1. Położenie i opis zew SERCA

2. Wnętrze serca

3. Prawy przedsionek

4. Prawa komora

5. Lewy przedsionek

6. Lewa komora

7. Zastawki serca

8. Zastawki przedsionkowo-komorowe

9. Zastawki tętnicze

10. Ściany serca

11. Wsierdzie

12. Nasierdzie

13. Śródsierdzie

14. Szkielet serca

15. M.czynnościowy serca

16. M. przewodnictwa

17. Węzeł zatokowo-przedsionkowy

18. Węzeł przedsionkowo-komorowy

19. Osierdzie

20. Tętnica wieńcowa LEWA

21. Tętnica wieńcowa PRAWA

22. Żyły serca

23. Unerwienie serca

Serce (cor)

I Położenie i opis zewnętrzny

Serce jest położone w jamie klatki piersiowej w śródpiersiu przednim. Sąsiaduje ono za pośrednictwem otaczającego osierdzia od strony przedniej z mostkiem i chrząstkami żebrowymi, od tyłu z przełykiem i aortą, zaś od dołu z przeponą. Po prawej i lewej stronie przylega do obu opłucnych śród-piersiowych. Serce ma kształt stożka skierowanego podstawą (basis) ku górze, na pra­wo i do tyłu. Wierzchołkiem zwanym koniuszkiem serca (apex cordis) zwra-ca się ku dołowi, na lewo i do przodu. Koniuszek serca znajduje się na wy-. sokości piątej przestrzeni międzyżebrowej. Podstawa serca sięga wysokości drugiej przestrzeni międzyżebrowej. Skośne ustawienie długiej osi serca powoduje jego asymetryczne położenie. Około 1/3 serca mieści się bowiem po prawej stronie od płaszczyzny symetrii ciała, zaś 2/3 leżą po stronie lewej. Zarówno wielkość, jak i kształt serca podlegają znacznym wahaniom w za­leżności od takich czynników, jak: wiek, masa ciała, typ budowy klatki pier­siowej, pozycja ciała oraz faza pracy serca. Oprócz podstawy i koniuszka w sercu wyróżnia się skierowaną do przodu powierzchnię mostkowo-żebrową (facies steniocostalis), zwróconą w dół i do tyłu powierzchnię przeponową (facies diaphragmatica) oraz występują­cą w stanie rozkurczu po stronie lewej powierzchnię płucną (facies pułmonalis). Powierzchnia płucna podczas skurczu serca zmienia się w tępy brzeg lewy (wargo sini ster). Od strony prawej obie powierzchnie oddziela brzeg prawy (margo dexter). Serce dorosłego osobnika ma wielkość jego pięści, a jego masa u męż­czyzn wynosi około 300 g, u kobiet przeciętnie 220 g. Długość serca osiąga średnio 12 cm, szerokość 8-9 cm, zaś wymiar strzałkowy około 6 cm. Powierzchnia serca jest gładka i,wilgotna, gdyż pokrywa ją surowicza błona zwana nasierdziem. Prześwieca przez nią brązowo-czerwonawy mięsień sercowy, a także żółtawa tkanka 'tłuszczo wa, skupiona w okolicach bruzd naczyń wieńcowych. Wewnętrzny podział serca znajduje swoje odbicie na jego powierzchni. W miejscu wewnętrznego podziału na przedsionki i komory biegnie na zew­nątrz bruzda wieńcowa (sulcus coronarius), położona bliżej podstawy serca.

Z jej usytuowania wynika, że 1/3 długości serca należy do przedsionków, a 2/3 do komór. Granicę między dwiema komorami wytycza od przodu bruzda międzykomorowa przednia (sulcus interventricularis anterior), a z tyłu bruzda międzykomorowa tylna (sulcus intervetitricularis posterior). Obie bruzdy rozpoczynają się od bruzdy wieńcowej i biegną ku dołowi na prawo od długiej osi seFca. Spotykają się tuż nad koniuszkiem serca w tzw. wcięciu koniuszka serca (incisura apicis cordis), zatem koniuszek serca należy do lewej komory. W obrębie podstawy serca (basis cordis) skupiają się wszystkie naczynia wchodzące i wychodzące z serca. Z uwagi na ich szczególny układ otrzymały, nazwę wieńca lub korony serca (corona cordis). Jakkolwiek podstawa serca należy wyłącznie do przedsionków, to jednak naczynia wychodzące z komór uwidaczniają się także w obrębie przedniej powierzchni przedsionków. Najbardziej do przodu wysunięty jest pień płucny, który razem z aortą -wychodzącą tuż za nim - zakrywa lewy odcinek bruzdy wieńcowej. Po bo­kach powyższych tętnic,widnieją na przedniej ścianie podstawy uszka serca (auricidae cordis), będące kieszonkowatymi wypustkami przedsionków. Uszko prawe jest widoczne w większej części od przodu, niż uszko lewe. Oba uszka wypełniają zagłębienie przedniej powierzchni serca, znajdującej się pomiędzy ujściami tętniczymi ,a komorami serca, przyczyniając się do wygładzenia zewnętrznej powierzchni podczas skurczu komór.

Wszystkie żyły uchodzące do przedsionków najlepiej są widoczne od tyłu. W przedsionku prawym kończą się żyły krwiobiegu dużego, tj. żyła główna dolna (vena cava itiferior), żyła główna górna (vena cava superior) oraz zatoka wieńcowa (sinus coronarius). Żyła główna dolna uchodzi do przed­sionka prawego przez ścianę tylną tuż powyżej bruzdy wieńcowej. Widoczna na prawo od aorty żyła górna główna wnika od góry do przedsionka prawe­go, zaś zatoka wieńcowa ma ujście w tylnym odcinku bruzdy wieńcowej. Żyły płucne, dwie prawe i dwie lewe (w. pulmonales dextrcte et sinistrcie), przebijają skośnie tylną ścianę przedsionka lewego.

II Wnętrze serca

Wnętrze serca podzielone jest przegrodami na cztery jamy. Dwie z nich, leżące bliżej podstawy, są mniejsze i noszą nazwę przedsionków. Oba przed­sionki - prawy i lewy - oddziela od siebie przegroda międzyprzedsionkowa (seplum mteratricile). Dwie większe jamy dolne stanowią komory serca, pra­wą i lewą. Są one oddzielone od siebie przegrodą międzykomorową (septum interventricii/are). W życiu postembrionalnym człowieka nie ma łączności pomiędzy prawymi i lewymi jamami serca. Przez prawą połowę serca przepływa krew żylna, podczas gdy „serce lewe" należy do krwi tętniczej.

Na pograniczu przedsionków i komór znajdują się niekompletne przegro­dy przedsionkowo-komorowe, prawa i lewa (seplum cilricwentriculare dexlnim et sinistrum), które zawierają ujścia przedsionkowo-komorowe (ostia atrio-ventricularia). W ujściach tych znajdują się zastawki przedsionkowo-komo^ rowe (valvae atrioventricularia), prawa i lewa, które warunkują jednokie­runkowy przepływ krwi z przedsionków do odpowiednich komór.

Przedsionek prawy (atrium dextrum)

Przedsionek prawy ma kształt sześcianu, w związku z czym wyróżnia się w nim ścianę przednią i tylną, górną i dolną oraz boczną i przyśrodkową, czyli przegrodową. Do prawego przedsionka uchodzą żyła główna górna i dolna (vena ccn>a superior et in/er/or), zbierające krew z całego organizmu oraz odprowadzająca krew ze ścian serca zatoka wieńcowa (sinus coronarius). Przedsionek prawy można podzielić na dwie części, tj. na: zatokę żył głównych (sinus venaruni cavarum), będącą pozostałością końcowego od­cinka embrionalnej zatoki żylnej oraz na właściwą część przedsionka prawe­go. Do zatoki żył głównych uchodzą obie żyły główne i zatoka wieńcowa. Granicę między zatoką żył głównych a właściwym przedsionkiem wyznacza położony na bocznej ścianie fałd mięśniowy, tzw. grzebień graniczny (crista termina/is), któremu na zewnętrznej powierzchni odpowiada bruzda granicz-na (sulcus terminalis). Ściany części zatokowej przedsionka prawego są gładkie, podczas gdy na powierzchni-ścian części właściwej przedsionka uwypuklają się do jego światła listewki mięśniowe o przebiegu podłużnym, zwane mięśniami grzebieniastymi (musculi pectinati). Uszko prawe kieruje się do przodu i na lewo, przylegając swym końcem do początku aorty. Na ścianie przyśrodkowej, którą stanowi przegroda międzyprzedsionko-wa, widnieje dość znaczne zagłębienie zwane dołem owalnym (fossa ovalis). Jest on pozostałością występującego w okresie płodowym otworu owalnego, którym krew przepływała z prawego do lewego przedsionka. Dół owalny otoczony jesi wzniesieniem, zwanym rąbkiem dołu owalnego (limbus fossae ovalis).

Komora prawa (yentricdlus dexter)

Komora prawa przyjmuje krew z prawego przedsionka przez ujście przedsionkowo-komorwe prawe. Komora prawa tłoczy krew do pnia płucnego pod małym ciśnieniem, ponieważ opory w krwiobiegu ma­łym są nieduże. W związku z tym mięśniówka ścian komory prawej jest oko­ło trzykrotnie cieńsza od ścian komory lewej. Światło komory prawej ma kształt trójściennej piramidy, skierowanej podstawą ku górze, a wierzchołkiem w dół. Komora prawa w przekroju poprzecznym ma kształt sierpowaty, obejmując jak gdyby od przodu i tyłu komorę lewą. W prawej komorze wyróżnia się trzy ściany: przednią,, tylną i przyśrodkową czyli przegrodową oraz podstawę i wierzchołek. W obrębie podstawy komory prawej znajduje się koliste ujście przedsionkowo- komorowe prawe (ostium atriovetitriculare

dextrum), zaopatrzone w zastawkę trójdzielną oraz ujście pnia płucnego (ostium trunci pulmonalis) ze swą zastawką pnia płucnego. Od podstawy w kierunku wierzchołka wpukla się do światła komory grzebień nadkomorowy (er i sta supraventricularis). Dzieli on światło komory na dwie łączące się u dołu przestrzenie, z których pierwszą, sięgająca od ujścia przedsionkowo-komorowego do wierzchołka komory, stanowi drogę dopływową, druga, natomiast wstępuje ku górze do podstawy komory jako droga odpływu i nosi nazwę stożka tętniczego prawego (conus arteriosus dexter). Ściany komory prawej są gładkie w obrębie stożka tętniczego W pozostałej części są pokryte beleczkami mięśniowymi (trabeculae carneae),przebiegającymi w różnych kierunkach i skupionymi liczniej w obrębie wierzchołka komory. Beleczki te nadają ścianom wygląd gąbczas­ty i podczas skurczu umożliwiają całkowite zamknięcie światła komory. Do światła komory prawej wpuklają się ponadto odchodzące od jej ścian mm. brodawkowate (mm. papillares). W prawej komorze występują na ogół trzy mięśnie brodawkowate - przedni, tylny i przyśrodkowy, odchodzące od poszczególnych ścian. Mm. brodawkowate są wytworem wewnętrznej war­stwy mięśniówki komór, z którą łączą się swymi podstawami. Od skierowanych ku górze wierzchołków mm. brodawkowatych odchodzą cieniutkie struny ścięgniste (chordae tendimae), które kończą się na dolnej powierz­chni i wolnym brzegu płatków zastawki przedsionkowo-komorowej prawej. Od jednego m.brodawkowatego biegną zazwyczaj struny ścięgniste do dwóch sąsiednich płatków zastawki.

Przedsionek lewy

przyjmuje jasnoczerwoną krew z czterech żył płucnych krwiobiegu małego. Od jego przedniej ściany odchodzi uszko lewe (awicula sinistra), które jest dłuższe i węższe od prawego. Ściany przedsionka są gładkie jedynie wewnątrz uszka przebiegają mięśnie grzebieniaste. Do przedniej ściany przedsionka lewego przylega od zewnątrz aorta i pień płucny pokryty częściowo wierzchołkiem uszka lewego. W dolnej ścianie przedsionka znajduje się ujście przedsionkowo-komorowe lewe (ostiunt atrioven-ticulare sinistrum), zaopatrzone w dwudzielną zastawkę przedsionkowo-komorowa lewa.

Komora lewa (ventriculus sinister)

Komora lewa jest dłuższa, a zarazem większa od komory prawej. Ma ona kształt stożka, którego podstawa przylega do przedsionka lewego, natomiast wierzchołek sięga do samego koniuszka serca. .Światło komory lewej w przekroju poprzecznym ma kształt okrągły, w związku z czym jej ściany - przednia, tylna i przyśrodkowa przechodzą w siebie bez wyraźnej granicy. Podobnie, jak to miało miejsce w komorze prawej, również podstawę komory lewej przebijaja dwa otwory. Wiekszy stanowi ujscie przedsionkowo- Komorowe lewe (ostium antrioventriculare smistrum) zaopatrzone zas­tawkę dwudzielną; otwór mniejszy położony do przodu i nieco na prawo od pierwszego stanowi ujście aorty, (ostium aortae), zaopatrzone w. zastawkę składajaca się z trzech płatków półksiężycowatych. W komorze lewej wyróżnia się drogę dopływu i odpływu krwi, które u podstawy komory oddziela od siebie przedni płatek zastawki dwudzielnej. Obie drogi schodzą się ze sobą pod kątem ostrym w wierzchołku komory. Powierzchnia ścian drogi odpływu zwana stożkiem tętniczym lewym (conus arieriosus sinister) jest gładka, zaś pozostałą powierzchnię ścian pokrywają liczne beleczki mięśniowe. W komorze lewej występują tylko dwa mięśnie brodawkowate przedni i tylny (m. papillaris anteńor et posterior), odcho­dzące od przedniej ściany oraz uwypuklające się ze ściany tylnej w pobliżu przegrody międzykomorowej. Odchodzące od mięśni brodawkowatych .struny ścięgniste przyczepiaja się w gorze do dwoch sąsiednich platow zastawki przedsionkowo-komorowej..

Zastawki serca (valvae cordis)

Zastawki serca, będące mechanizmami regulującymi jednokierunkowy prze­pływ krwi, znajdują się w obu ujściach przedsionkowo-komorowych oraz w ujściu pnia płucnego i aorty. Ze względu na odmienność budowy i sposo­bu działania różnicują się na dwa typy. Do pierwszego należą obie zastawki przedsionkowo-komorowe, zaś do drugiego zastawka pnia płucnego i aorty.

Zastawki przedsionkowo-komorowe

są zbudowane z płatków (cuspis) przymocowanych do pierścieni włóknistych, otaczających ujścia przedsion­kowo-komorowe. Zastawka prawa składa się z trzech płatków: przedniego, tylnego i przyśrodkowego i stąd otrzymała nazwę zastawki trójdzielnej (valva thcuspidalis). Zastawka lewa zaopatrzona jest tylko w płatek przedni i tylny; nosi nazwę zastawki dwudzielnej (vaha bicuspidalis).

Na każdym płatku zastawek wyróżnia się zwróconą do przedsionków gładką powierzchnię górną oraz skierowaną do światła komór powierzchnię dolną. Wolny brzeg płatka o kształcie owalnym charakteryzuje się licznymi drobnymi wcięciami. Struny ścięgniste mięśni brodawkowatych komór przy­twierdzają się w kilku rzędach zarówno do powierzchni dolnej, jak i do wolnych brzegów płatków zastawek. Podczas skurczu komór krew napływa z żył do przedsionków, a z komór odpływa do dużych tętnic. W czasie roz-kurczu komór krew z wypełnionych przedsionków naciska na płatki zastaw­ki przedsionkowo-komorowej i rozchyla je w kierunku światła komór, otwierając tym samym ujścia przedsionkowo-komorowe. Z kolei wzrost ciśnienia krwi w komorach przez parcie na dolne powierzchnie płatków unosi je ku górze do momentu zetknięcia się wolnych brzegów, zamykając szczelnie ujścia przedsionkowo-komorowe i nie pozwalając na cofanie się krwi do przedsionków. Skurcz ścian komór rozpoczynają mięśnie brodawkowate, dzięki czemu napięcie strun ścięgnistych nie pozwala na wywinięcie się płatków zastawek w kierunku przedsionków. Zastawki przedsionkowo-komorowe są zbudowane z błony podstawnej, pokrytej z obu stron wsierdziem.

Zastawki tętnicze

znajdują się w drogach odpływu krwi z serca. Zastawka pnia płucnego (valva trunci pulmonalis), podobnie jak zastawka aorty (valva aoriae), jest zbudowana z trzech płatków półksiężycowatych (vahulae semihmares), które mają kształt gniazd jaskółczych lub kieszeni, umocowa­nych do ściany tętnicy. Każdy płatek półksiężycowaty jest przymocowany do pierścienia włóknistego ujścia tętnicy, a swą wypukłą częścią zwrócony do światła komory. Brzeg wolny, skierowany do światła tętnicy odstaje nie­znacznie od jej ściany. Jest on ponadto wzmocniony pasmem tkanki łącznej tworzącej obłączek zastawki (lunula) ze znajdującym się pośrodku zgru­bieniem zwanym grudką (noduhts). Grudka przyczynia się do uszczelnienia zastawki dla powracającej fali krwi. W ujściu pnia płucnego wyróżnia się płatki: prawy, lewy i przedni, natomiast w ujściu aorty - płatki: tylny, prawy i lewy. Naprzeciw poszczególnych płatków ściany tętnic uwypuklają się nie­co na zewnątrz,-wytwarzając odpowiednio trzy zatoki pnia płucnego (sinus trunci pulmonalis) oraz trzy zatoki aorty (sinus aortae). W przypadku aorty odcinek ten nosi nazwę opuszki aorty (bulbus aortae); biorą w niej początek dwie tętnice wieńcowe, prawa i lewa.

Działanie zastawek półksiężycowatych sprowadza się do analogicznej funkcji, jaką pełnią zastawki przedsionkowo-komorowe, tzn. warunkują one jednokierunkowy przepływ krwi. Podczas skurczu komór krew4łoczona jest do tętnic i napiera na płatki półksiężycowate, rozchyla je zbliżając do ścian tętnic. W czasie rozkurczu komór cofająca się krew wypełnia kieszonki zas­tawek, powodując zbliżenie wolnych brzegów płatków półksiężycowatych, a tym samym zamknięcie ujścia tętniczego. Płatki półksiężycowate zbudowa­ne są podobnie, jak płatki zastawki przedsionkowo-komorowej

Ściany serca

Ściany serca są zbudowane z trzech zasadniczych warstw:

1.Wsierdzie

jest cienką, łącznotkankową błoną, wyścielającą powierz­chnię przedsionków i komór. Składa się z jednowarstwowego nabłonka płaskiego, który spoczywa na blaszce właściwej wsierdzia i tkanki podwsier-dziowej. Blaszka właściwa zawiera włókna klejodajne, sprężyste i gładkie komórki mięśniowe. Blaszka właściwa jest pozbawiona naczyń. W obrębie ujść wielkich naczyń, wchodzących i wychodzących z serca, wsierdzie prze­dłuża się bezpośrednio w śródbłonek naczyniowy. Z wsierdzia zbudowane są również zastawki serca.

2.Nasierdzie

stanowi zewnętrzną warstwę ścian serca. Jest to cienka su­rowicza błona, będąca blaszką trzewną osierdzia. Nasierdzie pokrywa mię­sień sercowy wraz z powierzchownie biegnącymi naczyniami krwionośnymi i tkanką tłuszczową wypełniającą bruzdy serca. Przyczynia się ono do wygła­dzenia zewnętrznej powierzchni, nadając sercu lśniący wygląd. Nasierdzie zbudowane jest podobnie, jak wsierdzie.

3.Śródsierdzie(myocardium)

śródsierdzie z uwagi na zróżnicowaną budowę i funkcję można podzielić na: szkielet serca, mięsień czynnościowy i mięsień przewodnictwa.

Szkielet serca (śceletum cordis) .

Szkielet serca zbudowany jest z tkanki łącznej włóknistej, skupionej wokół ujść przedsionkowo-komorowych oraz ujść tętniczych. Należą do niego:

• prawy i lewy pierścień włóknisty przedsionkowo, oddzielający mięśniówkę przedsionków od mięśniówki komór oraz stanowiący miejsce przyczepu zastawek przedsionkowo-komorowych i mięśni,

• pierścień włóknisty ujścia aorty i pnia, które znajdują się do przodu od poprzednich i są mniejsze od nich,

• dwa trójkąty włókniste), z których prawy wypełnia

wolną przestrzeń między pierścieniami przedsionkowo-komorowymi a pierścieniem włóknistym aorty, lewy natomiast zespala pierścień włóknisty aorty z pierścieniem włóknistym ujścia przedsionkowo-komorowego lewego,

• część błoniasta przegrody międzykomorowej

Za wyjątkiem przegrody, która ustawiona jest pionowo, wszystkie pozos­tałe elementy szkieletu serca leżą w płaszczyźnie poprzecznej względem długiej osi serca. Do pierścieni włóknistych przymocowują się włókna mięśnio­we i zastawki, do trójkątów przyczepiają się tylko włókna mięśniowe.

Mięsień serca

dzieli się na mięsień czynnościowy i mięsień przewodnictwa.

Mięsień czynnościowy serca (myocardhim) tworzy najgrubszą warstwę ścian, przy czym występują dość znaczne różnice grubości w obrębie przed­sionków i komór.

Specyficzna budowa mikroskopowa różni mięsień sercowy zarówno od mięśniówki gładkiej, jak i poprzecznie prążkowanej szkieletowej. Poszcze­gólne włókna mięśniowe wysyłają boczne odgałęzienia wstawki, które łączą włókna między sobą, tworząc „syncytialną" sieć mięśniową. Skurcze mięśnia sercowego - podobnie jak mięśnie szkieletowe - są energiczne i szybkie, jednak mięsień sercowy nie ulega tak szybkiemu zmęczeniu, jak mięśnie szkieletowe. Włókna mięśnia sercowego są bardzo bogate w sarkoplazmę, obserwuje się w nich lśniące pasma, tzw. wstawki, które najprawdopodobniej, stanowią materiał wzrostowy i regeneracyjny mięśnia. Mięśniówka przedsionków jest znacznie cieńsza od mieśniówki komór, grubość jej wynosi około 0,5 cm. Włókna biegną w dwóch warstwach. Wspólna dla obu przedsionków warstwa powierzchowna ma przebieg pozio­my i pionowy, a ciągłość jej przerywają wielkie naczynia wchodzące i wy­chodzące z serca. Podłużnie biegnące włókna występują od pierścieni włók-nistych przedsionkowo-komorowych do żył uchodzących w przedsionkach. Warstwa' głęboka jest oddzielna dla obu przedsionków. Uczestniczy ona , w budowie przegrody międzyprzedsionkowej. W ścianach komór wyróżnia się trzy warstwy włókien: zewnętrzną w wę skośną, środkową warstwę okrężną i wewnętrzną warstwę podłużną. Warstwa zewnętrzna skośna bierze początek w szkielecie serca. Włókna kierują się skośnie w dół do koniuszka serca. Część z nich nie dochodzi do niego, zmienia kierunek przebiegu na poprzeczny i tworzy środkową wars­twę okrężną. Powierzchownie biegnące włókna okrężne otaczają obie ko­mory łącznie, zaś włókna leżące głębiej obejmują każdą komorę z osobna. Te spośród włókien warstwy powierzchownej, które dochodzą do koniusz­ka, zmieniają kierunek i wytwarzają tzw. wir serca (vortex cordis), po czym zawracają ku górze jako wewnętrzna warstwa podłużna, kończąc się w szkielecie serca. Włókna warstwy wewnętrznej uwypuklają się do światła komór i wytwarzają mięśnie brodawkowate i beleczki mięśniowe komór, a także uczestniczą wraz z włóknami warstwy środkowej w budowie prze­grody międzykomorowej. Zewnętrzna warstwa podłużna i powierzchowne wiązki okrężne tworzą wspólny mięsień dla obu komór. Pozostałe warstwy wewnętrzne są oddziel­ne dla każdej komory. Szczególnie dobrze rozwiniętą mięśniówkę ma ściana komory lewej, jej grubość wynosi około 1,6 cm.

Mięsień przewodnictwa

stanowi własny automatyzm serca oraz tworzy jedyne połączenie między mięśniówką czynnościową przedsionków i komór. Jest to swoisty układ mięśniowy, którego zadanie polega na regulowaniu^ rytmicznej pracy serca celem utrzymania prawidłowej kolejności skurczów przedsionków i komór. Mięsień przewodnictwa w stosunku do mięśnia czynnościowego wykazuje różnice w budowie histologicznej. Włókna jego szcze­gólnie obfitują w sarkoplazmę, są splotowato poskręcane, a łącznotkankowa osłonka izoluje mięsień przewodnictwa od właściwego mięśnia czynnościo­wego. Włókna mięśnia przewodnictwa przechodzą bez wyraźnej granicy we włókna mięśnia czynnościowego.

Mięsień przewodnictwa składa się z węzła zatokowo-j)rzedsionkowego_? węzła przedsionkowo-komorowego, od którego odchodzi pęczek przedsion-kowo-kornorowy.

Węzeł zatokowo-przedsionkowy (nodus sinuatriaiis) ląży w ścia­nie prawego przedsionka, tuż przy ujściu żyły głównej górnej. Odchodzące od niego włókna, zdążają do następnego węzła - przedsionkowo-komorowe­go. Część włókien mięśniowych wymienionego węzła rozgałęzia się w ścia­nach przesionków.

Węzeł przedsionkowo-komorowy (nodus atrioventricularis), jest umiejscowiony na dnie prawego przedsionka, powyżej trójkąta włóknistego prawego w przegrodzie międzyprzedsionkowej. Węzeł przedsionkowo-ko­morowy przedłuża się w kierunku komór w pęczek przedsionkowo-komo­rowy (fasciculi tnmciis atrioventricularis), który biegnie po prawej stronie przegrody międzykomprowej. Jest on jedynym łącznikiem między mięśniów-ką przedsionków i komór. Na pograniczu części mięśniowej i błoniastej przegrody międzykomoro-wej pień (tmncus) będący początkową częścią pęczka przedsionkowo-komorowego dzieli się na odnogę prawą i lewą (crus dextn.ui et swistrum). Obie odnogi, położone bezpośrednio pod osierdziem, kierują się ku dołowi i dochodzą do mięśni brodawkowatych komór, po czym rozgałęziają się jako włókna Purkinjego w mięśniu czynnościowym komór. Mięsień przewodnictwa stanowi własny automatyczny układ pobudzający serce do rytmicznych naprzemiennych skurczów przedsionków i komór. Nadrzędną rolę pod względem czynnościowym spełnia węzeł zatokowo-przedsionkówy jako ośrodek I rzędu, następnie węzeł przedsionkowo-komo­rowy - ośrodek II rzędu i pień pęczka przedsionkowo-komorowego jako ośrodek III rzędu. Ośrodek I rzędu wysyła podniety o częstotliwości około 70 impulsów na minutę. W przypadku zaburzeń pracy ośrodka I rzędu kolejne ośrodki mogą przejąć funkcje węzła zatokowo-przedsionkowego, ale akcja pracy serca będzie znacznie wolniejsza od normalnej. Zaburzenia w czyn­ności układu przewodzącego mogą doprowadzić do bloku serca, który po­lega na rozkojarzeniu czynności przedsionków i komór, równocześnie czyn­ność komór jest wolniejsza, niż czynność przedsionków.

Osierdzie (pericardium)

otacza serce w postaci podwójnego worka surowiczego. Wewnętrzną blaszkę trzewną osierdzia stanowi nasierdzie. Znacznie grubsza /blaszka zewnętrzna czyli ścienna składa się z dwóch warstw: wewnętrznej błony surowiczej i zewnętrznej błony włóknistej. Błona zewnętrzna jest grubsza, mało rozciągliwa i tworzy warstwę ochronną. Między nasierdziem a błoną surowiczą osierdzia znajduje się szczelinowata przestrzeń, tzw. jama osierdziowa, wypełniona skąpą ilością płynu su­rowiczego. Płyn ten, nawilżając powierzchnię obu błon surowiczych, zapo­biega tarciu serca o sąsiednie narządy i ścianę klatki piersiowej podczas pra­cy. Linia przejścia blaszki trzewnej czyli nasierdzia w blaszkę ścienną znaj­duje się w okolicy ujść głównych naczyń.

Pień płucny i część wstępująca aorty mają wspólny pokrowiec tętniczy. Natomiast żyły główne i żyły płucne są otoczone pokrowcem żylnym, o bardziej złożonym przebiegu. Między obu pokrowcami, tętniczym i żylnym biegnie poprzeczna szczelina, zwana zatoką poprzeczną osierdzia (sinus trańsversus pericardii). Na tylnej stronie przedsionka lewego znajduje się zatoka skośna osierdzia (sinus obliąuus pericardii), ograniczona po bokach żyłami płucnymi i żyłą główną dolną. Zatoka ta wstępuje ku górze w kierun­ku zatoki poprzecznej i kończy się ślepo.

Naczynia i nerwy serca

Źródłem zaopatrzenia mięśnia sercowego w krew są tętnice wieńcowe, prawa i lewa. Osierdzie natomiast otrzymuje krew od t. piersiowej wewnętrznej oraz bezpośrednio od aorty piersiowej.

Tętnica wieńcowa lewa

(a. coranarla suiistrn) bierze początek w lewej zatoce aorty i biegnie między pniem płucnym a uszkiem lewym serca w przód, w dól i na lewo. Po krótkim przebiegu dzieli się na dwie gałęzie końcowe, tj. gałąź między komorową przednią (ramus tnteruentriculciris (interior), wchodzącą do bruzdy międzykomorowej przedniej i na gałąź okalającą (ramus circumflexus), która podąża w stronę lewą i ku tyłowi w bruździe wieńcowej. Po osiągnięciu powierzchni przeponowej serca kieruje się w stronę prawą.

Gałąź między komorowa przednia oddaje gałęzie boczne zarówno dla prawej, jak i lewej komory, a także dla przegrody międzykomorowej. Gałąź okalająca oddaje ga­łązki wstępujące dla ścian przedsionka lewego oraz gałązki zstępujące, przeznaczone dla ściany komory lewej.

Tętnica wieńcowa prawa

(a. coronaria dextra) rozpoczyna się w prawej zatoce aorty, Po wyjściu spod uszka prawego serca wnika do bruzdy wieńcowej, kieruje się ku stro­nie prawej, a po przejściu na powierzchnię przeponową do bruzdy międzykomoro­wej tylnej przyjmuje nazwę gałęzi międzykomorowej tylnej (ramus mtewentricułaris posterior). Gałąź ta oddaje gałązki wstępujące dla prawego przedsionka, w tym i dla węzła zatokowoprzedsionkowego oraz gałązki zstępujące dia komory prawej, a także gałązki boczne dła ścian obu komór oraz tylne dla przegrody międzykomorowej.

Pomimo licznych zespoleń tętnic wieńcowych pod względem czynnościowym nt\ one naczyniami końcowymi i nie stanowią dostatecznego zabezpieczenia przeciw

wiwatom serca.

Żyły serca

{po. cordiś) uchodzą w większości do wspólnego zlewiska, jakim jest za­toka wieńcowa {sinus cownarius) położona w tylnym odcinku bruzdy wieńcowej i za pośrednictwem zatoki wieńcowej uchodzą do prawego przedsionka. Dopływami za-

loki wieńcowej są:

• żyła wielka, serca {u cordis magiia), która zbiera krew głównie z lewego serca oraz w mniejszym stopniu z komory prawej i przegrody nuędzyko morowej,

« żyła mała serca {v. cordis parna) zbiera krew z powierzchni przeponowej pra­wego serca,

• żyta średnia serca (u. cordis media) odprowadza krew z obu komór i przegrody

między komorowej,

• żyta tylna komory lewej (v. posterior ucntricuii sinistri),

• żyła skośna przedsionka lewego (v. oblicjiia atńi sinistri).

Pozostałe, mniejsze żyły serca uchodzą" bezpośrednio zarówno do obu przedsion­ków, jak i koinór.

Liczne naczynia chłonne serca łączą się w większe pnie i uchodzą do węzłów śród-piersiowych przednich i tylnych oraz tchawiczo-oskrzelowych.

Unerwienie

Serce jest unerwione przez układ autonomiczny, którego włókna tworzą splot ser­cowy (plexus amliacus). Włókna współczułne pochodzą ze zwojów szyjnych i górnych zwojów piersiowych pnia współczulnego i podążają do serca w postaci nerwów ser­cowych (mi. cardiad). Włókna przywspółczulne tworzą gałęzie sercowe {rr. caniiaci) nerwu błędnego. Impulsy docierające do serca ze strony układu współczulnego przy­spieszają akcję serca oraz zwiększają siłę skurczów przy równoczesnym poszerzeniu naczyń wieńcowych, Część przywspółczulna układu autonomicznego przejawia dzia­łanie przeciwne, hamujące.

---