donandi, obdarowany przyjął darowiznę (nie można było go do tego zmusić). Nie było określonej formy. Ważność obietnicy darowizny zależała od stypulacyjnej formy, od Justyniana wystarczyła nieformalna obietnica będąca pactum legitimum - mogąca być ważnie zaskarżona.

Ograniczenia darowizn: lex Cincia 204 r.p.n.e. ograniczenie wysokości (nieznana wartość) darowizny; nieważność darowizn między małżonkami (prawo zwyczajowe - koniec rzeczypospolitej); początek dominatu odejście od zasad lex Cincia na rzecz rejestracji darowizn (insynuacja darowizn). Do darowizny można było dołączyć polecenie modus - donatio sub modo - darowizna z poleceniem, nie wykonanie polecenia nie czyniło darowizny nieważną, w prawie justyniańskim istniała możliwość skarżenia przez darczyńcę o wykonanie polecenia - actio praescriptio verbis, darczyńca mógł wycofać darowiznę w razie niewdzięczności obdarowanego.

349. Donatio sub modo(patrz wyżej); donatio mortis causa (pyt 196)

Mortis causa capio - przysporzenia majątkowe z mocy ostatniej woli nie będące spadkiem, ani zapisem. Warunek zawieszający spadek - spadkobierca miał wypłacić określonej osobie pewną sumę pieniężną - np. darowizna na wypadek śmierci - donatio mortis causa - pod warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę. Jej podstawą była umowa między darczyńcą a obdarowanym, stosowano do niej niektóre przepisy prawa spadkowego m.in. kwarta Falcydyjska.

350. Zobowiązania quasi ex contractu.

Zobowiązania jak gdyby z kontraktu - powstałe na podstawie stanu faktycznego rodzącego skutki podobne jak kontrakt. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia - negotiorum gestio; zobowiązania ze sprawowania opieki; bezpodstawnego wzbogacenia się kosztem innej osoby; zobowiązania między uczestnikami przypadkowej współwłasności communio incidens; zobowiązania spadkobiercy wobec legatariuszy; itp.

351. Negotiorum gestio.

Osoba (gestor) prowadzi sprawy innej osoby (dominus) bez zlecenia (inaczej był by to kontrakt zlecenia). Elementy negotiorum gestionis:

• mogły to być czynności faktyczne lub ogólne, prowadzone świadomie,

• gestor nie miał obowiązku prowadzenia tych spraw,

• gestor prowadził te sprawy z zamiarem zobowiązania dominus np. do zwrotu poniesionych wydatków (inaczej była by to darowizna)

• pr. klasyczne - dominus mógł wiedzieć o czynnościach, nie dał on polecenia, prawo just. - musiał nie wiedzieć,

• gestor musiał doprowadzić sprawy do końca, zdać sprawozdanie, oddać wszelkie korzyści majątkowe dominus, obowiązany był do najwyższej staranności w prowadzeniu cudzych spraw.

• dominus powinien zwrócić wydatki (poczynione utiliter z korzyścią dla dominus niezależnie od efektów), przejąć na siebie zobowiązania zaciągnięte przez gestora w tej sprawie,

352. Bezpodstawne wzbogacenie.

Bezpodstawne wzbogacenie się jednej osoby kosztem drugiej rodziło zobowiązanie do zwrotu owego wzbogacenia - nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimendo fieri locupletiorem - albowiem z samej natury jest słuszne, aby nikt nie wzbogacał się ze szkodą drugiego. Zobowiązanie zwrotu wynikało jedynie z faktu wzbogacenia - quasi ex contractu. O zwrot można było skarżyć za pomocą condictio - skargi cywilnej stricti iuris.

Condictio indebiti - skarga o zwrot nienależnego świadczenia płaconego w przeświadczenia spłacania długu, którego w rzeczywistości nie było pod warunkiem, że płacono z zamiarem umorzenia długu, dług nie mógł w ogóle istnieć (nawet jako naturalny lub moralny), zapłata musiała nastąpić wskutek błędu płacącego nie mogącego przy normalnej staranności dowiedzieć się o jego nieistnieniu.

Condictio ob rem dati - w przypadku przeniesienia własności rzeczy w konkretnym celu (posag, gdy nie doszło do zawarcia małżeństwa ); w prawie justyniańskim było to też facere.

Condictio ob turpem vel iniustam causam - celem odzyskania rzeczy uzyskanych w sposób nieetyczny turpis causa lub niezgodny z prawem - iniusta causa. Darowizna wbrew zakazowi, dla odzyskania lichwiarskich odsetek. Ograniczało się to jedynie do sytuacji niemoralności lub niezgodności z prawem samego przyjęcia przysporzenia, a nie w przypadku gdy także obdarowanie też było niemoralne (łapówka dla sędziego).

Condictio sine causa - ogólne bezpodstawne wzbogacenie, przyczyna nie mieści się w poprzednich, podobnie condictio ob causam finitam - gdy przysporzenie początkowo miało podstawę prawną, w pewnym momencie traci ją (pierścień).

353. Bezpodstawne wzbogacenie przez nienależne świadczenie. Condictio indebiti. (patrz wyżej)

354. Świadczenie niezgodne z prawem lub niemoralne. Condictio ob turpem vel iniustam causam. (patrz wyżej)

355. Crimina i delicta.

Czyny bezprawne:

Crimina - publiczne - niebezpieczne dla porządku państwa, pociągały za sobą odrębne kary, sprawowane przez odrębne sądownictwo, inne postępowanie sądowe - dziedzina rzymskiego prawa karnego;

Delicta - prywatne - naruszenie interesów prywatnych, skargi zależały od osób pokrzywdzonych - postępowanie prywatne o wynagrodzenie szkody i grzywnę jako karę prywatną...

Czyn bezprawny rodził konieczność zapłaty odszkodowania (grzywny) jeśli dał się zaliczyć do określonej liczby deliktów - dających skargę, nie było bowiem ogólnego pojęcia deliktu.

Istniały jednak cechy wspólne odróżniające zobowiązania z deliktu od kontraktowych:

• źródło zobowiązania - w delikcie szkoda; stosunek umowny w kontrakcie - odszkodowanie tylko w przypadku niedopełnienia warunków kontraktu,

• delikt pociągał odpowiedzialność do naprawienia szkody i zapłacenia kary prywatnej (nie występującej w kontrakcie); dochodzenie odszkodowania z deliktu - skargi reipersekutoryjne; kary pieniężnej - skargi penalne; skargi mieszane actiones mixtae - odszkodowawczo - karne,

• dług z deliktu wygasał wraz ze śmiercią dłużnika (sprawcy), podobnie z wierzytelnościami z deliktu (szczególnie osobistymi). Dziedziczne były zobowiązania deliktowe przeprowadzone przez litis contestatio,

• capitis deminutio wygaszające długi kontraktowe nie wygaszała deliktowych,

• solidarna odpowiedzialność sprawców jednego deliktu za szkodę, kara pieniężna - indywidualnie,

• grzywna zawsze była pieniężna.

356. Odpowiedzialność deliktowa.(patrz wyżej)

357. Pojęcie i rodzaje czynów niedozwolonych (deliktów).

Podział deliktów na delikty prawa cywilnego i tzw. delikty prawa pretorskiego.

Najważniejsze rodzaje deliktów prawa cywilnego:

• furtum - kradzież,

• rapina - rabunek,

• damnum iniuria datum - bezprawne wyrządzenie szkody,

• iniuria - zniewaga.

Najważniejsze delikty prawa pretorskiego:

• dolus - podstęp,

• metus - użycie bezprawnej groźby,

• fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli.

358. Furtum i rapina.

Furtum - świadome, bezprawne i potajemne przywłaszczenie sobie rzeczy lub jej używania, posiadania, dla korzyści majątkowej. Rodzaje furtum:

• furtum rei - kradzież rzeczy,

• furtum usus - używania (depozytariusz używał rzeczy (przyjętej w przechowanie) bez zgody deponenta; komodatariusz przekroczył granice oznaczone kontraktem używania,

• furtum possessionis - kradzież posiadania (np. zastawca nieb płacąc długu odebrał wierzycielowi zastawniczemu rzecz daną mu w zastaw).

Podział na furtum manifestum - schwytanie na gorącym uczynku (karane surowiej - poczwórna wartość rzeczy) i furtum nec manifestum (wykrycie kradzieży w inny sposób - podwójna wartość)

Dwie skargi z kradzieży: actio furti - skarga penalna dla ukarania sprawcy i zapłaty przez niego grzywny oraz condictio furtiva - skarga reipersekutoryjna o zwrot rzeczy skradzionej lub jej równowartości.

Zasądzenie z kradzieży pociągało za sobą infamię sprawcy.

Rapina - rabunek, jako odrębny delikt od I w.n.e. przez powstanie formuły nowej skargi actio vi bonorum raptorum - o majątek zabrany siłą. Do roku przysługiwała poczwórna wartość szkody, później pojedyncza. Justynian uznał rabunek za delikt prawa cywilnego, actio vi bonorum raptorum nadał charakter mieszany. Zasądzony sprawca podlegał infamii.

359. Damnum iniuria datum.

Damnum iniuria datum - bezprawne wyrządzenie szkody - umyślne i bezprawne zniszczenie cudzej rzeczy. Uregulowane przez lex Aquilia - ustawa Akwiliańska 286 r.p.n.e. rozszerzona przez pretorów i jurysprudencję. Trzy rozdziały, dwa pierwsze - odpowiedzialność za zabicie niewolnika lub zwierzęcia czworonożnego i inne szkody wyrządzone w cudzym majątku. Ustawa Akwliańska stała się dla jurysprudencji podstawą rozwinięcia zakresu pojęcia winy (culpa) jako niedbalstwa, a nawet nieumiejętności; także związku przyczynowego rozwiniętego o pośrednie przyczynienie się do powstania szkody przez działanie lub zaniechanie.

Poszkodowanemu (właścicielowi rzeczy) przysługiwała drogą actio legis Aquiliae zapłata grzywny kwalifikowanej (większej od faktycznej szkody) (w prawie justyniańskim obejmowało także odszkodowanie - actio mixta). Później rozszerzono tę skargę o użytkowników, prawo poklasyczne - także zranienie osób wolnych.

360. Lex Aquilia i bezprawne wyrządzenie szkody.(patrz wyżej)

361. Iniuria - pojęcie i treść.

Iniuria - rozmyślne i bezprawne, czynne lub słowne naruszenie osobowości człowieka wolnego. Początkowo były to naruszenia cielesne, późnej także godności osobistej, dobrego imienia (zniesławienie, zniewaga), osobiste lub pośrednie (dzieci, żona in manu). Było wiele sytuacji kwalifikowanych jako iniuria. Poszkodowanemu przysługiwała penalna skarga osobista - actio iniuriarum - infamująca.

Zakres odpowiedzialności - początkowo na zasadzie talionu, z możliwością ugody między stronami, później dopuszczono oszacowania pieniężnego przez poszkodowanego; w przypadku zniewagi ciężkiej np. zranienia lub pobicia, zniewagi publicznej lub skierowanej do urzędnika lub senatora - wysokość szacował sam pretor. Lex Cornelia de iniuriis 80 r.p.n.e. wprowadziła dodatkowo publicznoprawną ochronę w przypadku zniewagi z użyciem siły.

362. Delikty prawa cywilnego i prawa pretorskiego.( patrz też pyt 357)

Delikty prawa pretorskiego:

Metus - obawa , czynności dokonywane pod wpływem obawy wywołanej bezprawną groźbą uzyskały skargę actio quod metus causa o poczwórną wartość szkody (łagodzoną w przypadku naprawienia skutków groźby przez sprawcę na wezwanie sędziego lub po upływie roku). W prawie justyniańskim była to actio in rem scripta - mogąca być wytoczona każdemu kto wzbogacił się na niej (niekoniecznie sprawcy). Metus był wadą oświadczenia woli przy czynności prawnej.

Dolus - podstępne działanie mające na celu oszukanie innej osoby powodujące jej szkodę majątkową. Actio de dolo wprowadzone przez pretora Aquuiliusa Gallusa, zasądzona zobowiązywała do zapłacenia grzywny w pojedynczej wysokości szkody - skarga infamująca. Uniknięcie infamii było możliwe w przypadku naprawienia szkody na wezwanie sędziego - actiones arbitrariae (polubowna~). Zapłata grzywny miała wynagrodzić straty. Powód uzyskiwał też excepcje (quod metus causa, doli) ew. in integrum restitutio. Dolus był wadą oświadczenia woli i najwyższym stopniem winy umyślnej dłużnika.

Fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli (patrz pyt 364).

363. Dolus i metus jako delikty.(patrz wyżej)

364. Fraus creditorum.

Fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli, dokonanie przez dłużnika czynności prawnych lub faktycznych powodujących zmniejszenie jego majątku celem uniemożliwienia lub utrudnienia wierzycielom zaspokojenia ich wierzytelności - w prawie klasycznym połączone z pretorską egzekucją majątkową venditio bonorum. Dłużnik świadomie tak działający - nazywał się fraudatorem. Dla przeciwdziałania temu pretor dał wierzycielom środki procesowe anulujące czynności fraudatora. Były to: interdictum fraudatorum; i actio Pauliana (patrz niżej).

365. Actio Pauliana.

Warunki zastosowania skargi Pauliańskiej:

• czynność prawna fraudatora musiała być odwołalna, (np. wyzwolenie niewolnika, czy objęcie spadku nie były odwołalne)

• czynność taka musiała powodować zmniejszenie realne (a nie np. nie wzbogacenie się) majątku fraudatora,

• czynności musiały powodować szkodę wierzycieli (jeśli do majątku dłużnika prowadzone było post. egzekucyjne),

• dłużnik musiał przynajmniej wiedzieć o powiększaniu swej niewypłacalności przez daną czynność prawną,

• skarga Pauliańska mogła dotyczyć fraudatora lub osoby trzeciej korzystającej na tej czynności (odpłatnej), wiedzącej o szkodach wynikających z niej dla wierzycieli, jeśli było to nieodpłatne mogła być skarżona także osoba bonae fidei (nie musiała wiedzieć o tych szkodach).

Do roku od egzekucji dłużnika, opiewała ona na całą szkodę poniesioną przez wierzycieli, po tym terminie, dłużnik lub osoby trzecie mogły być zasądzone tylko o wzbogacenie jeśli je jeszcze posiadały. Była to actio arbitraria - zasądzenie następowało tylko gdy pozwany nie zwrócił rzeczy lub unieważnił kontrakt na wezwanie sędziego.

366. Zobowiązania quasi ex delicto.

Zobowiązanie powstałe na skutek zdarzenia faktycznego powodującego skutki jak gdyby popełniono delikt. Z reguły brak winy umyślnej sprawcy. Są to: actio de effusis vel deiectis (wylanie lub wyrzucenie z mieszkania - patrz niżej), actio de positis vel suspensis (wywieszenie lub postawienia), iudex qui litem suam facit (sędzia który przez własne zaniedbanie w procesie, niezgodny z prawem wyrok, zaniedbanie terminu naraził stronę na powstanie szkody mógł być pozwany o je wyrównanie) i odpowiedzialność właścicieli statków gospód i stajni (dodatkowo odpowiadali podwójnie za szkody wyrządzone przez personel).

367. Deiectum vel effusum.(wylanie lub wyrzucenie)

Wylanie lub wyrzucenie z mieszkania np. na ulicę co spowodowało szkodę dawało skargę actio de effusis vel deiectis o podwójną wartość szkody przeciwko właścicielowi mieszkania, w przypadku śmierci obywatela - actio popularis o wysoką grzywnę przysługiwała każdemu.

368. Positum aut suspensum. (postawienie lub wywieszenie)

Postawienie lub wywieszenie rzeczy w sposób grożący bezpieczeństwu przechodniów. Skarga przysługiwała każdemu (actio popularis) za samo zagrożenie jeszcze bez szkody.

369. Actiones adiecticiae qualitatis.

Zobowiązania niewolników lub osób podlegających pater familias nie obciążały pana o ile nie były wykonane na jego polecenie lub za zgodą. Skargi przeciwko zwierzchnikowi z zobowiązań zaciąganych przez podległych mu - actiones adiecticiae qualitatis - powództwa o charakterze dodatkowym, a były to:

• actio de peculi - zobowiązania osób które uzyskały od pater familias peculium,

• actio tributora - gdy udzielenie peculium miało charakter przedsiębiorstwa handlowego,

• actio exercitoria - zobowiązania zaciągnięte związane z żeglugą zarobkową,

• actio institoria - zobowiązania filius familias lub niewolnika związane z jego działalnością gospodarczą

• actio quod iussu - z zobowiązań zaciągniętych na polecenie zwierzchnika,

• actio de in rem versio - z wszelkich czynności, które przyniosły zwierzchnikowi korzyść.

370. Odpowiedzialność noksalna. patrz pyt 81 actio noxalis

Za delikty osób alieni iuris odpowiadali ich zwierzchnicy na zasadzie noksalnej - pozwany actio noxalis mógł zapłacić odszkodowanie i grzywnę lub oddać sprawcę do czasu odpracowania szkody. Odpowiedzialność noksalna związana była ze sprawcą - noxa caput sequitur - ... idzie za głową sprawcy.

371. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta. (actio de pauperie)

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta domowe podobna do noxalnej - actio de pauperie można było ubiegać się o odszkodowanie lub wydanie zwierzęcia. Oddzielne uregulowanie za utrzymywane zwierzęta dzikie.

372. Sposoby umocnienia (zabezpieczenia) zobowiązań.

Umocnienie zobowiązania mogło nastąpić przez zabezpieczenie osobowe lub zabezpieczenie rzeczowe.

Rodzaje zabezpieczeń osobowych:

• poręczenie: sponsio; fidepromissio; fideiussio;

• mandat kredytowy - mandatum pecuniae credendae (pyt 338)

• constitutum debiti alieni (pyt 343)

• receptum argentarii (pyt 344)

Rodzaje zabezpieczeń rzeczowych:

• fiducia cum creditore contracta (pyt 316),

• zastaw ręczny - pignus (pyt 263,309,320),

• zastaw umow(n)y - hipoteca (pyt 263),

dodatkowe formy zabezpieczenia:

• zadatek arrha,(pyt 139),

• stypulacja karna (stipulatio poenae) (pyt 302).

Przyjęcie na siebie odpowiedzialności za cudzy dług - itercesja intercessio.

373. Poręczenie.

Zachodziło stypulacyjnie między wierzycielem a osobą trzecią przyjmującą na siebie odpowiedzialność za dłużnika. Popularna forma (zastaw wymagał posiadania wartościowej rzeczy, co nie było powszechne), poręczyciel uzależniał od siebie dłużników (pomagało im to np. w wyborach). Trzy formy poręczenia: sponsio, fideipromissio; fideiussio - najbardziej powszechna, można było tak poręczać wszelkie formy kontraktów, odpowiedzialność fideiusora była dziedziczna, akcesoryjna (uboczna); kilku fideusorów z jednego długu było odpowiedzialnych solidarnie - każdy z całości (później możliwość rozdziału). W prawie justyniańskim jest to jedyna forma poręki. Poręczycielowi jeśli zapłacił dług przysługiwało prawo regresu, a także beneficium cedendarum actionum - przelania na niego wierzytelności długu.

374. Prawo regresu w zobowiązaniach. (patrz wyżej)

375. Sposoby umorzenia zobowiązań.

Umorzenie zobowiązania następowało z mocy samego prawa ipso iure lub przez podniesienie przez dłużnika ekscepcji udzielonej z mocy prawa pretorskiego - ope exceptionis. Właściwym wygaśnięciem było ipso iure, wygasało on ostatecznie, skuteczne wobec wszystkich osób zainteresowanych. Przy ope exceptionis zobowiązanie nadal istniało, jednak realizacja była uniemożliwiona przez udzieloną ekscepcję. Sposoby wygaśnięcia zobowiązań: spełnienie warunku lub nadejście terminu zobowiązania, śmierć zasadniczo nie wygaszała wierzytelności i długów - były dziedziczne.

Sposoby ipso iure:

• wykonanie zobowiązania,

• formalne zwolnienie z zobowiązania (po wykonaniu zobowiązania (lub dobrowolnie), dopiero to zwalniało z zobowiązania - dawne prawo formalistyczne, np. zobowiązanie zaciągnięte per aes et libram tylko tak mogło być rozwiązane solutio per aes et libram),

• nowacja,

• confusio (patrz niżej)

• concursum causarum lucrativarum (w przypadku wierzytelności pod tytułem darmym rzeczy indywidualnie oznaczonych, które wierzyciel otrzymał od innej osoby także darmo) ;

Ope exceptionis:

• pactum de non petendo (umowa o niedomaganie się długu, zrzeczenie się przez wierzyciela zapłaty wierzytelności na stałe lub na jakiś czas)

• kompensacja (potrącenie patrz niżej).

376. Akceptylacja i stypulacja akwiliańska.

Akceptylacja była to forma zwolnienia z zobowiązania kontraktów literalnych i werbalnych - przez odpowiedź na pytanie dłużnika (czy otrzymałeś co ci przyrzekłem?)lub zapisanie sumy po stronie przychodów (niezależnie czy faktycznie świadczenie spełniono). Stypulacja Akwiliańska - konstrukcja stworzona przez prawnika Aquiliusa Gallusa mająca na celu zwrócenie kilku długów z różnych interesów jednemu wierzycielowi, łączono je w jeden dług stypulacyjny umarzany jedną akceptylacją.

Umorzenie zobowiązania mogło nastąpić w myśl zasady contrarius actus przez czynność odwrotną (consensus przez dissensus), o ile żadna ze stron nie wypełniła jeszcze świadczenia.

377. Nowacja (odnowienie) zobowiązania.

Nowacja - odnowienie zobowiązania następowało przez umorzenie zobowiązania (każdego rodzaju) i postawienie w jego miejsce nowego (literalnego lub stypulacyjnego). Zachodziła jeśli było stare zobowiązanie mające być umorzone a nowe powstawało na jego miejsce, musiało mieć ten sam przedmiot świadczenia (idem debitum)(w prawie justyniańskim dopuszczono zmianę przedmiotu świadczenia, z zaznaczeniem animus novandi by uniknąć wątpliwości), nowe zobowiązanie musiało posiadać coś nowego aliquid novi. Mogła być to nowacja między tymi samymi osobami - następowała zmiana zobowiązania (jakiegokolwiek) na stypulacyjne, terminu lub miejsca świadczenia. Między nowymi osobami - zmiana wierzyciela lub dłużnika. Mogła to być delegacja czynna (zmiana wierzycieli) lub bierna (zmiana osoby dłużnika).

378. Confusio w zobowiązaniach.

Confusio - zejście się długu i wierzytelności w jednej osobie (np. przez dziedziczenie dłużnika po wierzycielu lub odwrotnie).

379. Potrącenie (kompensacja).

• Umorzenie całkowite lub częściowe wierzytelności na skutek przeciwstawienia jej innej wierzytelności ze strony dłużnika (wierzyciel był dłużnikiem swego dłużnika). Był to procesowy sposób postępowania. Proces kształtowania się: w sporach negotia bonae fidei sędzia mógł brać pod uwagę wszystkie czynniki dotyczące sporu, pretensja wzajemna powinna jednak wynikać z tej samej podstawy prawnej głównie z kontraktu synallagmatycznego.

• Wyjątki od niemożności zastosowania potrącenia gł. skargach stricti iuris (w czasach Gaiusa): bankier skarżący swego klienta musiał uprzednio dokonać w swych księgach rachunkowych potrącenia i skarżyć o saldo; jeśli bonorum emptor za sprawą venditio bonorum nabył majątek niewypłacalnego dłużnika i następnie skarżył jego dłużników i okazało się, że któryś z nich jest jednocześnie wierzycielem egzekuta to sędzia powinien przeprowadzić potrącenie. Istniała możliwość potrącenia drogą exceptio doli - wniesioną przez pozwanego mającego u powoda wierzytelność, której ten nie zawarł w skardze (mogło ono być oparte na innej podstawie prawnej, musiało jednak dotyczyć tego samego przedmiotu świadczenia (np. pieniędzy). W prawie justyniańskim sędzia sam przeprowadzał potrącenie (bez excepcji) o ile przedmiot świadczenia był taki sam, termin płatności już zapadł i były one łatwe do udowodnienia (nie powodowały zwłoki w procesie).

Przykładowy zestaw pytań (zestaw CIX) 1ignorantia iuris, 2dziedziczenia wedle głów i wedle szczepów,3 iusta causa traditionis, 4 damnum emergens i lucrum cessans

Egzamin: 4 pytania - zobowiązania i prawo rzeczowe + dwa inne!!!

• Pojęcia ogólne i historia źródeł

1. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości.

2. Ius est ars boni et aequi.(patrz wyżej).

3. Prawo publiczne i prawo prywatne.

4. Systematyka rzymskiego prawa prywatnego.

5. Personae - res - actiones.

6. Ius civile - ius gentium - ius honorarium.

7. Okresy historycznego rozwoju państwa i prawa rzymskiego.

8. Źródła tworzenia prawa rzymskiego.

9. Ustawa XII Tablic.

10. Magistratury rzymskie.

11. Jurysprudencja rzymska.

12. Prawnicy rzymscy okresu klasycznego.

13. Gaius i jego instytucje.

14. Kodyfikacja justyniańska.

15. Corpus Iuris Civilis.

16. Prawo rzymsko - bizantyjskie.

17. Recepcja prawa rzymskiego.

• Rzymski proces cywilny

18. Rodzaje postępowania w rzymskim procesie cywilnym.

19. Rola pretora w procesie cywilnym.

20. Actio.

21. Jurysdykcja.

22. Magistratury jurysdykcyjne.

23. Jrysdykcja sporna (procesowa) i niesporna (nieprocesowa).

24. Sędzia w prawie rzymskim.

25. Sądy kolegialne.

26. Zdolność procesowa

27. Zdolność procesowa a legitymacja procesowa.

28. Legitymacja procesowa.

29. Zastępstwo procesowe.

30. Właściwość sądu.

31. Actor sequitur forum rei.

32. Prorogatio fori.

33. Charakterystyka procesu legisakcyjnego.

34. Postępowanie in iure i apud iudicem.

35. In ius vocatio.

36. Pozycja pozwanego w stadium in iure.

37. Confessio in iure.

38. Środki obrony pozwanego.

39. Exceptio.

40. Ekscepcje dylatoryjne i peremptoryjne.

41. Exceptio rei iudicatae.

42. Exceptio doli.

43. Litis contestatio.

44. Formułka procesowa.

45. Formułki (actiones) prejudycjalne (preiudiciales).

46. Actiones in rem i actiones in personam. Prawa podmiotowe względne i bezwzględne.

47. Actiones stricti iuris - bonae fidei.

48. Actio utilis.

49. Actiones in ius - in factum (conceptae).

50. Skargi odszkodowawcze i penalne.

51. Actio popularis.

52. Powództwa działowe (actiones divisoriae).

53. Postępowanie apud iudicem.

54. Postępowanie dowodowe.

55. Ciężar dowodu.

56. Actori incumbit probatio.

57. Reus in excipiendo fit actor.

58. Zasady sędziowskiej oceny dowodów.

59. Wyrok i jego treść.

60. Prawomocność wyroku.

61. Res iudicata.

62. Bis de eaddem re agere non licet.

63. Pojęcie i rodzaje egzekucji.

64. Egzekucja majątkowa i jej formy.

65. Proces kognicyjny.

66. Środki ochrony pozaprocesowej.

67. Interdykty.

68. Restitutio in itegrum.

Prawo osobowe z czynnościami prawnymi.

69. Zdolność prawna.

70. Nasciturus.

71. Początek i koniec zdolności prawnej.

72. Zakres zdolności prawnej.

73. Status osoby fizycznej.

74. Status libertatis.

75. Kategorie osób ze względu na status.

76. Capitis deminutio.

77. Postliminium; fictio legis Corneliae.

78. Powstanie niewoli.

79. Favor libertatis.

80. Sytuacja prawna niewolników.

81. Peculium i czynności prawne niewolników.

82. Sposoby wyzwolenia niewolników.

83. Sytuacja prawna wyzwoleńców.

84. Lex Fufia Caninia - Lex Aelia Sentia - lex Iunia Norbana.

85. Prawo patronatu.

86. Osoby półwolne.

87. Mancipio dati.

88. Koloni.

89. Status civitatis.

90. Nabycie obywatelstwa rzymskiego.

91. Status familiae.

92. Osoby sui i alieni iuris.

93. Infamia i turpitudo. Actiones famosae.

94. Osoby prawne w prawie rzymskim.

95. Korporacje i fundacje.

96. Collegia i pia causae.

97. Zdolność do czynności prawnych i jej ograniczenia.

98. Ograniczenia zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek..

99. Negotium claudicans.

100. Furiosus i prodigius.

101. Zdarzenia prawne.

102. Pojęcie i rodzaje czynności prawnych.

103. Czynności prawne jednostronne i dwustronne.

104. Czynności prawne mortis causa.

105. Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące.

106. Forma czynności prawnych.

107. Czynności formalne prawa rzymskiego.

108. Mancypacja i jej zastosowania.

109. In iure cessio.

110. Wady oświadczenia woli.

111. Symulacja czynności prawnej.

112. Błąd w czynności prawnej.

113. Ignorantia iuris.

114. Dolus i metus.

115. Wymogi ważności czynności prawnej.

116. Nieważność bezwzględna i względna czynności prawnych.

117. Konwalidacja (konwalescencja) i konwersja czynności prawnych.

118. Ważność i skuteczność czynności prawnych.

119. Wzruszalność czynności prawnych.

120. Składniki treści czynności prawnych.

121. Essentialia, naturalia i accidentalia negotii.

122. Warunek i termin.

123. Pojęcie i rodzaje warunku.

124. Warunki niewłaściwe.

125. Polecenie (modus).

126. Nabycie prawa.

127. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quiam ipse habet.

128. Sukcesja uniwersalna i syngularna.

129. Zastępstwo przy czynnościach prawnych.

• Prawo rodzinne

130. Rodzina agnatyczna.

131. Rodzina kognatyczna.

132. Pokrewieństwo i powinowadztwo.

133. Małżeństwo rzymskie.

134. Małżeństwo, konkubinat i związki podobne.

135. Wymogi zawarcia małżeństwa.

136. Nuptias non concubitus, sed consensus facit.

137. Przeszkody małżeńskie.

138. Ustawodawstwo małżeńskie cesarza Augusta.

139. Zaręczyny.

140. Zawarcie i rozwiązania małżeństwa.

141. Małżeństwo cum manu i sine manu.

142. Małżeńskie prawo majątkowe.

143. Posag.

144. Sposoby powstania władzy ojcowskiej.

145. Domniemanie ojcostwa.

146. Pater est, quem nuptiae demonstrant.

147. Przysposobienie dziecka według prawa rzymskiego.

148. Arrogatio i adoptio.

149. Adoptio plena i minus plena.

150. Legitymacja dziecka (legitymatio)

151. Zgaśnięcie władzy ojcowskiej.

152. Emancypacja.

153. Treść władzy ojcowskiej.

154. Opieka (tutela) i kuratela (cura).

155. Opieka nad dziećmi i niedojrzałymi (tutela impuberum)

156. Sposoby powołania opiekuna.

157. Obowiązki i odpowiedzialność opiekuna.

158. Kuratela - pojęcie, rodzaje, zastosowanie.

• Prawo spadkowe

159. Pojęcie i rodzaje dziedziczenia.

160. Hereditas i bonorum possesio.

161. Dziedziczenie i spadek.

162. Sukcesja uniwersalna i syngularna w prawie spadkowym.

163. Powołanie do spadku - pojęcie i podstawy.

164. Pojęcie i treść testamentu.

165. Testament i kodycyl.

166. Formy testamentu.

167. Testamenty szczególne; testament holograficzny.

168. Incapacitas, indignitas i prawo kaduka.

169. Semel heres sempel heres.

170. Ustanowienie spadkobiercy. Cautio Muciana.

171. Podstawienie dziedzica (substytucja).

172. Agnacja i kognacja w dziedziczeniu beztestamentowym.

173. Dziedziczenie beztestamentowe według Ustawy XII Tablic

174. Pretorskie dziedzicznie beztestamentowe.

175. Dziedziczenie wedle głów wedle szczepów.

176. Dziedziczenie ab intestato według prawa justyniańskiego.

177. Dziedzicznie beztestamentowe małżonków w prawie rzymskim.

178. Dziedziczenie pogrobowców.

179. Dziedzicznie przeciwtestamentowe.

180. Querela infficiosi testamenti.

181. Zachowek.

182. Sposoby przyjęcia spadku.

183. Spadek leżący.

184. Transmisja powołania.

185. Skutki nabycia spadku.

186. Odpowiedzialność za długi spadkowe.

187. Dobrodziejstwo inwentarza (beneficium inventarii).

188. Współdziedziczenie i jego następstwa.

189. Przyrost (akrescencja) w prawie spadkowym.

190. Zaliczenie na dział spadkowy.

191. Pojęcie i rodzaje zapisów.

192. Legaty i fideikomisy.

193. Legat windykacyjny i damnacyjny.

194. Lex Falcidia i tzw. kwarta falcydyjska.

195. Fideikomis uniwersalny.

196. Darowizna na wypadek śmierci.

• Prawo rzeczowe

197. Pojęcie i rodzaje rzeczy.

198. Res corpolares - incorpolares.

199. Rzeczy wyłączone z obrotu.

200. Res mancipi - res nec mancipi.

201. Rzecz niczyja - thesaurus.

202. Pojęcie nieruchomości.

203. Superficies solo cedit.

204. Genus i species.

205. Rzeczy podzielne i niepodzielne.

206. Rzeczy zużywalne i niezużywalne.

207. Pożytki (fructus).

208. Rzecz złożona i rzecz zbiorowa. Actio ad exhibendum.

209. Fructus naturales i fructus civiles.

210. Rodzaje władztwa nad rzeczami.

211. Posiadanie a własność.

212. Pojęcie posiadania.

213. Corpus i animus.

214. Znaczenie prawne posiadania.

215. Possessio civilis i possessio naturalis.

216. Dzierżenie (detentio).

217. Possesio ad interdicta.

218. Possessio ad usucapionem.

219. Posiadanie w dobrej i w złej wierze.

220. Nabycie posiadania.

221. Posiadanie wadliwe

222. Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest.

223. Nabycie posiadania solo animo.

224. Traditio brevi manu oraz constitutum possessorium.

225. Ochrona posiadania.

226. Ochrona posesoryjna i petytoryjna.

227. Interdykty posesoryjne.

228. Quasi possessio iuris.

229. Pojęcie własności.

230. Własność kwirytarna i bonitarna.

231. Współwłasność.

232. Zakres uprawnień właściciela.

233. Ograniczenia własności.

234. Tzw. elastyczność własności.

235. Sposoby nabycia własności.

236. Pierwotne sposoby nabycia własności.

237. Pochodne nabycie własności.

238. Tradycja jako sposób przeniesienia własności.

239. Iusta causa traditionis.

240. Zawłaszczenie (occupatio).

241. Nabycie własności przez połączenia rzeczy (accessio).

242. Accessio cedit principali.

243. Confusio w prawie rzeczowym.

244. Nabycie własności na pożytkach.

245. Przetworzenie rzeczy (specificatio).

246. Zasiedzenie.

247. Przesłanki zasiedzenia.

248. Sposoby ochrony własności.

249. Skarga windykacyjna.

250. Actio negatoria.

251. Odpowiedzialność pozwanego skargą windykacyjną za pożytki i nakłady.

252. Prawa rzeczowe.

253. Iura in re aliena.

254. Służebności.

255. Służebności gruntowe.

256. Służebności osobiste.

257. Usus i ususfructus.

258. Użytkowanie.

259. Zasady ogólne służebności.

260. Nabycie, zgaśnięcie i ochrona służebności.

261. Prawo zastawu.

262. Zastaw jako prawo akcesoryjne.

263. Pignus i hypotheca.

264. Przedmiot zastawu.

265. Treść i realizacja prawa zastawu.

266. Klauzule dodawane do zastawu. Antychreza.

267. Kilka zastawów na jednej rzeczy.

268. Prior tempore, potior iure.

269. Hipoteka generalna; zastaw na prawach; podzastaw; zastaw uprzywilejowany.

270. Emfiteuza.

271. Prawo zabudowy (superficies).

• Zobowiązania

272. Rzymska definicja zobowiązania.

273. Pojęcie zobowiązania.

274. Wierzytelność, dług i odpowiedzialność.

275. Świadczenie.

276. Źródła zobowiązań.

277. Zobowiązania kontraktowe i deliktowe.

278. Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące.

279. Zobowiązania naturalne.

280. Wielość podmiotów zobowiązania.

281. Zobowiązania podzielne.

282. Zobowiązania solidarne.

283. Prawo regresu w zobowiązaniach solidarnych.

284. Zobowiązania kumulatywne.

285. Zmiana wierzyciela i dłużnika.

286. Cesja.

287. Podmioty i przedmiot zobowiązania.

288. Genus i species w zobowiązaniach.

289. Odsetki - anatocyzm - lichwa.

290. Zobowiązania przemienne (alternatywne).

291. Upoważnieni przemienne.

292. Wykonanie zobowiązania.

293. Przesłanki odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania.

294. Wina jako podstawa odpowiedzialności dłużnika.

295. Dolus i culpa.

296. Zasady odpowiedzialności zawinionej przez dłużnika.

297. Odpowiedzialność za siłą wyższą i przypadek.

298. Culpa i custodia.

299. Vis maior.

300. Subiektywna i obiektywna odpowiedzialność dłużnika.

301. Szkoda i odszkodowanie.

302. Ustalanie wysokości odszkodowania.

303. Damnum emergens i lucrum cessans.

304. Zwłoka dłużnika.

305. Zwłoka wierzyciela.

306. Umowy i kontrakty.

307. Pojęcie i rodzaje kontraktów.

308. Rzymski system kontraktowy.

309. Kontrakty realne.

310. Kontrakty werbalne.

311. Kontrakty literalne.

312. Kontrakty konsensualne.

313. Kontrakty nienazwane (contractus innominati).

314. Kontrakt pożyczki.

315. Pożyczka morska.

316. Kontrakt przechowania (dispositum).

317. Szczególne rodzaje depozytu.

318. Kontrakt użyczenia (commodatum).

319. Precarium.

320. Kontrakt zastawu a prawo rzeczowe zastawu (pignus).

321. Stypulacja.

322. Zastosowania stypulacji.

323. Chirographa i syngrapha.

324. Kontrakt sprzedaży.

325. Towar i cena w kontrakcie sprzedaży.

326. Emptio spei - emptio rei speratae.

327. Obowiązki stron w kontrakcie sprzedaży.

328. Ewikcja.

329. Odpowiedzialność sprzedawcy za wady prawne i wady fizyczne.

330. Rękojmia za wady fizyczne rzeczy sprzedanej.

331. Umowy dodatkowe do kontraktu sprzedaży.

332. Pojęcie i rodzaje najmu.

333. Kontrakt najmu rzeczy.

334. Najem - dzierżawa - podnajem.

335. Kontrakt najmu dzieła.

336. Lex Rhodia de iactu.

337. Kontrakt zlecenie.

338. Zlecenie kredytowe.

339. Kontrakt spółki.

340. Konstrukcja i klasyfikacja kontraktów nienazwanych.

341. Kontrakt estymatoryjny.

342. Pacta nuda i pacta vestita.

343. Pacta praetoria.

344. Recepta.

345. Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajni zajezdnych.

346. Pacta legitima.

347. Compromissum i receptum arbitri.

348. Darowizna w prawie rzymskim.

349. Donatio sub modo; donatio mortis causa.

350. Zobowiązania quasi ex contractu.

351. Negotiorum gestio.

352. Bezpodstawne wzbogacenie.

353. Bezpodstawne wzbogacenie przez nienależne świadczenie. Condictio indebiti.

354. Świadczenie niezgodne z prawem lub niemoralne. Condictio ob turpem vel iniustam causam.

355. Crimina i delicta.

356. Odpowiedzialność deliktowa.

357. Pojęcie i rodzaje czynów niedozwolonych (deliktów).

358. Furtum i rapina.

359. Damnum iniuria datum.

360. Lex Aquilia i bezprawne wyrządzenie szkody.

361. Iniuria - pojęcie i treść.

362. Delikty prawa cywilnego i prawa pretorskiego.

363. Dolus i metus jako delikty.

364. Fraus creditorum.

365. Actio Pauliana.

366. Zobowiązania quasi ex delicto.

367. Deiectum vel effusum.

368. Positum aut suspensum.

369. Actiones adiecticiae qualitatis.

370. Odpowiedzialność noksalna.

371. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta.

372. Sposoby umocnienia (zabezpieczenia) zobowiązań.

373. Poręczenie.

374. Prawo regresu w zobowiązaniach.

375. Sposoby umorzenia zobowiązań.

376. Akceptylacja i stypulacja akwiliańska.

377. Nowacja (odnowienie) zobowiązania.

378. Confusio w zobowiązaniach.

379. Potrącenie (kompensacja).

© [e-mail] Str.50 /50

Skrypt zagadnień egzaminacyjnych z prawa rzymskiego

(studia zaoczne) © P.R.

Dziecko niewolnicy partus ancillae nie było pożytkiem w tym rozumieniu i podlegało odrębnemu uregulowaniu.

właściwe procedury procesowe, mające na celu doprowadzenie do postępowania apud iudicem

sposoby egzekucji

negotia stricti iuris

kontrakty realne - bonae fidei

kontrakty bonae fidei wywodzące się z ius gentium

---