Realizm i naturalizm - podstawowe cechy konwencji.
Sejentyzm , utylitaryzm , ewolucjonizm , doprowadzi艂y do wyeksponowania konwencji literackich sprzyjaj膮cych ods艂anianiu istotnych mechanizm贸w 偶ycia spo艂ecznego i zbli偶aniu do naukowo艣ci roli pisarza . Konwencjami tymi by艂y : realizm i naturalizm .
Teoria i geneza literacka realizmu s膮 do艣膰 skomplikowane . Pr膮d ten wywodzi si臋 jeszcze z antycznej koncepcji mimesis , rozumianej jako d膮偶enie do na艣ladowania natury . W najprostszym jednak uj臋ciu realizm zmierza do przedstawienia prawdy o rzeczywisto艣ci , ods艂aniania zgodnie z aktualnym stanem wiedzy typowych , powtarzalnych proces贸w i mechanizm贸w .
Za艂o偶enia dziewi臋tnastowiecznego realizmu najkr贸cej scharakteryzowa艂 Stendhal w znanym aforyzmie , 偶e „powie艣膰 jest to zwierciad艂o chodz膮cego po go艣ci艅cu” . Realistyczna proza H. Balzaca ( 1799-1850 ) , G. Flauberta ( 1821-1880 ) , Ch. Dickensa ( 1812-1870 ) , L. To艂stoja ( 1828-1910 ) , J. Turgeniewa ( 1818-1883 ) i F. Dostojewskiego ( 1821-1881 ) usi艂owa艂a bowiem pokaza膰 偶ycie spo艂ecze艅stw w najbardziej typowych jego przejawach . Narrator powie艣ci realistycznych , b膮d藕 wszechwiedz膮cy , b膮d藕 te偶 relacjonuj膮cy wydarzenia z perspektywy obserwatora , wyra偶a艂 postaw臋 autora , kt贸ry zna艂 mechanizmy przedstawionych zjawisk i wyja艣nia艂 je czytelnikom . Precyzyjne fabu艂y tych powie艣ci , w kt贸rych kolejne wydarzenia logiczne z siebie wynika艂y , usi艂owa艂y dowie艣膰 , 偶e ka偶da sytuacja ma jasno okre艣lone przyczyny i prowadzi do jednoznacznych skutk贸w . Pisarz zachowywa艂 si臋 wi臋c jak uczony , kt贸ry wyk艂ada oczywist膮 dla niego wiedz臋 .
Obraz 艣wiata przedstawionego w utworach m贸g艂 by膰 wprawdzie tragiczny , nie m贸g艂 by膰 jednak niejasny . Utwory przedstawia艂y precyzyjnie zar贸wno spo艂eczne jak psychologiczne mechanizmy ludzkiej egzystencji , eksponowa艂y ich wzajemne relacje - i je艣li si臋ga艂y po tematy trudne , to w nadziei , 偶e ujawnienie 藕r贸de艂 z艂a b臋dzie to偶same z ich usuni臋ciem . Realizm nie cofa艂 si臋 bowiem przed moralistyk膮 . Wyra藕na ocena fakt贸w i zjawisk ( a偶 do formu艂y tzw. realizmu krytycznego ) zmierza艂a do ingerowania w rzeczywisto艣膰 pozaliterack膮 .
Konwencja realizmu w polskiej literaturze pozytywistycznej , dostosowana w pocz膮tkowej fazie do potrzeb formu艂y tendencyjnej , pe艂ny wymiar uzyska艂a w dojrza艂ej tw贸rczo艣ci Bolka Prusa , Elizy Orzeszkowej i Marii Konopnickiej ( kt贸ra obok nowelistyki wprowadzi艂a technik臋 realistyczn膮 do poezji ) , stanowi膮c do dnia dzisiejszego 偶yw膮 propozycj臋 artystyczn膮 .
Naturalizm , kt贸rego teori臋 stworzy艂 francuski pisarz Emil Zola ( 1840-1902 ) , wynika艂 z podobnych za艂o偶e艅 jak realizm . Konsekwentniej jednak uto偶samia艂 rol臋 pisarza z funkcj膮 uczonego i
to uczonego-przyrodnika.
O ile bowiem pisarz-realista wyk艂ada艂 posiadan膮 wiedz臋 , o tyle naturalista opisywa艂 proces do艣wiadczenia poznawczego . U podstaw naturalizmu le偶a艂o bowiem powszechne w pozytywizmie przekonanie , 偶e spo艂ecze艅stwem rz膮dz膮 te same prawa , kt贸re okre艣laj膮 funkcjonowanie natury , a zatem , 偶e podobnie jak tajemnice przyrody , tak mechanizmy spo艂eczne mo偶na odkrywa膰 poprzez do艣wiadczenie.
Powie艣膰 nie by艂aby w takiej sytuacji niczym innym , jak zaprogramowaniem sytuacji wyj艣ciowej i obiektywnym zapisem przebiegu do艣wiadczenia . W kategoriach artystycznych za艂o偶enia takie mia艂y dwie powa偶ne konsekwencje . Po pierwsze - uczony nie powinien warto艣ciowa膰 przedstawianych zjawisk , bo skoro maj膮 charakter obiektywny , to w zasadzie s膮 niezale偶ne od woli ludzi . Tak jak chemik nie twierdzi , 偶e kwas jest niemoralny , bo niszczy metale , tak pisarz powinien powstrzyma膰 si臋 od etycznego komentarza . Po drugie - dla uczonego nie ma zakazanych sfer rzeczywisto艣ci , a zatem nie mog膮 te偶 istnie膰 偶adne religijne , moralne , obyczajowe , spo艂eczne czy jakiekolwiek inne wzgl臋dy , zakazuj膮ce przedstawiania okre艣lonych zjawisk .
Odrzucanie moralizowania i odwago w si臋ganiu po tematy erotyczne , w przedstawianiu drastycznych scen z ca艂膮 skrupulatno艣ci膮 jest najpierw cz臋艣ci膮 natury , a dopiero p贸藕niej osobowo艣ci膮 ukszta艂towan膮 przez kultur臋 , spowodowa艂a dwukrotne wprowadzenie naturalizmu do literatury polskiej . Pozytywi艣ci z Eliz膮 Orzeszkow膮 , kt贸ra t艂umaczy艂a teoretyczne teksty Zoli , byli zafascynowani unaukowieniem literatury . Natomiast nast臋pna formacja kulturowa - M艂oda Polska - si臋gn臋艂a po naturalizm jako wz贸r 艂amania zakaz贸w obyczajowych i kierunek zmierzaj膮cy ( w dramatycznych opisach ) do ekspresjonistycznej wr臋cz si艂y wyrazu .