Komórka - najprostsza forma organizacji materii żywej, podstawowa jednostka morfologiczna i rozwojowa organizmu roślinnego i zwierzęcego. Różnią się od siebie wielkością, kształtem, strukturą, składem chemicznym i typem przemiany materii. Ze względu na kształt wyróżnia się komórki: kuliste, płaskie, wieloboczne, sześcienne, walcowate, wydłużone, nieregularne itd. Zasadnicze części składowe: błona komórkowa - plazmolema, jadro komórkowe, cytoplazma (ciało komórkowe).

Cytoplazma (macierz) - główna masa komórki, stanowi właściwe środowisko komórki., przezroczysta substancja. W części obwodowej komórki jest ona często zagęszczona (egzoplazma), przylega do błony komórkowej. W części środkowej - endoplazma. Skład cytoplazmy: cytoplazma podstawowa i organella komórkowe (siateczka śródplazmatyczna, rybosomy, aparat Golgiego, mitochondria, lizosomy, peroksysomy, mikrotubule, centrosom). Obecne są również wtręty cytoplazmatyczne (substancje zapasowe, wydzieliny, barwniki) oraz struktury włókniste (mikrofibryle, mikrofilamenty). Funkcja: synteza białek, łączy struktury komórkowe, uczestniczy w chemicznym oddziaływaniu na siebie, wewnątrzkomórkowe transporty np. aminokwasów, cukrów, zasadniczy zbiornik i strefa przemieszczania się cząsteczek ATP.

Błona komórkowa - oddziela wnętrze komórki od otoczenia, umożliwia organizmom jednokomórkowym łączność ze środowiskiem zew. a organizmom wielokomórkowym kontakt z przestrzenią pozakomórkową. Zbudowana z fosfolipidów i białek globularnych. Na zew.- glikokaliks, który nadaje swoiste właściwości powierzchniom komórkowym również antygenowe (komórki obce zostają rozpoznaje i unieszkodliwione), a w erytrocytach jest nośnikiem grupowym krwi. Funkcja: rozpoznawanie i wprowadzanie do wnętrza komórki niezbędnych dla niej substancji, rozporządza wieloma mechanizmami wymiany, mogą przez nią przenikać substancje rozpuszczalne w wodzie i tłuszczach, pozostaje w łączności z siateczką oraz organellami i przestrzenią okołojądrową, wymiana między komórką a otaczającym ją środowiskiem, odbiór i przekazywanie różnych informacji, udział w odpowiedzi immunologicznej, uczestniczenie w wywoływaniu odpowiednich reakcji obronnych.

Siateczka śródplazmatyczna - układ lipoproteinowych błon, połączone ze sobą przestrzenie w postaci kanalików lub pęcherzyków. Struktura, wymiary i rozmieszczenie są typowe dla różnych komórek. Z jednej strony pozostaje w łączności z błona komórkową, a z drugiej uzyskuje kontakt z organellami komórkowymi. Na zew. mogą występować rybosomy - szorstka, brak - gładka. Błony szorstkie - komórki nerwowe, gładka - komórki wątroby, kora nadnerczy. Gładka - procesy wewnątrzkomórkowe przemiany materii, udział w metabolizmie lipidów i węglowodanów, przewodzenie bodźców, wewnątrzkomórkowy transport jonów wapnia, synteza tłuszczów i steroidów. Szorstka - segregacja i wyodrębnianie białek, synteza fosfolipidów i białek. Funkcja: wnikanie różnych substancji ze środowiska zew. do cytoplazmy, transport wewnątrz komórki, utrzymuje łączność z organellami, równoczesna synteza i rozkład tego samego związku chemicznego, regulowanie ciśnienia osmotycznego.

Rybosomy - integralne składniki wszystkich komórek, w postaci gęstych ziarenek. Zbudowane z białek i RNA, łączą się nićmi mRNA. Mogą powstawać i odnawiać się w cytoplazmie lub jądrze komórkowym albo z udziałem ich obu. Składają się z dwóch podjednostek (większa i mniejsza - kształt „czapeczki”). Funkcja: biorą udział w wytwarzaniu białek strukturalnych oraz enzymów na potrzeby komórki, uczestniczą w syntezie białek „na eksport”.

Aparat Golgiego - ma postać ziaren, kłębuszka lub siateczki, występuje w sąsiedztwie centrosomu lub otacza jądro komórkowe. Składa się z trzech rodzajów elementów (spłaszczonych cystern, małe pęcherzyki, duże pęcherzyki), przestrzenie pomiędzy nimi wypełnia macierz - substancja jednorodna. W jego obrębie stwierdza się aktywność m.in. takich enzymów jak fosfataza zasadowa i kwaśna. Funkcja: elementy błoniaste uczestniczą w segregowaniu i gromadzeniu produktów wytwarzanych w siateczce oraz ich chemicznej przebudowie i dojrzewaniu, synteza polisacharydów i tworzenie ich połączeń z białkami - glikoproteiny lub z lipidami - lipoproteidy, bierze udział w procesach wydzielniczych i resorbcyjnych, odkłada się w nim wit. C, segregowanie i gromadzenie substancji pobieranych ze środowiska zewnętrznego oraz wytwarzanych w cytoplazmie.

Mitochondria - postać ziaren lub pałeczek, otoczone dwoma błonami (zew. i wew.), różniącymi się od siebie przepuszczalnością dla związków chemicznych. Błona wew. wytwarza przegrody - grzebienia mitochondrialne, dzielące wnętrze na wiele przestrzeni wypełnionych macierzą (matrix). U zwierząt niższych grzebienie zastąpione są cienkimi i silnie poskręcanymi rureczkami - kanalikami mitochondrialnymi. Zbudowane są z białka i lipidów oraz pewnej ilości DNA i RNA, zawierają związki mineralne, witaminy i enzymy. Są bardzo wrażliwe na działanie czynników zew, co prowadzi do ich rozpadu. Funkcja: są główną siłownią, w której wytwarza się energia (ATP), wykorzystywana w procesach związanych z czynnościami komórki, ich rybosomy uczestniczą w syntezie białek mitochondrialnych bez udziału jadra komórkowego, mogą zawierać i przenosić informacje biologiczną warunkującą dziedziczenie cytoplazmatyczne.

Lizosomy - twory cytoplazmatyczne, postać kulistych ziarenek. Rozróżnia się dwa typy: pierwotne (postać pęcherzyków z otoczką i ciałek gęstych, gromadzą enzymy syntetyzowane przez rybosomy i przenoszone za pomocą siateczki w głąb aparatu Golgiego) i wtórne (powstają wskutek zlania się pierwotnych z cząsteczkami). Występują w makrofagach i leukocytach, nie są stałymi składnikami komórek. Funkcja: biorą udział w procesach autolizy fizjologicznej i w uwalnianiu tkanek od obumierających komórek, a także w trawieniu substancji, które dostały się do komórek ze środowiska zew. np. substancje niepotrzebne lub szkodliwe, błona nie pozwala na przechodzenie enzymów do cytoplazmy i zabezpiecza przed samostrawieniem.

Peroksysomy (mikrociałka) - mają kształt elipsoidalny, pojedyncza błona otacza macierz, która zagęszcza się w rdzeń. Funkcja: biorą udział w utlenianiu i produkcji energii oraz glukoneogenezie i przemianie purynowej, oraz usuwaniu H₂O₂.

Mikrotubule (mikrorurki) - nie mają struktury błoniastej, są rureczkami zbudowanymi z białek globularnych. Funkcje: nie mają zdolności kurczenia się oraz nie wykazują aktywności ATP - azy, przyczyniają się do wzmocnienia struktury komórki, odpowiedzialne za jej kształt, budują centriole i „włókienka” wrzeciona mitotycznego, wchodzą w skład aparatów ruchowych, przy ich udziale odbywa się transport wewnątrzkomórkowy. Zniszczenie powoduje zahamowanie procesów wydzielniczych czy zaburzenie transportu substancji w aksonach komórek nerwowych.

Centrosom (centrum komórkowe) - częścią składową są centriole ( bardzo małe, okrągłe lub pałeczkowate ziarenka, brak struktury błoniastej, kształt cylindrów - ich ściany tworzą mikrotubule, połączone są mostkiem nitkowatym, należą do nich wypustki zew. i wew.). Leży w środku komórki w pobliżu jądra i aparatu Golgiego, ale może zmieniać położenie. Funkcja: z jego udziałem powstaje wrzeciono mitotyczne, bierze udział w wytwarzaniu struktur ruchowych - kinocentrum (centrum ruchowe).

Jądro komórkowe - może mieć różny kształt (kulisty, wydłużony, płatowaty) w zależności od kształtu komórki, może się zmieniać z przyczyn natury mechanicznej. Komórki mają zazwyczaj jedno jądro, ale spotyka się komórki zawierające dwa lub kilka (polikariocyty). Zajmuje położenie środkowe lub przy jednym z biegunów komórki. Głównym składnikiem jądra są połączenia białkowe, w skład, których wchodzą histony i białka niehistonowe oraz kwasy nukleinowe DNA i RNA (informacyjny - mRNA, transportujący - tRNA, rybosomalny - rRNA), lipoproteidy, steroidy, substancje nieorganiczne, enzymy glikoli tyczne. Funkcja: bierze czynny udział we wszystkich przejawach życiowych komórki, jest ośrodkiem informacji genetycznej, reguluje procesy syntezy białka. Rozróżnia się następujące składniki jądra: otoczka jądrowa, plazma jądrowa, chromatyna, jąderko.

Otoczka jądrowa - oddziela obszar jądra od cytoplazmy i zapobiega ich zmieszaniu. Składa się dwóch warstw: zew. i wew. zbudowanych z białek i lipidów, oddzielonych od siebie przestrzenią, która zanika wskutek zbliżania się warstw do siebie - tworzą się pory (okrągłe lub wieloboczne z ziarenkiem centralnym). Funkcja: zdolność wybiórczego przepuszczania różnych substancji chemicznych w obu kierunkach (H₂O, aniony, kationy), wytwarza uwypuklenia wypełnione ziarnistościami, przez nią dostaje się do cytoplazmy RNA, a w odwrotnym kierunku ATP.

Plazma jądrowa - wypełnia wnętrze jądra (substancja płynna, odporna na barwienie). Funkcja: utrzymuje napięcie (turgor) otoczki jądrowej.

Chromatyna - postać drobnych ziarenek. Występuje w dwóch postaciach: czynnym (częściowo lub całkowicie zdekondensowanym) i biernym (maksymalny stopień zagęszczenia). Układ w jądrze zależy od stanu funkcjonalnego komórki i może być rozmaity. Podczas podziału (interfazy) komórki występuje w formie zagęszczonej w postaci chromosomów.

Jąderka - twory kuliste, większe od ziarenek i grudek chromatyny, wytwarzane przez chromosomy w organizatorach jąderek. Jądro ma jedno lub dwa jąderka, ale może ich być więcej. Nie jest otoczone błoną, wyróżnia się w nim trzy strefy: włóknistą (w środku), ziarnistą (na obwodzie), bezpostaciową (zbudowana z białek zasadowych). Działanie wielu substancji wywołujących obniżenie intensywności procesów syntezy w komórkach powoduje spadek aktywności i zmiany morfologiczne jąderek, prowadzące do rozpadu całej struktury. Funkcja: synteza białka, synteza i przemiany DNA i RNA.

Wtręty cytoplazmatyczne - należą do niestałych składników cytoplazmy, mają postać ziaren, kropli lub kryształów, zalicza się do nich: substancje zapasowe (białka - w postaci ziaren obecne w cytoplazmie komórek zarodka oraz w pęcherzykach siateczki śródplazmatycznej komórek jajowych, w postaci grudek i kropel w komórkach wątrobowych i cytoplazmie śródmiąższowych jądra, węglowodany - pod postacią glikogenu, w tkankach zarodka, włóknach mięśniowych, tłuszcze - w postaci kropli), barwniki (gromadzą się w komórkach i nadają im zabarwienie, np. melanina, karotenoidy, hemoglobina), wtręty nieorganiczne (pył wapniowy, krzemowy i metalowy, gromadzący się w nabłonku pęcherzyków płucnych), wydaliny (mocz, pot) i wydzieliny (enzymy trawienne, śluz, żółć).

Tkanka - zespół komórek i ich wytworów (substancja międzykomórkowa) podobnie zróżnicowanych (o podobnej budowie i typie przemiany materii) i przystosowanych do wykonywania określonych funkcji. Substancja międzykomórkowa może występować w postaci nieukształtowanej (płyn tkankowy o charakterze białkowym, wypełniający przestrzenie między listkami zarodnikowymi, dostarczanie komórkom substancji odżywczych, niezbędnych do dalszego rozwoju) lub ukształtowanej (zawierają różnorodne elementy o charakterze włóknistym). Wszystkie tkanki mają ustalone właściwości, przejawiające się reakcjami morfologicznymi i funkcjonalnymi, są ze sobą ściśle powiązane. Wyróżnia się cztery rodzaje tkanek: nabłonkowe (jednowarstwowe - płaski, sześcienny, walcowaty, wielorzędowy, przejściowy i wielowarstwowe - płaski, sześcienny, walcowaty, gruczołowe i zmysłowe), łączne (właściwa - galaretowata, siateczkowata, włóknista luźna i zbita, tłuszczowa, oporowa - chrzęstna szklista, włóknista, sprężysta i kostna splotowata, blaszkowata, krew i limfa - erytrocyty, trombocyty, leukocyty), mięśniowe (gładka, poprzecznie prążkowana - szkieletowa, serca), nerwowe (neurony - dendryty, akson, glejowa).

Tkanka nabłonkowa - pokrywa całą powierzchnię zew. organizmu oraz wyściela wszystkie narządy wew., nabłonki spoczywają na podścielisku, od którego oddzielone są błoną podstawną (funkcja mechaniczna, fundament nabłonka, warunkuje połączenie z podścieliskiem), nie są unaczynione, rozwijają się ze wszystkich listków zarodkowych, zespół komórek ściśle do siebie przylegających, maja różny kształt. Na wolnej powierzchni znajdują się wypustki cytoplazmatyczne takie jak: mikrokosmki (proces wchłaniania i udział w resorpcji zwrotnej), rzęski (zdolność poruszania się, usuwanie szkodliwych cząsteczek) i stereocylia. Funkcja: ochraniająca (przed działaniem czynników zew., przed urazami mechanicznymi, działaniem enzymów trawiennych i zapobiega przenikaniu bakterii) wydzielnicza (wydzielanie substancji niezbędnych dla organizmu), wydalnicza (wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii), odbieranie bodźców, wymiana między środowiskiem wew. organizmu a środowiskiem zewnętrznym.

Nabłonek jednowarstwowy płaski - zbudowany z jednej warstwy komórek płaskich, uwypuklonych w miejscu gdzie obecne jest spłaszczone jądro. Komórki mają kształt wieloboczny. Występuje na tylnej powierzchni rogówki, wyściela naczynia krwionośne i chłonne. Na jego powierzchni można znaleźć mikrokosmki. Funkcja: wykazuje zdolności resorpcyjne i pochłaniania różnych substancji.

Nabłonek jednowarstwowy sześcienny - zbudowany z jednej warstwy komórek w kształcie sześcianów (wytwarzają wydzieliny). Mogą występować twory w postaci mikrokosmków, rzęsków, czy rąbka szczoteczkowego. Funkcja: bierze udział w budowie odcinków wydzielniczych wielu gruczołów, wyściela przewody wyprowadzające niektórych gruczołów oraz oskrzeliki.

Nabłonek jednowarstwowy walcowaty - zbudowany z jednej warstwy komórek o kształcie graniastosłupów lub walców. Jadra maja kształt owalny lub wydłużony. Spotyka się go w układzie pokarmowym, w przewodach wyprowadzających pewnych gruczołów, w jajowodzie i macicy. Obecne komórki kubkowe (wydzielające śluz), rąbek szczoteczkowy i rzęski.

Nabłonek jednowarstwowy wielorzędowy - zbudowany z jednej warstwy komórek walcowatych o różnej wysokości, jądra komórkowe w wielu rzędach, obecne rzęski. Występuje w drogach oddechowych (jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela). W przypadku uszkodzenia dochodzi do jego uzupełnienia dzięki komórkom zastępczym.

Nabłonek jednowarstwowy przejściowy - komórki mogą zmieniać wysokość, brak przestrzeni międzykomórkowych (w nich krąży płyn tkankowy, odżywiający komórki, są zamknięte i zapobiegają wylaniu się płynu), obecne komórki baldaszkowate (zabezpieczają przed przenikaniem do niego moczu). Wyściela drogi wyprowadzające mocz (kielichy nerkowe, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa, miedniczki nerkowe). Funkcja: zapobiega przenikaniu wody z tkanek do moczu, może odbywać się wytwarzanie śluzu, który chroni przed szkodliwym działaniem moczu.

Nabłonek wielowarstwowy płaski - zbudowany z wielu warstw komórek o różnym kształcie, łatwo się degenerują, złuszczają lub ulegają zrogowaceniu. Wyściela przewód pokarmowy od jamy ust do przełyku oraz pochwę i pokrywa przednią powierzchnie rogówki, skórę (naskórek).

Nabłonek wielowarstwowy sześcienny - zbudowany z kilku warstw komórek sześciennych. Występuje w przewodach wyprowadzających niektórych gruczołów (ślinianka, trzustka, gruczoły potowe).

Nabłonek wielowarstwowy walcowaty - zbudowany z komórek o różnym kształcie, przeważnie wielobocznym, ale najbardziej powierzchowną warstwę stanowią walcowate. Występuje w przewodach wyprowadzających niektórych gruczołów oraz spojówce u konia, zwierząt mięsożernych.

Nabłonek gruczołowy - jego komórki mają zdolność wytwarzania różnych substancji (potrzebne - wydzieliny, szkodliwe - wydaliny), dzieli się na: śródnabłonkowy - występuje w postaci komórek kubkowych, powstaje z komórek walcowatych, np. gruczoły w błonie śluzowej jamy nosowej i pozanabłonkowy - powstaje przez wpuklenie nabłonka do podłoża łącznotkankowego, wyróżnia się: gruczoły otwarte (egzokrynowy, połączony z nabłonkiem a pomocą przewodu wyprowadzającego, wydzielina wydostaje się na powierzchnie ciała lub do narządów wew., można go podzielić na pęcherzykowy, cewkowy i cewkowo - pęcherzykowy) i gruczoły zamknięte (endokrynowy, brak łączności z nabłonkiem, wydzielina dostaje się do krwi lub chłonki albo do płynu mózgowo - rdzeniowego). Podział gruczołu: prosty (jeden odcinek wydzielniczy, krótki przewód wyprowadzający lub brak, ściana odcinków wydzielniczych łączy się z nabłonkiem pokrywającym), rozgałęziony (składa się z kilku lub kilkunastu odcinków wydzielniczych, wspólny przewód wyprowadzający), złożony (skład się z większej liczby gruczołów wyprowadzających, których wspólne przewody uchodzą do głównego przewodu). Wydzielanie jest złożonym procesem, w którym wyróżnia się trzy fazy: synteza wydzieliny, jej gromadzenie się i wyprowadzenie z komórki na zewnątrz. Podział na: merokrynowe (komórka nie ulega zmianom lub uszkodzeniu, np. ślinianki, wątroba, trzustka, gruczoły potowe), apokrynowe (wydzielina gromadzi się w szczytowej części komórki, odrywa się i dostaje do odcinka wydzielniczego, np. gruczoł mlekowy), holokrynowe (komórki przekształcają się w wydzieliny i odłączają się od nabłonka gruczołowego, np. gruczoł łojowy).

Nabłonek zmysłowy - zbudowany z komórek, występuje w narządach zmysłów (kubki smakowe, błona węchowa, siatkówka, narząd spiralny w uchu wewnętrznym). Funkcja: zdolność odbierania bodźców dochodzących do organizmu ze środowiska zewnętrznego, komórki posiadają specjalne urządzenia do odbierania podniet oraz pozostają w ścisłym kontakcie z włóknami nerwowymi.

Tkanka łączna - zbudowana z komórek i substancji międzykomórkowej. Komórki wykazują dużą różnorodność (właściwa - fibrocyty, chrzęstna - chondrocyty, kostna - osteocyty), wywodzą się z mezenchymy. Substancja międzykomórkowa składa się z dwóch części: włóknistej (upostaciowanej) i substancji podstawowej (nieupostaciowanej). Część włóknista zawiera włókna: kolagenowe (kolagen, zbudowane z włókienek - fibryli - miofibryli - protofibryli, połączonych substancją spajającą, odporne na rozciąganie, rola mechaniczna, ścięgna, podwięzie, więzadła), sprężyste (elastyna, odporne na działanie kwasów i zasad, zbudowane z mikrofibryle, rozróżnia się część osiową i warstwę zewnętrzną, odznaczają się dużą elastycznością, duże tętnice, tchawica, oskrzela), retikulinowe - siateczkowe (retikulina, zbudowane z mikrofibryle połączonych substancją spajającą, funkcja mechaniczna, tkanka mięśniowa, odcinki wydzielnicze gruczołów, kanaliki nerkowe, naczynia włosowate). Substancja podstawowa zbudowana z cienkich blaszek, polisacharydów i białek, obecne włókna łącznotkankowe. Funkcja: mechaniczna, stanowi środowisko, w którym odbywają się procesy przemiany materii, pośredniczy w przeprowadzaniu substancji odżywczych z naczyń krwionośnych do komórek oraz produktów przemiany materii z komórek do krwi lub chłonki.

Tkanka łączna właściwa - struktura związana z funkcją. Odżywcza - przeważają komórki a elementy mechaniczne substancji są rozwinięte słabo. Mechaniczna - elementy mechaniczne silnie rozwinięte a komórki występują w małych ilościach.

Tkanka łączna właściwa galaretowata niedojrzała - występuje tylko w życiu zarodkowym, zbudowana z komórek gwiaździstych, mających wypustki, obecna substancja podstawowa o charakterze śluzowym, włókna retikulinowe, jest punktem wyjściowym dal wszystkich rodzajów tkanek łącznych.

Tkanka łączna właściwa galaretowata dojrzała - podobna budowa do niedojrzałej, ale obecne włókna kolagenowe, ostatecznie ukształtowana i nie ulega dalszemu różnicowaniu, występuje w sznurze pępowinowym oraz w miazdze zęba.

Tkanka łączna właściwa siateczkowata - zbudowana z komórek siateczki o kształcie gwiaździstym, łączących się i tworzących sieć, obecne włókna siateczkowe, pokryte cienką błoną. Wyróżniamy dwa rodzaje komórek: mało zróżnicowane (cytoplazma zasadochłonna, centrum komórkowe, aparat Golgiego, mitochondria, jadra z luźno ułożoną chromatyną zawierają wyraźnie zaznaczone jąderka, mają zdolność do przekształcani się w inny rodzaj komórek) i bardziej zróżnicowane (powstają z komórek mało zróżnicowanych, napęczniała cytoplazma, jądro z większą ilością chromatyny, gromadzą ciała tłuszczowe).

Tkanka łączna właściwa włóknista nieupostaciowana (luźna) - zawiera liczne naczynia krwionośne, włosowate i nerwy, zbudowana z komórek i substancji międzykomórkowej. Wyróżnia się następujące komórki: niezróżnicowane (kształt wydłużony, kuliste lub owalne jądra, zdolność przekształcania się w inne elementy komórkowe), fibroblasty (spłaszczone o nieregularnym kształcie, jadro kuliste lub owalne, zdolność ruchu, udział w gojeniu ran, wytwarzają tkankę bliznowatą), histiocyty (różnokształtne o nierównych brzegach, jedno jądro kuliste, owalne lub nerkowate, udział w procesie przemiany materii, w fagocytozie, pochłanianiu cząstek białkowych, przemianie polisacharydów, unieszkodliwianie drobnoustrojów, neutralizacja toksyn oraz wytwarzanie ciał odpornościowych), tuczne (kuliste lub owalne, zawierają grube ziarnistości zasadochłonne, jadra niewielkie, wydzielają heparynę, która rozszerza naczynia krwionośne i zwiększa przepuszczalność, obniża ciśnienie, w tkance łącznej grasicy czy migdałków), układu białokrwinkowego (limfocyty, monocyty, granulocyty), tłuszczowe (kuliste, otoczone Siecia naczyń siateczkowatych i włosowatych), barwinkowe (zawierają barwnik melaninę, który jest produktem przemiany białkowej, odpowiada za barwienie skóry, pochłaniają promienie świetlne i cieplne). Funkcja: zaopatruje inne tkanki w substancje odżywcze, tworzy rusztowanie dla narządów, obronna, uczestniczy w procesach przemiany materii, zdolność magazynowania wody, udział w odnowie innych rodzajów tkanek łącznych.

Tkanka łączna luźna blaszkowata - blaszki ułożone pod różnym kątem, występuje w ścianach narządów rurowych układu pokarmowego, oddechowego, moczowego i płciowego Funkcja: tworzy rusztowanie dla elementów funkcjonalnych narządów, do których wnika, łączy je ze sobą.

Tkanka łączna luźna błoniasta - włókna leża w jednej płaszczyźnie, występuje w krezce ora z w błonach surowiczych.

Tkanka łączna luźna pólkowa - pomiędzy włóknami występują wolne pola niewypełnione substancją, występuje w sieci wielkiej i małej.

Tkanka łączna właściwa włóknista beleczkowata - zbudowana z beleczek przebiegających w różnych kierunkach i płaszczyznach, przeplatając się i krzyżując, między nimi substancja międzykomórkowa oraz różne rozdaje komórek np. makrofagi, występuje w skórze właściwej i pajęczynówce mózgowia.

Tkanka łączna właściwa włóknista upostaciowana (zbita) - komórki pod postacią fibroblastów, włókna mają układ zorganizowany, przebiegający w jednym kierunku.

Tkanka łączna zbita ścięgnista - zbudowana z pęczków włókien kolagenowych, między nimi fibrocyty, na przekroju podłużnym komórki maja kształt prostokątny, a na poprzecznym - gwiaździsty, jądra wydłużone. Zbudowane są z niej ścięgna więzadła i rozcięgna. Wytrzymała na rozciąganie.

Tkanka łączna zbita splotowata - zbudowana z pęczków włókien kolagenowych oraz niewielkiej ilości sprężystych, tworzy ochrzęstną, okostną, błony białawe oraz oponę twardą.

Tkanka łączna zbita sprężysta - włókna sprężyste tworzą sieć o silnie wydłużonych oczkach, a w nich włókna kolagenowe oraz fibroblasty, występuje w więzadłach żółtych, karkowym, oraz podwięziach sprężystych mięsni brzucha u bydła.

Tkanka łączna właściwa tłuszczowa - zawiera liczne komórki tłuszczowe, skład tłuszczu może być różny i zależy m.in. od klimatu rodzaju pożywienia. Funkcja: ważna rola w gospodarce wodnej.

Tkanka tłuszczowa żółta - komórki tłuszczowe ściśle do siebie przylegają, tworzą skupienia - płaciki, zawierają naczynia krwionośne i chłonne, kształt kulisty, pomiędzy nimi przestrzeń, która zawiera fibroblasty, komórki tuczne i elementy limfatyczne, występuje w tkance podskórnej- podściółka tłuszczowa, w oczodole, dokoła nerek i naczyń krwionośnych. Funkcja: stanowi materiał zapasowy, chroni organizm i pewne narządy przed urazami mechanicznymi i utratą ciepła, zachodzą w niej procesy przemiany wyższych kwasów tłuszczowych i węglowodanów.

Tkanka tłuszczowa brunatna - tłuszcz występuje w postaci licznych małych kropli i zawiera większe ilości pigmentu, jądra kuliste, występuje u zwierząt ssących w okolicy szyi, nerek, między łopatkami, spełnia rolę gruczołu o wydzielaniu wewnętrznym.

Tkanka oporowa chrzęstna - pokryta przez mezenchymę, unaczyniona przez błonę łącznotkankową - ochrzęstną, zawierającą włókna kolagenowe i sprężyste oraz fibroblasty. Rozróżnia się dwie warstwy: zewnętrzną - bardziej zbitą i wewnętrzna - bardziej luźną. Komórki przekształcają się w chondroblasty (chrząstkotwórcze) a te z kolei w chondrocyty (chrzęstne). Ochrzęstna bierze udział w tworzeniu coraz to nowych warstw tkanki. Funkcja: chondrocyty posiadają zdolność podziału, duża elastyczność i wytrzymałość, dzięki gęstości substancji podstawowej, nie mogą przenikać naczynia krwionośne i nerwy.

Tkanka chrzęstna szklista - otoczona ochrzęstną, składa się z substancji międzykomórkowej i komórek - chondrocyty. Komórki mają różny kształt i ułożenie, jądro z jednym lub dwoma jąderkami, zawiera siateczkę śródplazmatyczną, wszystkie organella i kropelki tłuszczu, leżą w jamkach chrzęstnych, otoczone macierzą około komórkową. Substancja składa się z włókien kolagenowych i substancji podstawowej. W przypadku uszkodzenia dochodzi do uzupełnienia ubytku tkanką łączną, której fibroblasty przekształcają się w komórki chrzęstne. Funkcja: w życiu zarodkowym tworzy zawiązki kości szkieletu, a w organizmie dojrzałym chrząstki żebrowe jak krtani, pierścienie tchawicy i oskrzeli, pokrywa powierzchnie stawowe.

Tkanka chrzęstna włóknista - obecne włókna kolagenowe, przebiegające w pęczkach równolegle do siebie lub tworzą nieregularne sploty, między nimi komórki chrzęstne ułożone pojedynczo lub szeregami, istota podstawowa słabo rozwinięta, występuje w krążkach międzykręgowych, w miejscach przyczepu ściegien do kości i w chrząstce kopytowej u konia.

Tkanka chrzęstna sprężysta - obecne włókna sprężyste, które w części powierzchniowej przechodzą w okostną, a w części środkowej tworzą sieć, nie wapnieje, odznacza się dużą elastycznością, występuje w nagłośni, w małych chrząstkach krtani, małżowinie usznej.

Tkanka oporowa kostna - występuje tylko u zwierząt kręgowych, zbudowana z substancji międzykomórkowej oraz włókien kolagenowych (różny charakter i ułożenie), oraz dużej ilości związków mineralnych głównie wapnia. Funkcja: mechaniczna podpora organizmu w postaci szkieletu, osłania mózgowie i narządy w klatce piersiowej i jamie miednicy, rola w gospodarce mineralnej, przyczynia się do prawidłowej zawartości wapnia i fosforu we krwi i innych tkankach.

Tkanka kostna grubowłóknista (splotowata) - pęczki włókien kolagenowych mają różna grubość i układają się w sposób dowolny, występuje u szwach kostnych oraz w miejscach przyczepu ścięgien do kości w organizmach dojrzałych, a w życiu zarodkowym tworzy szkielet niższych kręgowców oraz zwierząt ssących.

Tkanka kostna drobnowłóknista (blaszkowata) - substancja tworzy blaszki kostne, które przebiegają w jednym kierunku, obecne włókna kolagenowe - osseinowe, rozróżnia się komórki: osteoblasty (kościotwórcze, kształt kostkowy, walcowaty lub wieloboczny, jadra kuliste lub owalne, występują w miejscu złamań lub uszkodzeń), osteocyty (kostne,, kształt owalny, spłaszczone, jądro przybiera kształt komórki, bark zdolności podziału, leżą w jamkach kostnych), osteoklasty (kościogubne, wielojądrzaste, jądra z luźną chromatyną, biorą udział w rozpuszczaniu i niszczeniu tkanki kostnej). Dzieli się na: gąbczastą (blaszki kostne uformowane w beleczki, a miedzy nimi przestrzenie wypełnione czerwonym szpikiem kostnym, tworzy nasady kości długich, wypełnia wnętrze kości krótkich i płaskich) i zbitą (blaszki kostne wewnątrz kanałów osteonów, tworzy trzony kości długich i pokrycie nasad kości długich oraz zew. warstwę kości krótkich i płaskich). Substancje odżywcze mogą być przekazywane z komórki do komórki za pomocą wypustek. Od zew. pokrywa ją okostna (dobrze unaczyniona i unerwiona błona, przymocowana do kości włóknami wnikającymi).

Tkanka łączna (krew i limfa) - charakteryzują się płynną substancją międzykomórkową - osoczem. Funkcja: tworzy środowisko wew. organizmu, zabezpieczające optymalne warunki dla działalności życiowej zwierzęcia.

Krew - skład się z osocza, komórek, zwanych krwinkami lub ciałkami krwi oraz płytek krwi. Osocze - substancja płynna zbudowana z H₂O, obecne są także białka, tłuszcze, węglowodany, czy związki mineralne, hormony enzymy, fibrynogen (krzepnięcie krwi). Elementami komórkowymi krwi są: erytrocyty (elastyczne, krwinki czerwone, zawierają hemoglobinę, otoczone błoną, wrażliwe na zmianę ciśnienia osmotycznego, podstawowym źródłem jest glikoliza - ATP i NADH₂, powstają w czerwonym szpiku kostnym, jako komórki jądrzaste - u ssaków brak jąder, żyją krótko. Funkcja: wymiana gazowa, transport aminokwasów, przeciwciał, toksyn, leków), leukocyty (krwinki białe, we krwi, limfie i tkance łącznej, brak hemoglobiny, obecne jądro, krople tłuszczu i organella, dzieli się je na agranulocyty - limfocyty, monocyty, granulocyty - obojętno, zasado i kwasochłonne. Funkcja: udział w przemianie materii, zdolność do fagocytozy i czynnego ruchu, obronna - wychwytują i pożerają drobnoustroje, ciała obce, produkty rozpadu tkankowego i substancje szkodliwie, rozpoznawanie antygenów, uczestniczą w komórkowych i humoralnych reakcjach odpornościowych), trombocyty (małe, bezjądrzaste, nieregularny kształt, drobnoziarnista cytoplazma. Funkcja: proces krzepnięcia krwi i odpornościowe organizmu, fagocytoza).

Chłonka (limfa) - skład się z płynnego osocza (plazmy) oraz komórek. Osocze jest podobne do osocza krwi, różnice dotyczą ilości poszczególnych składników np. osocze limfy zawiera mniej białek, a więcej tłuszczów. Elementami komórkowymi są limfocyty, leukocyty i krwinki czerwone.

Tkanka mięśniowa - zbudowana z włókien białkowych - miofilamentów, łączących się w pęczki - miofibryle (włókienka mięśniowe), brak substancji międzykomórkowej, włókna mięśniowe połączone są za pomocą elementów tkanki łącznej luźnej.

Tkanka mięśniowa gładka - zbudowana z miocytów, mających różny kształt i wielkość, jądro i cytoplazma - sarkoplazma, a w niej włókienka mięśniowe zbudowane z miofilamentów (miozyna i aktyna). Fi lamenty aktynowe błona komórkowa otacza miocyty i tworzy jamki komórkowe (kształt kulisty, biorą udział w przemianie materii komórki, wewnątrzkomórkowy transport jonów wapnia potrzebnych do skurczu), wśród komórek wyróżniamy miocyty kurczliwe i aktywne metabolicznie, kurczą się niezależnie od woli zwierzęcia pod wpływem bodźców, skurcz powolny i długotrwały, zmęczenie następuje powoli.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa - zbudowana z włókien mięśniowych, wielojądrzaste, kształt długich cylindrów lub walców o końcach zaokrąglonych lub zaostrzonych, wyróżnia się części składowe: sarkolema (cienka błona, otacza włókno od zew., składa się z dwóch warstw zew. i wew., a pomiędzy nimi jasna przestrzeń), jądra (owalne pod sarkolema), sarkoplazma (wypełnia wnętrze włókna mięśniowego, zawiera mioglobinę, obecne włókna mięśniowe białe i czerwone), włókienka mięśniowe ( zbudowane z substancji anizotropowej i izotropowej). Występuje w mięśniach szkieletowych skórnych, zew. ucha, oka, w języku, w ścianie gardła, przełyku, krtani, odbytu oraz mięśniach wew. oka u ptaków.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana sercowa - zbudowana z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych, które nie przebiegają równolegle do siebie, kurczy się niezależnie od naszej woli, jądra leżą w części środowej, a włókna cieńsze, prążkowanie gęstsze (jasny - izotropowy, ciemny - anizotropowy), we włóknach obecne wstawki, w których wyróżniamy część poprzeczną i podłużną, buduje mięsień sercowy. Występują również elementy mięśniowe, które można uważać za oddzielny rodzaj tkanki wchodzące w skład układu przewodzącego serca (przewodzenie bodźców skurczowych, udział w beztlenowej glikolizie).

Tkanka nerwowa neuron (komórka nerwowa) - rozróżnia się perykarion i wypustki cytoplazmatyczne, tworzące włókna nerwowe. Wypustki występują pod dwiema postaciami: dendryty (krótkie, liczne, rozgałęziające się w okolicy perykarionu, odbierają bodźce z narządów lub innych neuronów i prowadzą je do komórki) i akson (neuryt, wypustka pojedyncza, przeprowadza bodźce z komórki do innych neuronów lub narządów obwodowych). Neurony mogą mieć różna liczbę wypustek, dzielimy je na: jednobiegunowe (jedna wypustka - akson, występują w niektórych jądrach podwzgórza), dwubiegunowe (dwie wypustki: dendryt - prowadzi do narządu obwodowego i akson - do OUN, spotyka się w siatkówce oka), wielobiegunowe (duża liczba wypustek: akson i dendryty, występują w rdzeniu kręgowym, jako komórki ruchowe). Komórka otoczona błona białkowo - lipidową, składa się z jądra i cytoplazmy - neuroplazmy, a w jej obrębie obecne grudki substancji zasadochłonnej (nadają cytoplazmie kształt, udział biosyntezie białek i przemianie materii komórek) i neurofibryle (cienkie włókienka, reprezentowane przez neurofilamenty - funkcja podporowa i neurotubule - udział w transporcie neurosekretu). Neurony łączą się za pomocą synaps. Funkcja: zdolność odbierania bodźców ze środowiska zewnętrznego.

Tkanka nerwowa włókna nerwowe - wypustki komórek nerwowych, składa się z włókna osiowego - cylinder osiowy, zbudowany z neuroplazmy i otoczone błoną białkowo - lipidową (aksolema), okryte osłonkami: glejową i mielinową - rdzenną. Włókna dzieli się na: bezmielinowe (otoczone osłonką glejową, brak mielinowej, nie są odizolowane od siebie, skład się z włókien osiowych leżących w obrębie komórek glejowych - lemocyty, komórki Schwanna, otoczone pochewką łącznotkankową, jeżeli obecne jest jedno włókno osiowe - położenie środkowe, jeżeli większa ich liczba - na obwodzie pasma glejowego, występują w obrębie AUN, unerwiającego narządy wewnętrzne), mielinowe (otoczone osłonką glejową i mielinową, dobrze odizolowane od siebie, zbudowana z włókna osiowego otoczonego osłonką wew. lub zew., osłonka mielinowa składa się z odcinków, białek, lipidów i steroidów, występuje w OUN - włókna ośrodkowe (w istocie białej rdzenia kręgowego i mózgowia, brak pochewki łącznotkankowej i wcięć mieliny) i w nerwach obwodowych - włókna obwodowe (otaczane pochewką z tkanki łącznej wiotkiej, obecne włókna kolagenowe) i nagie (występują na początku wypustek - przy perykarionie oraz na ich końcu - przy zakończeniach nerwowych). Funkcja: przewodzenie bodźców do narządów lub części organizmu.

Tkanka nerwowa glejowa (neuroglej) - część składowa tkanki nerwowej, zbudowana z komórek - astrocyty, zawierających cienkie i rozgałęzione wypustki, które ściśle do siebie przylegają, tworzy błonę (izoluje elementy nerwowe od otoczenia), prymitywnymi komórkami są komórki wyściółki - ependymocyty (wyścielają kanał środkowy rdzenia kręgowego oraz wodociąg i komory mózgu, mają zdolność wydzielania różnych substancji do płynu lub krwi, synteza białek), obecne mikrokosmki (wprawiają w ruch płyn mózgowo - rdzeniowy), dzieli się na: makroglej (zbudowany z komórek gwiaździstych - astrocyty, oplatające wypustkami neurony, funkcja: pośredniczą w transporcie substancji odżywczych, uczestniczą w wytwarzaniu błon granicznych i uzupełnianiu ubytków w tkance nerwowej, zdolność podziału, udział w przemianie cholesterolowej), oligodendroglej (zbudowany z komórek o kulistym jądrze - oligodendrocyty, występują w substancji szarej i białej OUN, funkcja: biorą udział w wytwarzaniu mielin, w przemianie wodnej mózgu, wchodzą w skład zakończeń nerwowych oraz odgrywają rolę przy odnowie nerwów) i mikroglej (zbudowany z komórek małych i wydłużonych, długie i rozgałęzione wypustki, występują w substancji szarej OUN, funkcja: obronna dla tkanki nerwowej, wytwarzają tkankę bliznowatą w przypadku uszkodzenia tkanki nerwowej).

UKŁAD POKARMOWY

Przydatność funkcjonalna jest ściśle związana z rodzajem pokarmu: mięsożerne, roślinożerne i wszystko żerne. Układ trawienny: 1)jama ustna, 2)gardziel, 3)gardło, 4)przewód pokarmowy właściwy:a)przełyk, b)żołądek, c)jelito cienkie, d)jelito grube, 5)odbyt, 6)wątrobę, 7) trzustkę. Po-dział wg. przydatności funkcjonalnej narządów ukł.trawiennego: I zespół-jama ustna wraz z zawartością, gardło, przełyk:- pobieranie pokarmu, -mechaniczna jego obróbka, -formowanie i nawilżanie kęsów pokarmowych stosownej wielkości, -przesuwanie do żołądka. II zespół- żołądek oraz jelito cienkie wraz gruczołami śródściennymi i naściennymi: -chemiczna obróbka treści, -wchłonięcie spreparowanych składników. III zespół- narządy wchłaniające wodę z masy pokarmowej i prowadzących do zagęszczenia oraz powstania mas kałowych: -jelito grube, -jelito ślepe, -okrężnica, -jelito proste czyli odbytnica.

JAMA GĘBOWA: całkowi-cie oddzielona od jamy nosowej, obecność podniebienia, podniebienie wraz z językiem i umięśnionymi wargami i policzkami tworzy ujemne podciśnienie konieczne przy ssaniu oraz przyjmowaniu pokarmów płynnych. Rola; pobieranie pokarmu, jego kontrola smakowa, rozcieranie i miażdżenie, formowanie i naślinienie kęsów kierowanych do gardła i przełyku a stamtąd do żołądka. Łuki zębowe: szczękowy i żuchwowy dzielą jamę gębową na; a)przedsionek jamy gębowej -cześć wargowa i policzkowa, b)jamę gębową właściwą.

WARGI; Fałdy skórno mięśniowe ograniczające jamę gębową, kształt i wielkość zróżnicowana gatunkowo i osobniczo zmienna. Płytka nosowo wargowa; śluzawica u bydła, tarcza ryjowa u świni i lusterko nosowe u owcy, kozy i psa. Wargi służą do zamykania jamy ustnej, pełnią rolę narządów dotykowych kontrolujących przyjmowany pokarm. Warga dolna i górna łączą się po bokach tworząc kąt ust. W płaszczyźnie pośrodkowej śluzówka warg tworzy wędzidełko łączące wargę z podłożem kostnym. Rynienka podnosowa -na wardze górnej w płaszczyźnie pośrodkowej, wyraźna u mięsożernych, mniej u przeżuwaczy, trudno dostrzegalna u świni, a zwłaszcza u konia. ŚWINIA; Warga górna stanowi jedną całośc z ryjem, warga dolna zaostrza się ku przodowy. BYDŁO; Wargi są grube, krótkie i mało ruchliwe, krawędzie warg są ostre i pokryte brodawkowymi tworami, bogato unerwionymi. Skóra wzdłuż krawędzi warg pozbawiona jest włosów. Śluzawica jest zwykle zabarwiona na czarno lub żółto. KOŃ; Wargi są długie, grube, obdarzone dużą ruchliwością. Warga dolna przedłuża się w wyraźnie zaokrągloną bródkę, która oddziela się od niej poprzeczną bruzdą.POLICZKI; zbudowane z trzech warstw; skóra, warstwa mięśniowa i błona śluzowa przechodząca na krawędzi zębowołowej w dziąsła. Tworzą ściany boczne jamy ustnej w postaci fałdów skórno mięśniowych łączą szczękę z żuchwą. Rozciągają się one od kąta ust do fałdu skrzydłowo-żuchwowego. Błona śluzowa Policzków pokryta nabłonkiem Wielowarstwowym płaskim. Na wysokości górnych zębów leży brodawka przyusznicza. Ślinowe gruczoły policzkowe leżą pod błoną śluzową. ŚWINIA; brodawka przyusznicza leży na wysokości ost. przedtzonowca lubI trzonowca. KROWA; Błona śluzowa pokryta jest drobnymi brodawkami policzkowymi, które mają kształt stożków. Zapobiegają one wypadaniu pokarmu z jamy ustnej. Brodawka przyuszni-cza na wysokości II trzonowca.KOŃ; Policzki są bardzo długie, brodawka przyusznicza leży na wysokości III przedtrzonowca górnego.

PODNIEBIENIE;Wsparte na rusztowaniu kostnym podniebienia twardego które w kierunku dogłowowym przechodzi w podniebienie miękkie zwane żagielkiem podniebiennym. Szef podniebienny- w płaszczyźnie pośrodkowej, wyraźny u konia i świni, słabiej u psa, ledwo widoczny u krowy, brak u kota. Po obu stronach szwu poprzeczne wyniosłości śluzówki zwane marszczkami podniebiennymi. Pies

6-10, kot 7, świnia 20-23, bydło 15-20, owca 14, koza 12, koń 16-18.

ŚLINIANKI; Podjęzykowe; Mieszczą się pod błoną śluzową zachyłka podjęzykowego bocznego dna jamy ustnej bądź pod śluzówką bocznej powierzchni języka w postaci dwóch skupisk gruczołowych. Wyróżnia się śliniankę podjęzykową większą (jednoprzewodowa) i mniejszą (wieloprzewodowa). ŚWINIA; leży bardziej zewnętrznie, bliżej kąta ust. BYDŁO; ślinianki mniejsze w stosunku do większych układają się bar-dziej przyśrodkowo i górnie. KOŃ; brak ślinianki podjęzykowej większej. Żuchwowa; mieści się w zagłębieniu zwanym- dół zażuchwowy. Jest położona głębiej niż ślinianka przyuszna. Wielkośc ślinianki jest gatunkowo zmienna: ŚWINIA; ma kształt kulisty, lecz w kierunku doustnym ma ona występ, pod względem wielkości ustępuje przyusznicy. BYDŁO; osiąga znaczne rozmiary i zbliża się wielkością do przyusznicy, przez którą jest w znacznej mierze pokryta. KOŃ; jest wydłużona i łukowato zgięta do przodu, jej koniec doustny osiąga wysokośc podstawy k. gnykowej. Jest znacznie mniejsza od przyusznicy, przez którą jest przykryta. Przyusznica; nazwę zawdzięcza swojemu położeniu, jest zlokalizowana u podstawy małżowiny usznej w dole zażuchwowym. Z zewnątrz przyusznicę pokrywa powięź przyusznicza bądź mięsień przyusznico małżowinowy. Powierzchnia przyśrodkowa kontaktuje się z odgałęzieniami tętnicy szyjnej wspólnej i żyły szyjnej z k. gnykową. ŚWINIA; jest rozległa o zarysie zbliżonym do trójkąta. Wyróżnia się trzy występy odchodzące od trzonu gruczołowego zwane końcami. Są to koniec górny czyli małżowinowy, koniec przedni- krtaniowy i koniec tylny -szyjny BYDŁO; przypomina kształtem zgiętą maczugę, której górny zgrubiały koniec układa się przed małżowiną uszną, trzon gruczołu towarzyszy tylnej krawędzi mięśnia żwacza, a cieńszy koniec dolny koniec osiąga wysokośc kąta żuchwy. KOŃ; bardziej rozległa niż u bydła, wypełnia dół zażuchwowy. Górny koniec tworzy w sąsiedztwie małżowiny usznej dwa dwa nieznaczne występy, przedni przedmałżowinowy i tylny zamałżowinowy. Szeroki dolny koniec pozwala wyróżnic dwa występy; krtaniowy i szyjny.

JĘZYK; wał mięśniowy obdarzony wielką ruchliwością. Okrywająca go błona śluzowa wyposażona jest w liczne i różno-kształtne brodawki. Wyróżnia się nasadę, trzon i koniec. Nasada ma tylko powierzchnię grzbietową. Trzon ma 3 powierzchnie; grzbietową i dwie boczne. Koniec języka ma 2 powierzchnie grzbietową i brzuszną oraz dwa brzegi boczne. Funkcje; bierze udział w ocenie pokarmu pod względem dotykowym i smakowym, w przyjmowaniu płynów i pokarmów stałych, jest pomocny przy żuciu i połykaniu. Język za pośrednictwem mięśni przymocowany jest do kości gnykowej i do żuchwy. Brodawki językowe; pełnią rolę mechaniczną (nitkowate i stożkowate), odbierają wrażenia smakowe (grzybowate, okolone i liściaste). B. nitkowate - pokrywają całą powierzchnię grzbietową trzonu i końca języka. Są one miękkie i nadają językowi aksamitny wygląd, wyjątek to zrogowaciałe brodawki języka kota i bydła. B. stożkowate - występują na nasadzie języka. B. grzybowate - rozmieszczone między brodawkami nitkowatymi na grzbiecie trzonu, końcu języka i na jego powierzchniach bocznych. Brodawki te wyposażone w komórki czuciowe zgrupowane w tzw. Kubki smakowe. B. okolone - są Doś duże i mają postac wypustek otoczonych rowkami i wałami. Ich kubki smakowe są w ścianach wałów okalających a na dnie rowków otaczających brodawki otwierają się gruczoły surowicze. Leża na pograniczu trzonu i nasady języka; jest ich zwykle 1-2, u bydła liczniejsze. B. liściaste- układają się tuż pod łukiem podniebienno językowym. Mają postac owalnych wyniosłości pociętych poprzecznymi szczelinami. ŚWINIA; Język jest długi, wąski i ma lekko zaostrzony koniec. Gruczoły językowe wydzielają śluz. Są dwie brodawki okolone. Na brodawkach stożkowatych i między nimi rozsiane są grudki chłonne migdałka językowego, stąd inna nazwa brodawki migdałkowe. Pod błoną śluzową dolnej powierzchni języka leży wrzecionowata chrząstka językowa. BYDŁO; Na grzbiecie języka tworzy się eliptyczne zgrubienie noszące nazwę wału języka, który poprzedzony jest u bydła poprzecznym zagłębieniem- dołem języka. Koniec języka jest nieco zaostrzony. Brodawki nitkowate są dobrze rozwinięte i silnie zrogowaciałe; b. stożkowate cechuje duża różnorodnośc kształtów i rozmiarów, b. grzybowate dobrze rozwinięte. Na każdej połowie języka występuje 8-17 b. okolonych; B. liściaste nie występują. KOŃ; Błona śluzowa na grzbiecie języka jest bardzo zwarta i zawiera w sobie chrząstkę grzbietu języka. Gruczoły językowe mają charakter mieszany, surowiczo-śluzowy. Wystepuja 2-3 b. okolone, brak b. stożkowatych.

GARDZIEL; niewielka przestrzeń ograniczona od góry przez powierzchnię brzuszną żagielka podniebiennego, od dołu przez powierzchnię grzbietową korzenia języka. Ściany boczne gardzieli ograniczają łuki podniebienne; łuk podniebienno- językowy i łuk podniebienno-gardłowy.

GARDŁO; twór mięśniowo- błoniasty w kształcie lejka. Krzyżuje się tu droga pokarmowa z oddechową. Ściana gardła składa się ze śluzówki i powięzi wew. Albo głębokiej, poprzecznie prążkowanej warstwy mięśniowej, powięzi powierzchownej i ułożonej powierzchownie przydanki. Błona śluzowa nie jest jednolita. Żagielek podniebienny i łuk podniebienno- gardłowy dzielą gardło na 2 piętra- górne i dolne. Obydwa są z sobą w łączności za pośrednictwem zmiennego w kształcie w zależności od pełnionej aktualnie funkcji gardła ujścia Śródkardłowego. Piętro górne to częśc nosowa gardła, piętro dolne to częśc ustna gardła dzieląca się z kolei na części; ustną, krtaniową i przełykową. Jama gardła łączy się z sąsiadującymi narządami poprzez; symetryczne ujście gardłowe trąbek słuchowych, nozdrza tylne, cieśń gardzieli, wejście krtaniowe i otwór wejściowy. ŚWINIA; gardło jest wąskie i długie, stosunkowo wąskie ujście śródgardłowe jest ograniczone wyraźnymi fałdami błony śłuzowej oraz łukiem podniebienno- gardłowym. Żagielek podniebienny jest krótki. BYDŁO; gardło jest krótkie ale obszerne, umożliwia oddychanie przez jamę ustną. Żagielek podniebienny sięga obwodowym końcem do podstawy nagłośni. KOŃ; długie Żagielek podniebienny jest długi, osiąga podstawę nagłośni.

ZĘBY; pochodzenie ekto- i mezodermalne. Bardzo twarde narządy służące do chwytania i przytrzymywania pokarmu, do jego odgryzania i rozdrabniania. Zęby osadzone są w zębodołach. Budowa; szkliwo, zębi-na, cement i miazga. Zęby krótkokoronowe charakteryzuje obecnośc korony, szyjki i korzenia. Częśc zęba wystająca poza dziąsła to korona- ma kształt klina, stożka albo pokryta jest stożkowatymy wyrostkami lub guzkami, część tkwiąca w zębodole to korzeń - przymocowuje się za pomocą więzadła zębowego-ozębina, ząb może mieć od 1 do 3-4 korzeni,a na pograniczu korony i korzenia leży szyjka. Wnętrze zęba zajmuje korona zęba do której prowadzi otwór szczytowy leżący na wierzchołku korzenia. Korona zęba wypełniona jest miazgą. Na zew. Zębina pokryta jest szkliwem, a na korzeniu kostniwem. Zęby długokoronowe mają bardzo długie korony które pełnią rolę korzeni, zapewnia to dokładne rozdrabnianie pokarmu. Młode zęby nie mają wcale korzenia dopiero u starszych osobników. ŚWINIA; występują zęby krótkokoronowe, tylko kły należą do długokoronowych. Wzory zębowe; ml.3130;3130/st.3143;3143. Siekacze stałe mają kształt stożków, największe są cęgi ich korony wyginają się w kierunku lini pośrodkowej. Średniaki są mniejsze od cęgów i zwracają się ku przodowi i do środka, na ich koronach występują niewielkie guzki. Okrajki, najmniejsze wśród siekaczy pod wzg. Budowy są zbliżone o zębów wieloguzkowych. W łuku dolnym cęgi i średniaki- korony ich są dłuższe, a powierzchnia językowa pokryta jest bruzdami. Okrajki- słabo rozwiniętei oddalone od średniaków, szyjki dobrze zaznaczone. Kły mleczne są słabo rozwinięte. Stałe u samic są niewielkie u samców wskutek ciągłego wzrostu osiągają potężne rozmiary. Mają trójgraniasty kształt i ostre krawędzie. Kieł górny zagiety jest na zew. I ku górze, kieł dolny jest silniejszy wygina się na zew. I ku tyłowi. Przedtrzonowce i trzonowce to zęby wieloguzkowe. Dwa pierwsze przedtrzonowe są spłaszczone bocznie. Układ łuków zębowych- izogonatyczny. BYDŁO; Wzory zębowe; ml. 0030;4030/ st. 0033;4033. Siekacze to zęby krótko. I brak ich w łuku górnym. W żuchwie występują po 4 siękacze z każdej strony. Korony stałych zębów mają kształt łopatek o zaostrzonych krawędziach. Szyjka jest dobrze wyrażona, korzenie cylindryczne. Zęby przedtrzonowe i trzonowe to długok. półksiężycowate.W łuku górnym są mocniejsze niż w dolnym. Przedtrzonowce mają górne mają na powierzchni zgryzu lejek między guzkiem językowym i przedsionkowym. W miarę ścierania się zęba guzki te przekształcają się w pólksiężycowate grzebienie szkliwa. Górne zęby przedtrzonowe i trzonowe mają po 3 korzenie. Układ łuków zębowych - anizognatyczny.KOŃ; Uzębienie; ml. 3130;3130/ st. 3133;3133. U klaczy kły nie występują lub są bardzo małe. Wszystkie zęby konia są długokoronowe. Siekacze stałe swoim wyglądem przypominają kliny. Młode siekacze mają poprzecznie owalny kształt powierzchni zgryzu i stopniowo przekształcają się na okrągły, potem trójkąt a na końcu podłużnie owalny. Na niestarych jeszcze zębach widac dwa grzebienie szkliwa. Lejek zęba zwany jest rejestrem i jest on wypełniony kostniwem. W trakcie ścierania się zęba szkliwo pozostaje w postaci obwódki wokół rejestru. Po całkowitym starciu rejestru zostaje ślad- perełka, koło której jest ciemna plamka zwana gwiazdą zębową. Dzięki niej możemy określic wiek konia. Przedtrzonowce i trzonowce są krótkie i masywne, mają 3 korzenie, powierzchnia zgryzu ma 5 guzków. Ząb wilczy jest to szczątkowy ząb występuje niekiedy przed I przedtrzonowcem w łuku górnym. Układ zębowy jest - anizognatyczny.

ŻOŁĄDEK; to workowate rozszerzenie przewodu pokarmowego między przełykiem a dwunastnicą. Jest wyposażony w gruczoły trawienne, ich wydzieliny- sok żołądkowy który poddaje przeróbce treśc pokarmową zmagazynowaną w żołądku. Wyróżnia się żołądek jednokomorowy u mięsożernych, świni i konia, a także wielokomorowy u przeżuwaczy. Jednokomorowy; dzieli się na prosty i złożony. Na lewym końcu żołądka znajduje się lejkowata częśc wpustowa z ujściem wpustowym przełyku, na prawym zaś część odźwiernikowa z ujściem odźwiernikowym prowadzącym do dwunastnicy. Powierzchnia ścienna przylega do wątroby i przepony a trzewna do pętli jelitowych. Środkowa częc żołądka nosi nazwę trzonu. W żołądku typu prostego cała błona śluzowa zawiera gruczoły i pokryta jest nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym. W żołądku złożonym błona śluzowa częściowo pozbawiona gruczołów, jest gruba i wyposażona w nabłonek wielowarstwowy płaski. Błona mięśniowa żołądka zbudowana z włókien mięśniowych gładkich- warstwa podłużna, okrężna i włókna skośne. Błona surowicza z krzywizny mniejszej i większej przechodzą w siec; mniejszą i większą. ŚWINIA; żołądek typu złożonego. W obrębie krzywizny większej tworzy się charakterystyczny uchyłek żołądka. Od jamy żołądka oddziela go fałd błoy śluzowej. Cz. Błony śluzowej jest niewielka i sięga krawędzi uchyłka. Obszerna strefa gruczołów wpustowych zajmuje lewą cz. Żołądka. Gruczoły żołądkowe są przesunięte w kierunku cz. Odźwiernikowej, która jest mała. KOŃ; żołądek typu złożonego. Lewy koniec żołądka tworzy jego worek ślepy. Skrócona krzywizna mniejsza tworzy wcięcie kątowe. Błona śluzowa wyściełająca worek ślepy pokryta zrogowaciałym nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Strefę gr. Żołądkowych charak. Ciemne zabarwienie oraz obecnośc dołeczków żołądkowych, strefa gr. Odźwiernikowych ma kolor żółtoszary. W miarę napełniania się żołądka pętle zaciskają coraz silniej ujście wpustowe w skutek czego u konia wymioty są niemożliwe. Wielokomorowy; KROWA; sklada się z przedżołądka; żwacza, czepca i ksiąg oraz z trawieńca. Żwacz; to największa z komór żołądka, ma dwa worki; grzbietowy i brzuszny oddzielone bruzdami. Bruzdom tym odpowiadają grzebienie- przedni i tylny. Na końcu żwacza są dwa worki ślepe tylno-grzbietowy i tylno-brzuszny. Bł. Śluzowa jest ciemna, pozbawiona gruczołów, pokryta zrogowaciałym nabłonkiem wielow. Płaskim. Tworzy brodawki żwacza- mają zdolośc ruchu właściwości re sorpcyjne. Bł. Mięśniowa zbudowana z dwóch warstw mięśniówki gładkiej. wartswa zew. Ma przebieg podłużny, a wew. okrężny. Bł. Surowicza przechodzi w blaszki sieci większej. Czepiec; ma kształt kulisty, leży przednio od żwacza, od którego oddzielony jest bruzdą i fałdem żwaczowo-czepcowym. Na ścianie czepca biegnie rynienka czepcowa. Składa się ona z dwóch fałdów mięśniówki otoczonych bł. Śluzową zwaną wargą lewą i prawą. Bł. Śluzowa nie zawiera gruczołów i pokryta zrogowaciałym nabłonkem wielow. Płaskim. Tworzy listewki czepca. Listewki łączą się ze sobą tworząc 5-katne komórki czepca. Ściana wygląda jak plastry miodu. Komórki są wąskie i głębokie. Bł. Mięśniowa składa się dwóch warstw zew. Poprzeczna i wew. Podłużna. Bł. Surowicza przechodzi na czepiec z sąsiednich komór żołądka. Księgi; Mają kształt kulisty i są spłaszczone bocznie. Leżą między czepcem i trawieńcem. Bezgruczołowa bł. śluzowa ksiąg tworzy blaszki które są ruchome dzięki obecności włókien mięśniowych. Księgi biegną od przodu ku tyłowi. Przy wejściu do ksiąg istnieją brodawki pazurowa te. Blaszki ksiąg są różnej wielkości, wyróżnia się wielkie, średnie i małe. Powierzchnie ich są pokryte niskimi zrogowaciałymi brodawkami ksiąg. W ujściu księgowo- trawieńcowym są dwa fałdy zwane żaglami trawieńca które zapobiegają cofaniu się pokarmu z trawieńca do ksiąg. Bł. Mięśniow zbudowana z zew. warstwy podłużnej i wew. okrężnej. Trawieniec; to właściwy żołądek gruczołowy, ma kształt gruszkowaty. Rozróżnia się w nim wypukłą krzywiznę większą i wklęsłą mniejszą. Bł. Śluzowa tworzy 12-16 fałdów spiralnych, nie ulegają one wygładzeniu i przebiegają podłużnie. Bł.śluzowa jest miekka, aksamitna, jasnoróżowa, pokrywa ją jedno. Walcowaty nabłonek. Wyróżnia się trzy strefy gruczołów. Bł. mięśniowa składa się z warstwy zew. podłużnej i wew. okrężnej.

JELITO CIENKIE; od odźwiernika żołądka do jelita ślepego; składa się z dwunastnicy, jelita czczego i krętego. Odbywa się tam trawienie- rozpad białek i tłuszczów, wchłanianie składników odżywczych. Najdłuższe jelito mają roślinożercy. W bł. śluzowej gromadzi się znaczna ilośc tk. Siateczkowej, tworzącej grudki chłonne -służą do odkażania treści pokarmowej. Ściana jest bogato unaczyniona. Bł. śluzowa ma aksamitny wygląd dzięki kosmkom jelitowym. Są to wyniosłości bl. Sluzowej wyposażone w liczne naczynia krwionośne, chłonne i włókna mięśniowe gładkie. Kosmki pokrywa nabłonek jednowarstwowy walcowaty z rąbkiem oskórkowym i mikrokosmkami. Gruczoły bł. Śluzowej; jednokomórkowe wydzielające śluz i wielokomórkowe cewkowe gr. Trawienne. W całym jelicie cienkim są gr. Jelitowe, dwunastnicze. Pojedynczo wyst. Grudki chłonne zwane samotnymi i grudki chłonne skupione. Bł. Mięśniowa z dwóch warstw włókien mięśniowych gładkich- zew. Podłużna i wew. Okrężna. Bł surowicza przechodzi na jelito z krezki, która podwiesza zresztą cale jelito cienkie.DWUNASTNICA; leży w prawej okolicy podżebrowej i tylko dalszym końcem wkracza do okolicy lędźwiowej, gdzie skręca w lewo przedłużając się w jelito czcze. Na brodawce większej uchodzi przewód żółciowy wspólny i trzustkowy. JELITO CZCZE; zawieszone na długiej krezce i tworze liczne pętle. Bez wyraźnej granicy przechodzi w jelito kręte.JELITO KRĘTE; zwane też jelitem biodrowym, ma przebieg prosty i za pomocą fałdu łączy krętnico- kątniczego łączy się z jelitem ślepym. Jest krótki. ŚWINIA; Dwunastnica; dł. 40-80cm. W prawej okolicy podżebrowej, biegnie ku górze i tyłowi, tylnie od wątroby. Jelito czcze; dl. 15-20m tworzy szereg pętli podwieszonych na długiej krezce między stożkiem okrężnicy a żołądkiem i wątrobą. Płytki chłonne są taśmowate. Jelito kręte; kieruje się przednio- górnie i na prawo, uchodzi tulejkowato do jelita grubego, wyznacza granice między l. ślepym a okrężnicą. KROWA; Dwunastnica; dl. 90-120cm. Leży na wysokości dolnych końców IX-XI żebra, kieruje się przednio- górnie do powierzchnie do powierzchni trzewnej wątroby. U bydła przewód trzustkowy otwiera się samodzielnie, brodawka większa dwunastnicy słabo rozwinięta. Jelito czcze; jest bardzo długie, dl. 40m, pętle leżą na krótkiej krezce. Bł. Śluzowa tworzy nie ulegające wygładzeniu poprzeczne fałdy. Jelito kręte; układa się między pętlą dalszą a jelitem ślepym. KOŃ; Dwunastnica; 1m dl. Częśc przednia się rozszerza w tzw. Bańkę dwunastnicy, a następnie na pow. trzewnej wątroby skręca tworząc pętle esowatą. Brodawka większa znajduje się 10-12 cm za odźwiernikiem. Do wklęsłej brodawki uchodzą, oddzielone od siebie przegroda, przewód wątrobowy wspólny i przewód trzustkowy. Jelito czcze; pętle podwieszone na długiej krezce głównie w okolicy podżebrowej. Jelito krete; dl. 30cm i leży w prawej okolicy biodrowej, biegnie tylno górnie ku krzywiźnie mniejszej jelita ślepego.

WĄTROBA; to największy gruczoł trawienny o złożonej budowie cewkowej. Wydziel żółc emulgującą tłuszcze . Jest filtrem krwi płynącej z przewodu pokarmowego; krew jest tam oczyszczana z toksyn wchłoniętych w jelitach. Neutralizuje trawiące produkty rozpadu białek oraz gromadzi zapasy węglowodorów w postaci glikogenu. W życiu płodowym ważny narzad krwiotwórczy. Leży za przeponą. Na skierowany ku górze brzegu grzbietowym leży żyła główna tylna do której trafia krew z wątroby. Na brzegu brzusznym są wcięcia międzypłatowe dzielące watrobę na płaty; prawy i lewy. Na powierzchni trzewnej płata prawego znajduje się pęcherzyk żółciowy. U konia pęcherzyk nie występuje. Centralnym punktem wątroby są jej wrota przez które wnika do wątroby żyła wrotna i tętnica wątrobowa. Miąższ wątroby utworzony ze zrazików wątrobowych, Zraziki mają kształtów pryzmatów, o płaskiej podstawie i zaokrąglonym wierzchołku, ich wysokośc to ok. 2mm. Przez środek zrazika przechodzą naczynia żylne, zwane żyłą środkową. Czasami zraziki łączą Si ze sobą wytwarzając zraziki złożone. U człowieka, konia, przeżuwaczy, mięsożernych i niektórych ptaków tk. Łączna międzyzrazikowa występuje w bardzo małej ilości i dlatego granice między zrazikami są niewyraźne. Wyraźne odgraniczenia zrazików występuje u świni z uwagi na dużą ilośc tkanki łącznej międzyzrazikowej. ŚWINIA; wątroba jest stosunkowo duża, płat lewy i prawy podzielone na płaty boczne i przysrodkowe, leży głównie w prawej, ale częściowo i w lewej okolicy podżebrowej. KROWA; podział na płaty jest niewyraźny; płat czworoboczny oddziela od płata prawego jedynie pęcherzyk żółciowy, który ma kształt gruszkowaty. KOŃ; Płat czworoboczny od płata prawego oddzielony jest wcięciem. Płat lewy dzieli się na płat boczny i przyśrodkowy. Wątroba leży w prawej okolicy podżebrowej.

TRZUSTKA; podwójna funkcja; zewnątrz- i wewnątrzwydzielnicza. Częśc zew. Produkuje sok trzustkowy, wew. Insulinę. Jest to gruczoł o budowie zrazikowej, pęcherzykowej złożonej. Znajduje się w krezce dwunastnicy na pow. Trzewnej wątroby. Rozróżnia się płat prawy, lewy i trzon. ŚWINIA; szarożółte zabarwienie, wyróżnia się trzon, płat prawy i lewy, trzon przebity jest żyłą wrotną. Ułożona na wys. Dwóch ost. Kręgów piersiowych i dwóch pierw. Kręgów lędźwiowych. Pojedynczy przewód trzustkowy uchodzi do dwunastnicy. KROWA; leży wzdłuż dwunastnicy od XII kr. Piersiowego do II-IV kr. Lędźwiowego, Płat lewy trzustki i prawy łączą się ze sobą pod katem. Pojedynczy przewód trzustkowy otwiera się samodzielnie . KOŃ; ma barwę żółtawą, trzon przylega do pętli esowatej dwunastnicy; wąski i długi płat lewy sięga worka ślepego żołądka, śledziony i lewej nerki. Płat prawy jest najgrubszą i najszerszą cz. Trzustki. Przewód trzustkowy uchodzi do dwunastnicy razem z przewodem wątrobowym wspólnym.

JELITO ŚLEPE; czyli kątnica jest ślepo kończącym się uwypukleniem części jelita grubego. Granica między j. ślepym a okrężnicą to miejsce zejścia się j. krętego z j. grubym. ŚWINIA; jest krótkie, szerokie i stożkowate. Ma trzy taśmy i trzy rzędy wypukleń Początek jelita leży w koło końca tylnego prawej nerki, wierzchołek idzie ku tyłowi i zagina na prawo. KROWA; ma kształt cylindryczny, jest gładkościenne i ma znaczną średnicę. Leży w górnej części prawej połowy jamy brzusznej. KOŃ; jest bardzo dobrze rozwinięta, ma char. Kształt ogromnego przecinka. Wyróżnia się podstawę, trzon i wierzchołek. Na górnej pow. Trzonu są dwa otwory; ujście ślepo-okrężnicze i zakończenie jelita krętego. Bł. Mięśniowa tworzy cztery taśmy i cztery rzędy wypukleń. Bł, surowicza przechodzi z taśmy bocznej na okrężnicę tworząc fałd kątniczo- okrężniczy. Podstawa j. ślepego za pośrednictwem tk. Łącznej zespala się z górnie położonymi mięśniami lędźwiowymi z prawą nerką i trzustką.Trzon opuszcza się na dolną ścianę brzucha, wierzchołek natomiast ku przodowi i od wyrostka mieczykowatego mostka oddzielony jest zgięciem mostkowym okrężnym.

OKRĘŻNICA; jest środkowym odcinkiem jelita grubego. ŚWINIA; ok. wstępująca skreca się na kształt korkociągu, powstaje stozek którego podstawa przymocowuje się Tl. Laczna do miesni lędźwiowych i do prawej nerki. Przy wierzchołku stozka jelito zweza się stopniowo, tasmy i wpuklenia zanikaja przy czym od powstałego tu zgięcia srodkowego rozpoczynaja się zakrety odśrodkowe. KROWA; ok. wstepujaca zwija się spiralnie w jednej płaszczyźnie tworząc blednik albo tarcze okrężnicy. Rozroznia się petle blizsza, blednik spiralny i petle dalsza. Petla blizsza kieruje się ku przodowi a nastepnie ostro zawraca do gory i ku Tylowi. W okolicy III kregu ledxwiowego przechodzi w blednik spiralny. U bydla widnieja w nim zakrety dośrodkowe ogladane z prawej strony biegna zgodnie z ruchem wskazowek zegara. KOŃ; okrężnica bardzo silnie rozwinięta i dzieli się na grubą i cienką, Gruba; tworzy ogromną pętlę składającą się z dwoch lukow- brzusznego i grzbietowego, polaczonych z soba więzadłem miedzyokrezniczym. Luk brzuszny odznacza się duzym przekrojem i obecnością czterech tasm; dwoch krezekokreznicy- bocznej i przysrodkowej i dwoch wolnych również bocznej i przysrodkowej. Wystepuja cztery rzedy wypuklen. W zgięciu miedniczym tasmy zanikaja, a światło jelita znacznie się zmniejsza. W miare posuwania się ku Tylowi okreznica grzbietowa prawa powieksza swój przekroj i tworzy banke okrężnicy. Cienka; jest podwieszona na stosunkowo dlugiej krezce zbierającej się w korzeniu krezki. Ma ona dwie tasmi i dwa rzedy wypuklen. Petle leza w srodkowej czesci jamy brzusznej. Zgiecie miednicze jest pod katem ostrym i tam dosc często pokarm się zatrzymuje przez co konie maja kolki.

UKŁAD ODDECHOWY NOS, Jama nosowa - Wyroznia się grzbiet nosa, rozpoczynaja-cy się nasada nosa i konczy wierzchołkiem nosa. Po obu stronach wierzcholka leza otwory nozdrzy przednich i prowadza do prawej lub lewej jamy nosowej. Zakonczenie jamy nosowej stanowia nozdrza tylne otwierające się do jamy gardla. Miedzy nozdrzami przednimi znajduje się przegroda nozdrzy, która przedluza się w przegrode nosa wlasciwa. Skóra na nosie u roznych gatunkow ulega roznym modyfikacja. U mięso-żernych, owcy i kozy pojawia się plytka nosowa (lusterko nosowe), u świni tarcza ryjowa, u bydla śluzawica. Wyroznia się rusztowanie kostne, które tworza kosci czaszki, oraz rusztowanie miękkie tworzone przez chrząstki nosa. Z zewna-trz nozdrza z bokow obejmuja skrzydla nosa boczne i przysro-dkowe. Po stronie gornej scho-dza się one w kacie nosa dogrzbietowym, a po stronie dolnej w kacie nosa dobrzusznym. Rozwartosc otworzow nozdrzowych reguluja miesnie wyrazowe. Jama nosowa oddzielona jest od jamy ustniej podniebie-niem. Jama nosowa sklada się z przedsionka nosa i jamy nosowej właściwej. Przedsionek wyslany jest błona sluzowa typu skornego, pokryta nabłonkiem wielowarstwowym plaskim. A blona śluzowa jamy nosowej właściwej dzieli się na: -śluzowke okolicy oddechowej, zajmuje duza czesc jamy nosowej, ma kolor rozowy, pokryta jest nabłonkiem wielorzędowym, urzęsionym z Komorkami kubkowymi. -sluzowka okolicy wechowej jest na odcinku tylno-gornym , ta sluzowak jest gruba, miekka, ma kolor żółty, żółtobrązowy i pokryta jest nabłonkiem z rozproszonymi komórkami zwojowymi(odbieraja zapachy). Są tam również gruczoły wechowe. Małżowiny sitowe tworzą błednik sitowy, znajdujący się w tylno-górnym odcinku jamy nosowej, pokryty jest sluzowka typu wechowego.

KRTAŃ-krótka, chrząstkowo-błoniasta umięśniona rura między gardłem a tchawicą. Chrząstki, więzadła, mięsnie i nerwy krtani wywodzą się z pierwszego aparatu skrzelowego. Śluzówka krtani pokryta endodermalnym nabłonkiem, częściowo wielowarstwowym płaskim, a częściowo wielorzędowym migawkowym. Jest pierwszym odcinkiem dróg oddechowych położonym dobrzusznie w stosunku do przełyku. Jest narządem glosotwórczym. Chrząstka tarczowata, pierścieniowata oraz Głowna częśc chrząstki nalewkowatej są wytworami chrząstki szklistej, a chrząstka nagłosniowa są zbudowane z chrz. Sprężystej. Zbudowana z chrząstek: -Chrząstka tarczowata-łączy się z przodu z chrząstka nagłośniową, w tyle z chrząstką pierścieniowatą, którą częściowo obejmuje, w swym wnetrzu zaś zawiera chrz. Nalewkowate. -Chrząstka pierścieniowata-w części przedniej objeta częściowo przez chrz.tarczowatą, dołącza się do niej od tyłu. -Chrząstki nalewkowate-są ruchliwe, co jest przydatne w czasie czynności oddechowej i wydawaniu głosu. Są odpowiednio ustawione za pomocą mięśni. Mają kształt trójściennej piramidy podstawą zwróconej w stronę chrz. Pierścieniowatej. Na tylno-górnym końcu teh podstawy znajduje się po pośrodkowej stronie pow, Staworowa do zestawienia z chrz, pierscieniowatą, a na kącie dolnym leży wyrostek głosowy. Na wierzchołku piramidy chrząstki nalewkowatej jest wyrostek rożkowaty zbudowany z chrząstki sprężystej. -Chrząstka nagłośniowa-zbudowana z chrząstki sprężystej i obleczona błoną śluzową jako nagłośnia, tworzy zamknięcie krtani w czasie połykania. Podstawa nagłośni umocowana do chrząstki tarczowatej przewęża się w szypułkę nagłośni. W przeciwległym do podstawy końcu nagłośnia tworzy wierzchołek nagłośni, zaostrzony u mięsożernych małych przeżuwaczy i konia, a zaokrąglony u bydła i świni. Od podstawy nagłośni po obu stronach odchodzi wyrostek klinowaty, skierowany ku górze u konia, brak u świni, przeżuwaczy.

TCHAWICA-rurowata, o szczytowej ścianie wpartej na rusztowaniu chrząstkowym w postaci pierścieniowatych chrząstek tchawicznych. Sięga od krtani do korzenia płuc. Przed wniknięciem do płuc ulega rozwidleniu na dwie odnogi tworząc rozdwojenie tchawicy i przedłuża się w oskrzele główne prawe i lewe. Tchawica ma trzy warstwy: Błone śluzową z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym z komórkami kubkowymi. Warstwe włóknisto-chrzęstną, która obejmuje tk,łączną zbitą i chrząstki tchawiczne zbudowane z chrząstki szklistej pokrytej ochrzęstną. Przydankę tchawicy zbudowaną z tk, łącznej wiotkiej, spowija z zewnątrz tchawicę i zespala z okolicznymi narządami. Kształt tchawicy jest gatunkow zmienny, w przekroju poprzecznym, jest ona spłaszczona bocznie u krowy, grzebieto-brzusznie u konia, okrągła u świni, podkowiasta u kozy.

PŁUCA- leża w jamie piersiowej, każde pokryte jest workiem opłucnowym. Płuco ma kształt połowy stożka o podstawie skierowanej ku tyłowi a szczycie płuca skierowanym do przodu. Wyróznia się wypukłą powierzchnię żebrowa i spłaszczoną, posiadającą wyciski powierzchnię przyśrodkową. Powierzchnia przyśrodkowa dzieli się na część kręgową i część śródpiersiową z wyciskami. Na tej powierzchni występuje wnęka płuc, wykorzystywana przez oskrzela, naczynia i nerwy wnikające do płuc. Na podstawie płuca jest powierzchnia przeponowa, która styka się z przeponą. Płuco ma brzeg tępy biegnący wzdłuż kręgosłupa, a reszta brzegów to brzegi ostre. Płuco prawe jest większe od płuca lewego! U mięsożernych i świni płuco lewe dzieli się na płaty: płat doczaszkowy, jego część doczaszkową i doogonową, płat doogonowy. Płuco prawe na płat doczaszkowy, płat środkowy, płat doogonowy i płat dodatkowy. U przeżuwaczy płuco lewe dzieli się tak samo jak u świni i mięsożernych, zaś płuco prawe dzieli się na płat doczaszkowy i jego części doczaszkową i doogonową, płat środkowy, płat doogonowy, płat dodatkowy. U konia płuco lewe dzieli się na płat doczaszkowy i płat doogonowy. Płuco prawe dzieli się na płat doczaszkowy, płat doogonowy i płat dodatkowy. Gdy zmniejsza się śwaitło dróg oddechowych wew.płuc, zmianą ulega nabłonek. Nabłonek wielorzędowy migawkowy przechodzi w nabłonek dwurzędowy, nastepnie jednorzędowy pryzmatyczny z migawkami, potem bez migawek. Do płuc dociera krew czynnościowa, pniem płucnym i żż.płucnymi oraz krew odżywcza tętniczymi gałęziami oskrzelowymi i żż.oskrzelowymi. Budowa mikro: Płuca dzielą się na segmenty oskrzelowo - płucne. Mają one kształt klina lub piramidy o podstawie skierowanej do opłucnej, a wierzchołkiem w stronę wnęki. Segmenty te oddzielone są od siebie tk.łączną z licznymi włóknami sprężystymi. Oskrzela główne wnikają do płuc, a od ich pnia odchodzą cieńsze odgałęzienia płatowe, oraz oskrzela segmentowe. Oskrzela segmentowe dzielą się na odgałęzienia oskrzelowe segmentów płucnych i odgałęzienia drobniejsze. Każdy segment płuca składa się z płacików płucnych(gronek) o kształcie piramidy. Powietrze do płacików wędruje coraz drobniejszymi odgałęzieniami i koniec stanowią oskrzeliki końcowe. Te drogi to drzewo oskrzelowe!! Oskrzeliki końcowe przed wejściem w płatek płucny dzieli się na dwa oskrzeliki oddechowe, gdyż ich obudowe w większości stanowią pęcherzyki płucne, w których zachodzi wymiana gazowa. Od oskrzelików oddechowych odchodzą przewodzki pęcherzykowe, otoczone wyłącznie pęcherzykami płucnymi. Wreszcie w przewodzikach pęcherzykowych oddzielają się zagłębienia w postaci woreczków pęcherzykowych. Oskrzeliki oddechowe w miejscach pomiędzy pęcherzykami mają nabłonek jednowarstwowy cylindryczny. Te drogi to drzewo pęcherzykowe!!

UKŁAD KRĄŻENIA SERCE-polozone w śródpiersiu w dolnej częsci jamy klatki piersiowej. Okryte jest błona surowiczna tworzącą osierdzie surowiczne, podzielone na dwa listki:nasierdzie, które przylega do serca i blaszkę ścienna osierdzia surowicznego. Pomiędzy nim jest jama osierdziowa. Zbudowane jest z poprzecznie prążkowaniej tk.mięsniowej. Kształtem przypomina stożek, na którego podstawie są odchodzące i dochodzące do serca naczynia. Podstawa serca zwrócona jest ku górze i przodowi, a koniuszek serca dobrzusznie i do tyłu. Powierzchnia zewnetrzna ściany serca jest nieregularnie okragla bocznie spłaszczona. Brzeg komorowy prawy na ścaienie komory prawej i brzeg komorowy lewy na ścianie komory lewej. Powierzchnia uszkowata serca i przeciwna do niej powierzchnia przedsionkowa. Bruzda wieńcowa jest granicą na pow. Zewnętrznej między przedsionkami i komorami. Jej końce są oddzielone uwypukleniem, jakie tworzy stożek tetniczy. Po powierzchni uszkowej serca przebiega skośnie ku dołowi bruzda międzykomorowa przystożkowa. Po powierzchni przedsionkowej serca przebiega bruzda międzykomorowa podzatokowa. Miejsca przebiegu obu bruzd międzyzatokowych wyznaczają położenie leżącej wewnątrz serca przegrody międzykomorowej. We wszystkich bruzdach mieszczą się naczynia krwionośne zaopatrujące serce, obłożone są one warstwą tk.tłuszczowej(obfita u bydła, wiewielka u świni i psa). Wewnatrz serca jest nabłonek jednowarstwowy płaski, wchodzi w skład wsierdzia. Zrąb włóknisty serca oddziela mięsniówke ścian przedsionków a komór. Przedsionek prawy i komora prawa to część zylna serca, a przedsionek lewy i komora lewa to częsć tętnicza serca. -wnetrze przedsionka prawego-składa się z dwóch częsci oddzielonych grzebieniem granicznym. Do przedsionka prawego uchodzą żyły krwiobiegu ogólnego. Między ujściami tych żył na wew. Ścianie serca tworzy się guzek międzyżylny, dzieki któremu strumienie krwi spływające z przeciwnych stron zostają skierowane do ujścia przedsionkowo komorwoego prawego. -wnetrze komory prawej-oddzielone od komory lewej przegrodą międzykomorową, która od strony kom.prawej jest wypukła. Ściany nie są gładkie, znajdują się na nich wynioslości w postaci mm. Brodawkowatych. -wnetrze przedsionka lewego-na powierzchni wewnetrznej zachylka przedsionka lewego widoczne są liczne mm.grzebienisaste. Do przedsionka lewego uchodzą żż.płucne. -wnetrze komory lewej-powierzchnia przegrody międzykomorwoej jest wklęsła. Sciana tej komory jest dużo grubsza od ściany komory prawej, przez to że tloczy ona krew tętniczą do aorty pod wysokim cisnieniem. Zrąb włóknisty serca składa się z pierścieni włóknistych, które otaczają cztery duże otwory serca. Dwa znajdują się wokół ujść przedsionkowo-komorowych. Dwa kolejne to pierścień włóknisty pnia płucnego i pierścień włóknisty aorty. Pierścień aorty zawiera dwie, trzy chrząstki serca, które u bydła przekształcają się w kość serca lewą i kość serca prawą. U psa serce jest kuliste ze słabo zaznaczonym koniuszkiem. Serce świni to stożek o szerokiej podstawie. Serce bydła ma kształt wydłużonego stożka o ostro zaznaczonym koniuszku. Serce konia jest największe i najbardziej podobne do stożka.

ZASTAWKI SERCA-zbudowane ze zdwojonych fałdów wsierdzia tworzą płatki zastawkowe, o kształcie trójkąta.-Zastawka przedsionkowo-komorowa prawa(trójdzielna) sklada się z trzech płatków zastawkowych, dwa są umocowane od strony ściany serca, płatek kątowy i płatek ścienny, a trzeci polożony jest od strony przegrody płatek przegrodowy. Powierzchnia od strony przedsionka jest gładka, a od strony komory przymocowane są struny ścięgniste.-Zastawaka pnia płucnego-u ujścia pnia płucnego, typ zastawek półksiężycowych. Składa się z trzech płatków, płateka półksiężycowaego prawego, lewego i pośredniego. Na brzegu wolnym każdego z płatków może się znajdować grudka płatka półksiężycowego.-Zastawaka przedsionkowo- komorowa lewa(dwudzielna) składa się z płatka przegrodowego zastawki i płatka ściennego zastawki. Struny ścięgniste od obu płatków kończą się na dwóch mięśniach brodawkowatych, położonych na ścianie bocznej komory lewej.-Zastawka aorty-typ zastawek półksiężycowych. Składa się z trzech płatków, płatka półksiężycowatego przegrodowego, prawego i lewego. Na brzegu wolnym każdego z płatków wystepuje grudka płatka półksiężycowatego.

TĘTNICE- krew w nich płynie od serca i jest bogata w tlen. Ich ściana składa się z trzech warstw (błon). Najbardziej jest w nich rozwinięta błona środkowa. Błona zewnętrzna, zbudowana z elementów sprężystych pokrytych nabłonkiem jednowarstwowym płaskim nazywanym śródbłonką. Błona środkowa, zwiera włókna mięśniowe gładkie o przebiegu okrężnym lub spiralnym i połozone na zewnątrz nich elementy sprężyste. Błona zewnętrzna, przydanka, składa się z tkanki łącznej zawierającej dużą ilość elementów sprężystych i nieliczne włókna mięśniowe. W zależności od przewagi elementów sprężystych lub mięśniowych w błonie środkowej, wyróżniamy następujące typy tętnic: Typ sprężysty-to naczynia macierzyste obydwu krwiobiegów i tętnice w pobliżu serca z wysokim ciśnieniem krwi w nich płynącej. Swiatło tych tętnic zwiększa się w czasie skurczu, a potem wraca do stanu wyjściowego. Bardzo elastyczne. Typ mięśniowy-występują na obwodzie, pod względem średnicy należą do tętnic mniejszych. Skurcze elementów mięśniowych wpływają czynnie na ruch krwi, co jest istotne dla naczyń znacznie oddalonych od serca. Typ mieszany-obecność w błonie środkowej obydwu składników. Położone między tętnicami sprężystymi a mięśniowymi. Są to tętnice typu przejściowego.

ŻYŁY- krew w nich płynie do serca, jest uboga w tlen i obfituje w produkty przemiany materii. Ciśnienie w żyłach jest niskie, przez co błona środkowa jest słabo rozwinięta i trudno daje się oddzielić od silnie rozwiniętej przydanki. W obydwu błonach jest mało elementów sprężystych, przez co ściany są cienkie i wiotkie. Krążenie krwi odbywa się dzięki uciskowi na żyły sąsiadujących z nimi mięśni szkieletowych, oraz ruchy pulsujących tętnic, które są w sąsiedztwie żył. W żyłach występują zastawki żylne, które zapobiegają cofaniu się krwi.

UKŁAD CHŁONNY WĘZŁY CHŁONNE- podobne kształtem do ziarna fasoli, od kilku milimetrów do kilkudziesięciu centymetrów. Otoczone torebką łącznotkankową, od której do wnętrza narządu wnikają łącznotkankowe beleczki, będące rusztowaniem dla tkanki siateczkowatej. W torebce i beleczkach występują włókna mięśniowe gładkie. Obwodowo układ limfocytów jest grudkowaty, a centralnie tworzy szereg pasm rdzennych, łączących się we wnętrzu węzła w zgrubiałą sieć. Wyróżnia się w węźle część korową i rdzenną. Wolne obszary tkanki siateczkowatej między grudkami obwodowymi, a pasmami rdzennymi to zatoki chłonne. Między torebką węzła a miąższem są zatoki korowe, do których wpadają naczynia doprowadzające. Od zatok korowych w głąb węzła odchodzą zatoki rdzenne, mające połączenie z naczyniami odprowadzającymi. Na odwrót jest u świni, naczynia odprowadzające odchodzą obwodowo od zatok, a doprowadzające wchodzą do zatok korowych. Oraz grudkowy układ limfocytów jest w części rdzennej a pasmowaty w części korowej węzła.

GRASICA- silnie rozwnieta w okresie płodowym i w okresie poprzedzający dojrzałość płciową, następnie ulega redukcji. Zbudowana z dwóch płatów, lewego i prawego zaspolonych tkanką łączną. U płodu i młodych wyróżnia się płat szyjny położony na szyi, który dzieli się na lewy i prawy (z wiekiem ulegają one redukcji) i płat piersiowy leżący w śródpiersiu. Zrąb grasicy tworzy tkanka podobna do siateczkowatej. Tkanka łączna tworząca torebkę grasicy wnika do narządu, dzieląc go na płaciki grasicy. Wyróżnia się rdzeń grasicy, który tworzą krzewiasto rozgałęzione pasma rdzenne i warstwę zewnętrzną, czyli korę grasicy. W rdzeniu występują ciałka grasicy. U świni duża, największy rozmiar osiąga około dziewiątego miesiąca i potem powoli zanika i pozostaje po niej obfita tkanka tłuszczowa. U przeżuwaczy największa jest około 6 tygodnia po urodzeniu, potem stopniowo zanika, zanik ten kończy się w wieku ko 6 lat.

ŚLEDZIONA- jest po lewej stronie jamy brzusznej, między jej ścianą a żołądkiem. Jest płaska o wydłużonym pasmowatym kształcie. Wyróżnia się powierzchnię przeponową i przeciwległa do niej powierzchnie trzewną i w zależności od tego z jakim narządem się styka dzieli się ją na pow.żołądkową, jelitową, czy nerkową. Brzeg skierowany do przodu to brzeg doczaszkowy, a ku tyłowi to brzeg doogonowy. Otoczona jest błoną surowiczną, w miejscu wnęki śledziony nie jest nią pokryta. We wnęce tej biegną ż. I t. śledzionowa. Pod otrzewną jest łącznotkankowa torebka śledziony zawierająca miocyty gładkie i włókna sprężyste zapewniające dużą kurczliwość. Torebka ta wysyła w głąb beleczki śledziony. W śledzionie jest miazga biała śledziony i są to grudki, oraz miazga czerwona śledziony, czyli zatoki śledzionowe wypełnione krwią. W śledzionie występuje krążenie otwarte! U świni jest jasnoczerwona i podłużna. U przeżuwaczy jest jedynym narządem poza żwaczem znajdującym się po lewej stronie jamy brzusznej. U bydła długa, szeroka o zaokrąglonym końcu, u owcy jest szeroka o kształcie nieregularnego trójkata. U konia jest szeroka na końcu dogrzebietowym, a na końcu dobrzusznym jest ostra.

MIGDAŁKI- wyróżnia się migdałki mieszkowe i migdałki płytkowe. Migdałek mieszkowy- cechują pojedyncze lub rozgałęzione wypuklenia śluzówki w postaci krypt drążących wnętrze mieszków, a rozpoczynających się na powierzchni błony śluzowej dołeczkami. Migdałki mieszkowe obudowane są grudkami chłonnymi i spowite torebką łącznotkankową. Takimi migdałkami są: Migdałek językowy, dobrze wykształcony u konia i bydła, u psa owcy i kozy jest on reprezentowany tylko przez tkankę limfatyczną. Migdałek podniebienny, parzysty leży między żagielkiem podniebiennym a korzeniem języka, u świni go nie ma, u bydła osiąga rozmiary orzecha włoskiego i leży pozagardłowo umieszczony w umięśnieniu ściany bocznej gardła, u konia jest rozległy około 10-12cm. Migdałek trąbkowy, znajduje się na wewnętrznej stronie ujścia trąbki słuchowej, brak u mięsożernych, u konia i przeżuwaczy występuje tylko w postaci rozproszonej tk.limfatycznej, jedynie wyraźny jest u świni. Migdałek przynagłośniowy, jest parzysty występuje w zagłębieniu śluzówki u podstawy nagłośni, brak go u psa, bydła i konia, u świni, owcy i kozy jest. Migdałki płytkowe-charakteryzuje jednowarstwowy układ grudek chłonnych w obrębie fałdów błony śluzowej. Takimi migdałkami są: Migdałek gardłowy, jest powierzchowny, u mięsożernych jest w śluzówce sklepienie gardła między ujściem trąbek słuchowych, u świni tak samo tylko jest pośrodku sklepienia gardła, u przeżuwaczy jest na końcu przegrody sklepienia gardła po prawej i po lewej, czyli jest parzysty, u konia tak jak u psa.

Mitoza	Mejoza
Zachodzi w kom. somatycznych	Zachodzi w gonadach męskich i żeńskich, prowadzi do powstania gamet.
Obejmuje 1 podział	Obejmuje 2 podziały
Po podziale z 1 kom. Macicznej powstają 2 kom. Potomne o tej samej liczbie chromosomów w kom. Macierzystych. 2n=6 2n=6 2n=6	Po podziale z 1 kom. Macierzystej powstają 4 kom. Potomne o liczbie chromosomów o połowę mniejszej niż kom. Macierzystej. 2n=46 n=23 n=23 n=23 n=23
Profaza- chromosomy dzielą się na 2 chromatydy	Profaza I- chromosomy homologiczne tworzą biwalenty, zachodzi proces crossing-over
Metafaza- chromosomy ustawiają się w środkowej strefie kom.	Metafaza I- biwalenty ustawiają się środkowej strefie kom.
Anafaza- do biegunów kom., rozchodzą się chromosomy	Anafaza I- do biegunów kom., rozchodzą się chromosomy
Telofaza- powstają 2 jądra (2n) potomne, zachodzi cytokineza (podział cytoplazmy)	Telofaza I- powstają 2 jądra (n) potomne, zachodzi cytokineza (podział cytoplazmy)
	Drugi podział mejotyczny- powstają 4 kom. potomne
Znaczenie: namnażanie kom., przyrost masy ciała org. I ich wzrost	Znaczenie: redukcja liczby chromosomów w gametach, zapewnia wymieszanie mat. Genetycznego podczas crossing-over

OOGENEZA-Zachodzi w dwóch fazach: ETAP I - początek oogenezy przypada na okres życia płodowego, wtedy kom. macierzyste rozpoczynają podział mejotyczny. Zaraz na samym początku (w profazie) proces zostaje zatrzymany, a kom. w tym stadium nazywane są oocytami I rzędu. Wraz z sąsiadującymi kom. tworzą pęcherzyk Graafa i pozostają w niezmienionej formie aż do okresu dojrzewania. Przychodząca na świat samica ma już zdeterminowaną liczbę przyszłych kom. jajowych. ETAP II- rozpoczyna się w okresie dojrzewania, wtedy pod wpływem hormonów produkowanych przez przysadkę mózgową, rozpoczyna się cykliczne dojrzewanie kom. jajowych. Polega on Ana dokończeniu wstrzymanego podziału kom. W czasie jednego cyklu płciowego dojrzewa zazwyczaj tylko 1 kom. jajowa. Dojrzała kom. jajowa jest największa kom w org., otoczona jest 2 osłonkami: osłonką przejrzystą(przylega do kom. jajowej), wieńcem promienistym (są to kom. pochodzące z pękniętego pęcherzyka Graafa, otacza kom. od zewnątrz.

SPERMATOGENEZA- zachodzi wewnątrz jąder w kanalikach nasiennych. Przy ich wewnętrznej ścianie znajdują się kom., które są kom. macierzystymi plemników(tzw. spermatogonia).W wyniku różnych przemian oraz podziału mejotycznego powstają kolejno spermatocyty I rzędu, spermatocyty II rzędu i na końcu spermatydy. Spermatydy są niedojrzałą postacią plemników i nie mają zdolności ruchu. Z jednej kom. macierzystej powstają 4 spermatydy. Spermatydy SA transportowane wzdłuż kanalików nasiennych do przewodów znajdujących się w najądrzach. Po drodze przechodzą szereg przemian, np. pozbywają się cytoplazmy, wykształcają wić. Efektem jest powstanie w pełni dojrzałych plemników.

Zapłodnienie - połączenie się jąder komórek rozrodczych (kariogamia komórki rozrodczej męskiej i żeńskiej) w wyniku czego powstaje nowa komórka nazywana zygotą. U ssaków, zapłodnienie może być skutkiem kopulacji pomiędzy osobnikami przeciwnych płci. Warunkiem zapłodnienia jest wniknięcie plemnika do komórki jajowej - ma to miejsce w bańce jajowodu, aczkolwiek do zapłodnienia może dojść w innym odcinku układu rozrodczego kobiety. Zapłodnienie może też być wynikiem inseminacji lub metody in vitro. W wyniku zapłodnienia dochodzi do przekazania potomstwu zawartych w gametach czynników dziedziczenia (genów) obydwu organizmów rodzicielskich. Wynikiem zapłodnienia jest ciąża.

OKRES PRZEDIMPLANTACYJNY

Bruzdkowanie-segmentacja, pierwszy etap rozwoju zarodkowego zwierząt tkankowych; seria mitotycznych podziałów zapłodnionej (lub rozwijającej się partenogenetycznie) komórki jajowej na coraz mniejsze komórki — blastomery; w wyniku bruzdkowania powstaje morula, a następnie blastula. W czasie bruzdkowania ani masa, ani objętość, ani zasadniczy kształt zarodka nie ulegają zmianie. Przebieg bruzdkowania jest charakterystyczny i stały dla danej grupy zwierząt.

OKRES POIMPLANTACYJNY

Implantacja- Zagnieżdżenie blastuli w błonie śluzowej macicy ssaka.

Gastrulacja, stadium w rozwoju zarodkowym prowadzący do wyodrębnienia się listków zarodkowych, polega na wpukleniu się do wnętrza jednej części blastuli. Wpuklona ściana styka się ze ścianą przeciwną, wyciskając blastocel, w wyniku czego powstaje nowa jama zwana prajelitem - otwierająca się na zewnątrz otworem zwanym pragębą. Zewnętrzną warstwę dwuwarstwowej gastruli (2 listki zarodkowe) tworzy ektoderma, a wewnętrzną endoderma. U zwierząt dwubocznie symetrycznych podczas gastrulacji tworzy się trzeci listek zarodkowy - mezoderma, wyróżniająca się z endodermy - tworzą się z niej 3 uwypuklenia, stopniowo odcinające się od reszty: ze środkowego rozwija się struna grzbietowa, a z dwóch bocznych powstają woreczki somitalne dające zaczątek mezodermie. Rozrastając się, zajmują coraz większa przestrzeń, a pomiędzy nimi tworzy się wtórna jama ciała (celoma). Równocześnie z wyodrębnianiem się mezodermy, rozwija się z ektodermy cewka nerwowa. W przypadku jaj polilecytalnych (ptaki) gastrulacja zachodzi poprzez rozwarstwianie komórek na listki zarodkowe, a nie przez wpuklenie.

Organogeneza, proces powstawania narządów w trakcie rozwoju zarodkowego. Z listków zarodkowych w procesie histogenezy różnicują się tkanki a potem z nich ostateczne narządy. U kręgowców najwcześniej powstaje zawiązek układu nerwowego i narządy zmysłów, najpóźniej różnicują się narządy rozrodcze.

Łożysko (popłód) - powstaje z połączenia tkanek zarodka i matki. Część matczyna łożyska powstaje z tkanki łącznej błony śluzowej macicy, część płodowa zaś z zewnętrznej warstwy kosmówki. Poprzez łożysko dokonuje się przekazywanie tlenu i substancji odżywczych od matki do płodu oraz produktów przemiany materii od płodu do matki. Łożysko wydziela również wiele hormonów.

Zależnie od błony wchodzącej wraz z kosmówką wyróżnia się: ł. kosmówkowo-żółtkowe; ł. kosmówkowo-omoczniowe; ł. żółtkowe; ł. rzekome nieinwazyjne- kosmówka przylega ściśle do endometrium ale nie dochodzi do jego zniszczenia (koń, świnia, przeżuwacze); ł. prawdziwe inwazyjne- kosmki kosmówki wnikają do endometrium niszcząc je (drapieżne, człowiek, gryzonie)

Podział w zależności od umiejscowienia kosmków: ł. rozproszone- kosmki rozproszone na całej kosmówce(świnia); ł. liściowate wielokrotne- kosmki zgrupowane jako liścienie, którym odpowiadają brodawki maciczne (przeżuwacze); ł. popręgowe- kosmki silnie wykształcone i rozgałęzione w obrębie pasa otaczającego środek płodu (mięsożerne); ł. tarczowe- kosmki tworza się na stosunkowo niewielkim obszarze, kosmki w formie tarczki o zarysie koła (naczelne, gryzonie)

Błony płodowe - błony otaczające zarodek ptaków, ssaków w tym człowieka (owodnia, omocznia, kosmówka, pęcherzyk żółtkowy), połączone z zarodkiem pępowiną. Łożysko tworzy kosmówka kosmata z doczesna podstawną. Błony powstają z zygoty, ale nie stanowią cześci składowych zarodka.

-Owodnia wypełniona płynem. Pełni funkcję ochronną, tworzy środowisko dla zarodka. Chroni zarodek przed obrażeniami mechanicznymi.

-Omocznia jest uchyłkiem prajelita, magazynuje produkty metabolizmu.

-Kosmówka pełni rolę ochronną, bierze udział w tworzeniu łożyska.

-Pęcherzyk żółtkowy obrasta kulę żółtkową i magazynuje pokarm.

Ukł. rozrodczy MĘSKI:

Jądro-kształt jajowaty, gruczoł cewkowy złożony. Jądro okryte jest blaszką trzewną osłonki pochwowej wraz z błoną białawą jądra, w wnętrzu przegródka jądra, śródjądrze i płaciki najądrza oraz cewki nasienne kręte, c. nasienne proste, sieć jądra, przewodziki wyprowadzające. Kom. nabłonka cewek nasiennych : kom. podporowe- są wydłużone, podstawa ich tkwi w błonie podst., rozwidlający się wierzchołek wystaje do cewki nasiennej, wypustki kom. podporowych penetrują cały nabłonek i wychodzą na jego powierzchnie, mają znaczenie odżywcze; kom. nasienne- są położone pomiędzy kom. podporowymi, są wysoce zróżnicowane pod wzglądem kształtu gdyż występują we wszystkich stadiach rozwoju.

Między cewkami nasiennymi krętymi jądra znajduje się śródpłacikowa tkanka witka z licznymi naczyniami krwionośnymi, wyposażona ta tkanka jest w kom. śródmiąższowe(Leydiga), mają kształt kulisty, ogół tych kom. to tzw. gruczoł śródmiąższowy jądra. Produktem tego gruczołu jest m.in. testosteron.

Jądro, najądrze i powrózek nasienny są osłonięte modyfikacją określonych warstw ściennych jamy brzucha (skóra, powięź tułowia, warstwa mięśniowa, powięź poprzeczna brzucha i listek ścienny otrzewnej) te wszystkie warstwy składają się na worek jądrowy. Skóra moszny jest delikatna, zazwyczaj uwłosiona, obfita w gruczoły potowe i łojowe. Wytworem błony kurczliwej jest przegroda moszny, co sprawia że jądra nie kontaktują się ze sobą.

Najądrze- układ kanalików, których zadaniem jest odprowadzanie z jądra i magazynowanie nasienia. Najądrze składa się z głowy, trzonu i ogona. Głowę stanowią płaciki (albo stożki najądrza) i przewodziki odprowadzające, natomiast trzon i ogon są uważane za główny magazyn nasienia, zbudowane są z poskręcanego przewodu najądrza, który opuszczając ogon, przechodzi w nasieniowód. Oprócz magazynowania plemników najądrze również produkuje wydzielinę, która powoduje dojrzewanie plemników przebywających w przewodzie najądrza, bez czego nie są zdolne do zapłodnienia.

Nasieniowody- przewody wyprowadzające plemniki z gruczołów płciowych męskich - jąder. Nasieniowody wychodzą z najądrza i mają ujście w cewce moczowej. Ponadto nasieniowody wytwarzają pewne substancje zwiększające ruchliwość plemników. U ssaków nasieniowody współtworzą powrózek nasienny.

Powrózek nasienny - struktura anatomiczna, pod którą rozumiemy wszystkie twory wchodzące i wychodzące z moszny. Powrózek biegnie w kanale pachwinowym, otoczony kolejno, od zewnątrz: powięzią nasienną zewnętrzną, powięzią mięśnia dźwigacza jądra, mięśniem dźwigaczem jądra, powięzią nasienną wewnętrzną. Zawiera nasieniowód, tętnice i żyłę nasieniowodu, tętnice i żyłę mięśnia dźwigacza jądra, tętnicę jądrową, splot żylny wiciowaty, gałąź płciową nerwu płciowo-udowego, sploty autonomiczne - nasieniowodowy wtórny i jądrowy, więzadło pochwowe (pozostałość górnej części wyrostka pochwowego otrzewnej) oraz przyjądrze.

GRUCZOŁY PŁCIOWE DODATKOWE-stanowią jakby obudowę miednicznego odcinka cewki moczowej. Ich wzrost i funkcja są regulowane przez hormony płciowe. Wczesne kastraty cechuje niedorozwój gruczołów. Gruczoły płciowe dodatkowe osobników późno kastrowanych ulegają atrofii. U interesujących nas gatunków gruczoły płciowe dodatkowe są różnie wykształcone|:

Parzysty gruczoł pęcherzykowy, układa się z boku szyjki pęche­rza i zajmuje również położenie boczne w stosunku do końcowego odcinka nasienio­wodu. Szczególną wielkość i kształt osiąga gruczoł pęcherzykowy u konia, gdzie jego długość wynosi 1-15 cm, a przewód ma 3-6 cm. Sam gruczoł ma postać grubościen­nego pęcherza, stąd w przypadku konia, jego nazwa - pęcherzyk nasienny. U bydła gruczoł ten jest nieco krótszy: ma 10-12 cm dł. Konsystencja gruczołu u przeżuwaczy jest zwarta o guzowatej powierzchni zewnętrz­nej. U świni gruczoł pęcherzykowy charakteryzuje się znaczną wielkością oraz kształtem przypominającym trójścienną piramidę o wierzchołku skierowanym ku tyłowi i długości 7-12 cm. Mięsożerne są pozbawione gruczołu pęcherzykowego. Gruczoł pęcherzykowy u świni i przeżuwaczy jest gruczołem cewkowo-pęcherzy­kowym rozgałęzionym. Zasługuje na uwagę obszerne pomieszczenie we wnętrzu gruczołu dla jego obfitej wydzieliny. W czasie ejakulacji gruczoł opróżnia się szybko dzięki mięśniom gładkim występującym zarówno w osłonce, jak i w obrębie tkanki łącznej śródmiąższowej. Jednostronne przewody wydalające pęcherzyka nasiennego konia i gruczołu pęcherzykowego u przeżuwaczy zespalają się z koń­cowym odcinkiem nasieniowodu w krótki przewód wytryskowy, który ujściem wytryskowym otwiera się do cewki moczowej, na jej wzgórku nasiennym. U świni gruczoł pęcherzykowy uchodzi do cewki moczowej samodzielnie albo też z nasieniowodem w zagłębieniu śluzówki.

Gruczoł krokowy (prostara, stercz)- występuje u wszystkich gatun­ków, lecz w bardzo zróżnicowanej postaci. Pod względem wielkości gruczoł krokowy jest stosunkowo najlepiej rozwinięty u mięsożernych i kolejno coraz słabszy u konia, bydła, świni i małych przeżuwaczy. Ogólnie w gruczole krokowym wyróż­nia się dwie podstawowe części - trzon oraz część rozsianą,. Trzon gruczołu krokowego przylega z zewnątrz do ściany cewki moczo­wej, część rozsiana zaś, składa się z płacików gruczołowych wbudo­wanych w rozproszeniu w ścianę cewki moczowej, obejmujących na podobieństwo mankietu jej światło. U psa trzon gruczołu krokowego przyjmuje postać dwóch syme­trycznych, półkolistych płatów, prawego i lewego, obejmujących cewkę moczową z wszystkich stron. U kota strona dobrzuszna cewki pozostaje wolna. Część rozsiana jest u mięsożernych skąpo reprezentowana. Świnia i bydło mają trzon gruczołu krokowego w postaci niewielkiego płaskiego tworu umieszczonego na grzbietowej ścianie cewki moczowej. Część rozsiana jest wbudo­wana w ścianę cewki moczowej i objęta z zewnątrz przez mięsień cewkowy. Ele­menty gruczołowe o budowie cewkowej ułożone są promieniście w stosunku do światła cewki moczowej. Gruczoł krokowy owcy i kozy występuje jedynie w postaci rozsianej. U konia trzon gruczołu krokowego wykształca się jako dwa duże płaty, uło­żone po bokach cewki moczowej, a połączone z sobą położonym dogrzbietowo w sto­sunku do cewki moczowej pomostem zwanym węziną gruczołu krokowego. Liczne przewody wyprowadzające od obu płatów gruczołu krokowego konia uchodzą do cewki moczowej po obu jej stronach, brak natomiast u konia części rozsianej.Zarówno torebka zewnętrzna gruczołu krokowego, jak i tkanka łączna śródmiąż­szowa zawierają włókna mięśniowe gładkie umożliwiające szybkie opróżnianie gru­czołu. Gatunki wyposażone w część rozsianą gruczołu krokowego korzystają również z pomocy w tym zakresie ze strony m. cewkowego.

Gruczoł opuszkowo-cewkowy - jest gruczołem parzystym ułożonym w sąsiedztwie cewki moczowej przed jej wyjściem z jamy miednicy, obok opuszki prącia.U psa brak gruczołu opuszkowo-cewkowego, u kota występuje, choć jest mały. Znaczną wielkość uzyskuje omawiany gruczoł u świni, gdzie długość jego wynosi 17-18 cm, a grubość około 5 cm. Z zewnątrz okrywa go całkowicie m. opuszkowo-gruczołowy.U bydła i konia gruczoł opuszkowo-cewkowy leży na grzbietowej ścianie cewki moczowej osiągając wielkość orzecha włoskiego. U owcy i kozy wielkość jego nie przekracza wielkości orzecha laskowego. U przeżuwa­czy gruczoł ma przewód pojedynczy, u konia potrójny lub nawet poczwórny.

Nasienie jest wspólnym produktem gruczołów płciowych dodatkowych, których wydzielina w czasie ejakulacji łączy się z plemnikami. Wydzielina ta stwarza plemni­kom warunki do uzyskania maksymalnej żywotności. Zarówno barwa nasienia, jak

i inne cechy fizyczne, a zwłaszcza stosunki ilościowe, zależą od gatunku zwierzęcia. Liczba plemników w ejakulacie też jest gatunkowo zmienna, 1 cm3 nasie­nia psa zawiera około 100 tys. plemników, knura - 100 tys., buhaja 1 milion, barana 3 miliony, kota 2,5 miliona, ogiera - 1200 tys.

Prącie- narząd kopulacyjny u samców. Penisa posiadają niektóre ptaki (kazuary, strusie. Prącie jest narządem homologicznym żeńskiej łechtaczki. Przez prącie przebiega ostatni odcinek cewki moczowej, której ujście znajduje się na szczycie żołędzi prącia. Składa się z dwóch równoległych ciał jamistych oraz ciała gąbczastego tworzącego żołądź prącia oraz tzw. opuszkę. Ciało gąbczaste osłania również biegnącą przez prącie cewkę moczową. Prącie charakteryzuje się zdolnością do erekcji. Wyróżniamy nasadę oraz część ruchomą. Nasada przytwierdzona jest odnogami ciał jamistych do kości łonowych i kulszowych. Część ruchoma prącia zakończona jest żołędzią. Skóra prącia leży na luźnej tkance podskórnej i dlatego łatwo zsuwa się w trakcie erekcji. Ponad żołędzią skóra tworzy zdwojony fałd - napletek. Napletek - fałd skórny osłaniający częściowo lub całkowicie żołądź prącia. Pełni funkcje ochronne względem wędzidełka i żołędzi, zapewniając odpowiednią wilgotność i osłaniając od uszkodzeń. Podczas wzwodu w prawidłowych warunkach napletek zsuwa się, odsłaniając bogato unerwioną żołądź.

Ukł. rozrodczy ŻEŃSKI:

JAJNIK- jest narządem parzystym o zwartej konsy­stencji, kształtu kulisto-owalnego, podwieszony w okolicy lędźwiowej jamy brzusznej na fałdzie otrzewnowym zwanym krezką jajnika.

Jajniki mięsożernych- podłużnie owalne, cechuje drobnoguzkowa powierzchnia zewnętrzna. Zróżnicowanie wielkości psów odbija się również na wielkości jajników. Jajnik świni- ma kształt walcowaty o charak­terystycznej gruboguzkowej powierzchni zewnętrznej. Nieznaczną wielkość jajnika w stosunku do masy ciała mają przeżuwacze. Jajnik owcy czy kozy jest kulisty, lekko spłaszczony. Największe jajniki wystę­pują u konia. Są one fasolowatego kształtu. Osiągają masę 40-80 g.

Narządami szczątkowymi, które mogą występować w sąsiedztwie jajnika, są położone między listkami krezki jaj­nikowej - nadjajnik, stanowiący pochodną przewodu śródnercza, oraz przyjajnik ­wywodzący się z tylnych kanalików śródnercza.Jajnik jest jedynym narządem, częściowo leżącym w jamie otrzewnowej, który nie jest przykryty otrzewną całkowicie dookoła, lecz przebija ją. Jeżeli pominąć konia, którego jajnik cechuje się swoistą budową, u pozostałych gatunków w utkaniu tego narządu wyróżnia się dwa obszary. Ułożona powierzchownie warstwa miąższowa (korowa) jajnika-przykrywa położoną ośrodkowo warstwę rdzen­ną jajnika, którą cechuje bardziej luźna budowa z tkanki łącznej wiotkiej oraz obfite unaczynienie. Osłonkę zewnętrzną jajnika u młodych zwierząt tworzy jednowarstwowy nabłonek złożony częściowo z komórek cylindrycznych, częściowo sześciennych, wywodzących się z nabłonka jamy ciała. Nabłonek ten u osobników starszych przekształca się w nabło­nek płaski. Pod opisanym nabłonkiem leży łącznotkankowa błona biaława. Zrąb warstwy miąższowej (korowej) jajnika tworzą fibrocyty zrębowe, zdolne do podejmowania różnych funkcji i odpowiednio zmieniające swą strukturę. Pozostają one w łączności z komórkami śródmiąższowymi jajnika, którym się przypi­suje działalność hormonotwórczą, w czym przypominają one komórki śródmiąższo­we jąder. W zrębie warstwy miąższowej jajnika są rozmieszczone młodociane formy komórek jajowych w postaci oocytów, obecnie owocytów, wywodzących się z oogo­nii lub owogonii na drodze podziału mitotycznego. Owogonie z kolei, stanowią kon­tynuacje pierwotnych komórek płciowych. Część owocytów jajnika powstaje już w życiu płodowym, część w okresie postnatalnym. Liczba owocytów u bydła jest oceniana w obu jajnikach łącznie na 100 tys., u świni na 120 tys., u człowieka na 400 tys. Lwia część tych owocytów ulega degeneracji i tylko nikły ich ułamek przechodzi proces dojrzewania uzyskując możność zapłodnienia. Ovocyt otoczony jednowarstwowym pokładem komórek nabłonko­wych jest określany jako pęcherzyk jajnikowy, czyli mieszek jajnikowy pierwotny. Tylko niewielka część pęcherzyków jajnikowych pierwotnych, pojawiających się w okresie dojrzałości płciowej samicy, uzyskuje warunki do dalszego wzrostu i doj­rzewania. Pęcherzyk pierwotny przez stadium pęcherzyka jajnikowego wtórnego osiąga kształt i wielkość dojrzałego pęcherzyka jajnikowego, dostrzegalnego gołym okiem, nazywanego dawniej pęcherzykiem Graafa.Pęcherzyki jajnikowe pierwotne leżą bezpośrednio pod błoną białawą, natomiast pęcherzyki jajnikowe wtórne i dojrzałe leżą w głębszych warstwach miąższowych jaj­nika. Jeden pęcherzyk zawiera z reguły jedną komórkę jajową. U psa, świni, owcy i królika mogą występować pęcherzyki o większej liczbie komórek, 2-6.Dojrzały pęcherzyk jajnikowy jest otoczony łącznotkankową osłoną pęcherzyka. Wyróżnia się w niej dwie warstwy­ błonę zewnętrzną-zbudowaną głównie z włókien klejodajnych o przebiegu okrężnym, z włókien srebrochłonnych i nielicznych fibroblastów, oraz błonę wewnętrzną-zbudowaną z fibroblastów różnokształtnych (kuli­stych, wrzecionowatych, wielobocznych), między którymi leżą delikatne włókienka łącznotkankowe i naczynia włosowate. Komórki pęcherzykowe wydzielają płynną substancję, która poczy­nając od stadium pęcherzyka wtórnego gromadzi się w stale powiększającej się jamie pęcherzykowej, jako płyn pęcherzykowy. Płyn pęcherzykowy- bogaty w ciała białkowe zawiera hormon zwany estronem albo fol­likuliną, który pobudza ruje i wpływa na rozrost błony śluzowej macicy.

Komórki pęcherzykowe stanowiące najbardziej wewnętrzny pokład ściany dojrzałego pęche­rzyka mają wyraźne jądra i tworzą warstwę ziarnistą.Oocyt wraz z najbliższymi otaczającymi go warstwami komórek pęcherzyko­wych tworzy występ uwypuklony do wnętrza jamy pęcherzyka jako wzgórek jajono­śny. Oocyt w obrębie pęcherzyka pierwotnego, gdy wkracza w etap pęcherzyka wtó­rnego i wreszcie dojrzałego pęcherzyka, przechodzi przez okres tzw. wielkiego wzro­stu. Cytoplazma oocytu wytwarza na swej powierzchni cienką błonę żółtkową komórki pęcherzykowe zaś wytwarzają wokół oocytu przezro­czystą osłonkę zwaną otoczką przejrzystą. Do otoczki przejrzystej przylegają komórki pęcherzykowe o kształcie cylindrycznym, które układają się pro­mieniście i wytwarzają wieniec promienisty. Pęcherzyk jajnikowy wzrasta, kiedy dojrzeje ciśnienie płynu pęcherzykowego, wskutek czego ściana pęche­rzyka pęka, przy czym przerwaniu ulega również w tym miejscu część błony białawej i pokrywający ją nabłonek. Na fali płynu pęcherzykowego młodociana komórka jajo­wa wraz z otoczką przejrzystą i wieńcem promienistym dostaje się do jamy otrzewno­wej, skąd strzępki jajowodu skierowują ją do wnętrza jajowodu, gdzie może ona ulec zapłodnieniu. Nieodzownym warunkiem dalszego rozwoju oocytu jest wniknięcie do niego plemnika, co się nazywa zaplemnieniem; gdy to nie nastąpi, niedojrzała

komórka jajowa ginie. Po zaplemnieniu z oocytu w wyniku podziału redukcyjnego powstaje dojrzała komórka jajowa o haploidalnej liczbie chromosomów, zdolna do zapłodnienia.

Proces pękania pęcherzyka jajnikowego i wydalania z jajnika komórki jajowej zwany jajeczkowaniem, odbywa się u zwierząt w czasie rui. W miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego powstaje w jajniku twór przej­ściowy w postaci ciałka żółtego-które pełni funkcję wydzielania dokrewnego. Pękaniu pęcherzyka towarzyszy krwawienie, co sprawia, że wnętrze jego wypełnia się krwią, która krzepnie. Skrzep ulega stopniowo resorpcji, a w jego miejsce rozrastają się komórki warstwy ziarnistej, w których gromadzą się ziarnistości żółtego barwnika zwanego luteiną. W ten sposób dawne komórki warstwy ziarnistej stają się komórkami luteinowymi. Z kolei z łącznotkankowej osłony pęcherzykowej wnikają w głąb ciałka żółtego pasma tkanki łącznej w układzie promienistym, którym towarzyszą naczynia krwionośne i ostatecznie stają się one tworem litym, którego średnica przekracza nieco wielkość pęcherzyka jajnikowego. U owcy, kozy i świni, ze względu na brak luteiny w mnożących się komórkach błony ziarnistej, ciałko żółte jest szarobiałe lub ma barwę mięsa. Działalność dokrewna ciałka żółtego polega na regulowaniu czynności jajnika i macicy w przebiegu cyklu płciowego. Hormon ciałka żółtego, progesteron, wpływa hamująco na kolejną owulację i powoduje rozpulch­nienie błony śluzowej macicy przygotowując ją do przyjęcia i zagnieżdżenia się zarod­ka. Progesteron wpływa również na proces odżywiania zarodka i płodu drogą od­działywania na rozwój łożyska oraz na rozrost odcinków wydzielniczych gruczołu mlekowego.

Stopień rozwoju i czas trwania ciałka żółtego jest uzależniony od losów komórki jajowej. Jeśli komórka jajowa ulegnie zapłodnieniu, to ciałko żółte przedłuża swój byt na okres ciąży, stąd jego nazwa ciałko żółte prawdziwe albo ciążowe. Osiąga ono swój maksymalny rozwój mniej więcej w połowie ciąży. Następnie czynności hormonalne ciałka żółtego stopniowo wygasają, ponieważ funkcje te zaczyna spełniać łożysko. W przypadku gdy komórka jajowa nie uległa zapłodnieniu, ciałko żółte trwa krótko. Inną formą ciałka żółtego, już z pogranicza patologii, jest ciałko żółte przetrwałe-stosunkowo najczęstsze u bydła. Zanikające ciałko żółte ulega zwyrodnieniu tłuszczowemu. Staje się jaśniejsze tworząc ostatecznie bliznowato zaciągnięty ślad w postaci ciałka białawego. Jajniki młodych samic, które nie prze­chodziły procesu owulacji, są jędrne i gładkie, a samic starych - zbliznowaciałe i nierówne.

JAJOWÓD-to błoniasto-mięśniowy przewód przebiegający w fałdzie otrzewnowym zwanym krezką jajowodową między jajnikiem a wierzchołkiem rogu macicznego odpowiedniej strony . Jest on przystosowany do transportowania pozbawionej zdolności ruchu czynnego komórki jajowej i stanowi jednocześnie miej­sce jej zapłodnienia. Jajowód rozpoczyna się kielichowatym rozszerzeniem zwanym lejkiem , na dnie którego znajduje się ujście brzuszne jajowodu, otwie­rające się do jamy otrzewnowej w pobliżu jajnika. Na brzegach lejka znajdują się wyrostki zwane strzępkami jajowodu, Lejek przedłuża się w początkowy, rozszerzony odcinek zwany bańką jajowodu ten z kolei znajduje kontynuację w postaci odcinka o wydat­nej długości zwanego cieśnią jajowodu, , której przewężone światło jest dostosowane do wielkości komórki jajowej. Cieśń jajowodu opisując różne zakręty zmierza do wierzchołka rogu macicy, który przebija jako krótka część maci­czna jajowodu i znajduje za pośrednictwem ujścia macicznego jajowodu, łączność z jamą macicy. U psa i konia ujście to znajduje się na brodawkowa­tym występie jajowodu.

Wyróżnia się kolejno: od wewnątrz błonę śluzową, błonę mięśniową i błonę surowiczą. Błona śluzowa tworzy liczne podłużne fałdy jajowodowe,na których występują rozgałęzione fałdy wtórne. Wyściółkę śluzówki jajowodu stanowi nabłonek jednowarstwowy cylindrycz­ny, którego część komórek jest zaopatrzona w migawki poruszające się w kierunku macicy. W okresie owulacji migawki zanikają. U świni i przeżuwaczy może przej­ściowo występować nabłonek wielorzędowy. Komórki pozbawione migawek produ­kują wydzielinę o charakterze śluzowym. Błona mięśniowa zbudowana z włókien mięśniowych gładkich tworzy dwie warstwy - wewnętrzną okrężną i zewnętrzną podłużną. Skurcze mięśniówki przesu­wają komórkę jajową w stronę macicy. Czynność tę ułatwia wspomniana wydzielina śluzowa nabłonka. Błona surowicza jajowodu jest przedłużeniem otrzewnej trzewnej. Znajdująca się pod nią tkanka podsurowicza, zbudowana z tkanki łącznej wiot­kiej zawiera liczne naczynia krwionośne.

Macica- wytwór mezodermy, jest narządem wylęgowym warunkującym żyworodność ssaków. Budowę macicy determinują dwie podstawowe fun­kcje samicy - ciąża oraz poród.Pod względem anatomo-porównawczym macica ssaków udomowionych (jeśli pominąć królika wyposażonego w macicę podwójną o pojedynczej pochwie) jest macicą dwurożną. Występuje ona w dwóch odmianach macica dwurożna przegro­dowa-cechuje psa, świnię i przeżuwacze . Stercząca do światła trzonu macicy, przegroda jest świadectwem jej dwoistości rozwojowej. Przybiera ona postać żagla macicy, ułożonego w płaszczyźnie pośrod­kowej. macica dwurożna bezprzegrodowa- u konia, która ponadto ma bardziej wydłużony trzon niż macica dwurożna prze­grodowa.W zależności od mniej lub bardziej zaawansowanego wzajemnego zespolenia rogów macicznych, nieparzysta część macicy jako jej trzon osiąga długość odwrotnie proporcjonalną do długości rogów. Między właściwym trzonem macicy a pochwą , znajduje się swoista wstawka, jaką jest grubościenna szyjka macicy-w obrębie szyjki macicy wyróżnia się jej krótki odcinek sterczący do światła pochwy jako część pochwową szyjki oraz położoną bardziej ku przodowi część przed pochwową szyjki. Kanał szyjki otwiera się do jamy macicy ujściem wewnętrz­nym macicy, przeciwległe zaś do niego ujście zewnętrzne macicy, otwiera się do światła pochwy. Fałdy błony śluzo­wej szyjki macicy oraz śluzówkę pokrywa wydzielina typu śluzowego będąca produ­ktem działalności gruczołów szyjkowych. Przy udziale mięśniówki światło szyjki jest zamknięte. Jedynie w okresie rui i porodu kanał szyjki jest mniej lub bardziej otwarty. Macicę dwurożną przegrodową przeżuwaczy cechuje charakterystyczny kształt rogów, które początkowo na znacznej przestrzeni biegną prawie równolegle, następ­nie rozchodzą się na boki i stopniowo ulegając zwężeniu zaginają się na kształt bara­nich rogów.Macicę dwurożną bezprzegrodową konia charakteryzuje obszerny trzon, zbliżony długością do wymiarów poszczególnych rogów macicy, z których każdy osiąga długość 20-25 cm przy dość znacznej szerokości . Rogi mają kształt płóz sań.Aktualny wygląd i budowa ściany macicy, a zwłaszcza jej składnika najbardziej wrażliwego w postaci błony śluzowej, zależy od hormonów płciowych i zmienia się w przebiegu cyklu płciowego

oraz z wiekiem.

POCHWA-pod względem rozwojowym wywodzi się z mezodermalnych przewodów kołośródnerczowych (przypra­nerczowych). Pochwa jest narządem kopulacyjnym samic. U przeżuwaczy jest ona narządem, gdzie w czasie aktu płciowego zostaje deponowane nasienie (unasienienie pochwowe). U psa, świni i konia sperma jest wstrzykiwana do kanału szyjki bądź do macicy, co stanowi przykład unasienienia macicznego.Błoniasto-mięśniowy, cienkościenny mankiet, za jaki może uchodzić pochwa, jest bardzo rozciągliwy, co ma istotne znaczenie przy porodzie. Przedni odcinek pochwy, do którego wystercza część pochwowa szyjki macicznej jest określany jako sklepienie pochwy. Obok ścian bocznych pochwy wyróżnia się w niej ścianę dogrzbietową oraz przeciwległą ścianę dobrzuszną,. Pochwa leży w jamie miednicy i graniczy od strony grzbietowej z odbytnicą, a od strony brzusznej z pęcherzem moczowym oraz z cewk. W ścianie pochwy wyróżnia się kolejno - błonę śluzową, błonę mięśniową i błonę surowiczą, bądź błonę łącznotkankową.

Błona śluzowa pochwy jest wysłana nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Warstwę właściwą śluzówki tworzy tkanka łączna włóknista wyposażona we włókna sprężyste oraz liczne skupiska tkanki limfatycznej w postaci grudek chłonnych. Pod błoną śluzową można wyróżnić podśluzówkę zbudowaną z tkanki łącznej wiotkiej, w której rozpościerają się naczynia. Błona mięśniowa stosunkowo cienka, tworzy dwie warstwy - okrężną i podłuż­ną zbudowane z mięśni gładkich. Błona surowicza, okrywa odcinek pochwy, jest kontynuacją otrzewnej. Odcinek tylny pochwy spowija tkanka łączna wiotka, która ją zespala z otaczającymi narządami.

SROM-stanowi zewnętrzne zakończenie narządów płciowych. Tworzą go symetrycznie wargi sromowe, które łączą się z sobą po stronie górnej spoidłem warg dogrzbietowym po stronie dolnej zaś spoidłem warg dobrzusznym Między obiema wargami rysuje się w płaszczyźnie pośrodkowej szpara sromowa, która prowadzi do przedsionka pochwy. Wargi sromowe ssaków domowych odpowiadają wargom sromowym mniejszym człowieka. Wargi sromowe większe człowieka są jego cechą gatunkową. Odpowiednikiem rozwojo­wym warg sromowych większych jest moszna, gdyż wywodzą się one z guzków wargowo-mosznowych.

Wargi sromowe ssaków, jako umięśnione wały skórne, pokrywa delikatne owło­sienie zmienne nie tylko gatunkowo, ale i osobniczo. Są one całkowicie lub częściowo pigmentowane lub zupełnie pozbawione pigmentu. Podłoże warg tworzy obok tkanki podskórnej i mięśni także tkanka tłuszczowa. Skóra warg zawiera liczne gruczoły potowe i łojowe, a od strony wewnętrznej przechodzi stopniowo w błonę śluzową przedsionka pochwy typu skórnego. W spoidle dobrzusznym warg leży łechtaczka jest narządem homologicznym prącia samców i w znacznej mierze przypomina jego budowę, oczy­wiście w miniaturze. Wyróżnia się tu odnogi łechtaczki które podob­nie jak w prąciu przyczepiają się na łuku kulszowym. Zespalają się one w trzon łech­taczki, który z kolei jest zaopatrzony w ciało jamiste łechtaczki, a na peryferii kończy się żołędzią łechtaczki, u suki i klaczy podbudowane ciałem gąbczastym żołędzi. Obwodowy koniec łechtaczki obejmuje napletek łechtaczki.

UKŁAD MOCZOWY; Rola; wytworzenie i wydalanie moczu, wydalanie z ustroju zbędnych produktow przemiany białkowej (mocznik, kwas moczowy, kreatyniny) oraz substancji szkodliwych (leki), utrzymywanie stałości składu płynow ustrojowych; cisnienia osmotycznego równowagi wodno-elektrolitowej, wytwarzanie reniny oraz erytropoetyny. Mocz- produkt przemiany białkowej, mineralnej, wody i innych substancji. Narządy ukł. moczowego - nerki, moczowody, pęcherz i cewka moczowa. NERKI; narząd naczyniowo-miąższowy; gruczol cewkowy rozgałęziony dobrze unaczyniony, konsystencja zwarta, barwa czerwono-brunatna, kształt fasolowaty. Budowa; a) warstwa korowa -kora nerki; Obwodowa, ciemnoczerwono zabarwiona, cialka nerkowe, kanaliki nerkowe krete tworzące czesc sklebiona, kanaliki proste, początkowe odcinki petli nefronu i cewki zbiorcze tworza czesc promienista. Cialka nerkowe oddzielone promieniami odchodza od warstwy rdzennej; warstwa korowa wnika do warstwy rdzennej b)warstwa graniczna; Ciemno zabarwiony pas oddzielajacy warstwe korowa od rdzennej. W niej lukowo przebiegające naczynia, od których odchodza promieniście tetnice nerkowe c) warstwa rdzenna; Jasniejsze zabarwienie i polozenie centralne, w niej piramidy nerkowe. Podstawa każdej piramidy skierowana jest na owod w kierunku warstwy korowej i stad tez wnikaja na teren kory promienie rdzenne. Typy nerek; wielopłatowa; składa się z wielu małych płatów nerkowych polaczonych z soba przewodami wyprowadzającymi i tk. łączną. Dwuwarstwowa budowa- obwodowo lezy kora nerki w sklad jej wchodza struktury wytwarzające mocz czyli nefrony, ośrodkowo lezy rdzen nerki przybiera postac piramidy, jej wierzcholek to brodawka nerkowa zbudowana z cewek zbierających mocz i wyprowadzających go licznymi otworkami na brodawce nerkowej. Jest u NIEDZWIEDZIA I DELFINA. Pobrużdżona wielobrodawkowa; poszczególne Platy sa zrośnięte swoimi czesciami ośrodkowymi. Na powierzchni zew. widoczne poszczególne Platy rozdzielone bruzdami, na przekroju widnieja liczne piramidy nerkowe zakończone brodawkami. Nerki BYDŁA. Gładka wielobrodawkowa; pelne zespolenie kory nerki, z zew. jest gladka, na przekroju widoczne piramidy nerkowe, kazda piramida zakonczona brodawka, która otacza kielich nerkowy, który otwiera się do wspolnej miedniczki nerkowej z ktorej wychodzi moczowod. Jest u ŚWINI. Gładka jednobrodawkowa; całkowicie zespolone kory nerki i rdzenia nerki, wystepuje tylko jedna wspolna brodawka zaglebiajaca się w miedniczke nerkowa. Jest u KONIA, MALYCH PRZEZUWACZY, PSA I KOTA.

NEFRON; podstawowa jednostka strukturalno-organizacyjna nerki. W obrebie nefronu wyroznia się; cialko nerkowe, kanalik glowny (kanalik I rzedu), petle nafronu, wstawke (kanalik II rzedu). Do drog wyprowadzających naleza; kanaliki proste, zbiorcze i przewody brodawkowe. Ciałko nerkowe- jest tworem kulistym, sklada się z kłębuszka naczyniowego i torebki kłębuszka, rozroznia się dwa bieguny; naczyniowy, w którego obrebie wychodzi i wchodzi oraz kanalikowy przez który wychodzi kanalik głowny. Cialka nerkowe występują w duzej liczbie w obrebie czesci sklebionej kory. Od każdego cialka odchodzi kanalik glowny który tworzy szereg skrętów i dlatego nosi nazwe czesci kretej lub kanalika kretego I rzedu. Jego przedłużenie to czesc prosta która opuszcza czesc sklebiona i wnika do promienia rdzennego gdzie przechodzi w petle nefronu- sklada się z dwoch ramion ułożonych na ksztal litery U- ramienia zstępującego i wstępującego. To pierwsze to przedłużenie czesci prostej kanalika głównego. Podaza do rdzenia nerki i przechodzi w ramie wstępujące. W petli nefronu występują dwie czesci rozniace się grubością, czesc waska i szeroka. Ramie wstępujące opuszcza rdzen nerki, kieruje się do cialka nerkowego i przechodzi w kanalik zwany wstawka inaczej kanalik krety II rzedu. Wstawka jest ostatnim odcinkiem nefronu. Drogi wyprowadzające; Wstawka przechodzi w kanalik prosty ktoru opuszcza czesc sklebiona. Kanaliki proste wnikaja do rdzenia nerki, gdzie nastepnie polaczenie ich z sąsiednimi kanalikami i wytwarzanie kanalikow zbiorczych, z których polaczenia powstaja przewody brodawkowe otwierające się na brodawce nerkowej. Miejsce wyst. nerek; ŚWINIA; Obie leza prawie na tej samej wysokości pod kregami lędźwiowymi od I do IV. Nerka prawa nie styka się z watroba. Czasem nerki swini zaopatrzone SA w bardzo krotkie krezki i wtedy nazywa się je wędrującymi. KROWA; Nerka prawa zajmuje obszar od XII-XIII żebra do II-III kregu lędźwiowego, osiągając przy tym watrobe. Ma kształt wydłużonej elipsy, jej tylny koniec jest szerszy i grubszy od przedniego. Brzeg wklęsły nerki skierowany przysrodkowo. Nerka lewa układa się tylnie od prawej na wysokości odII-V kregu lędźwiowego. Zwisa na krotkiej krezce i w zależności od wypelnienia zwacza może nieznacznie przemieszcza się w prawo. KOŃ; Nerka prawa siega ku przodowi do XV-XIV zebra orad do II kregu lędźwiowego. Nerka lewa lezy w okolicy lędźwiowej jamy brzusznej od XVIII kregu piersiowego do III kregu lędźwiowego. Unaczynienie; Sa obficie zaopatrzone w krew przez grube tetnice nerkowe, kieruje się do nich ok. 15-30% krwi wyrzucanej do aorty przy każdym skurczu lewej komory serca. Zyly nerkowe uchodza do zyly głównej tylnej. Unerwienie; Unerwione sa przez nerw bledny, a naczynia nerek przez czesc wspolczulna układu autonomicznego.

MOCZOWÓW; Ukladaja się pozaotrzewnowo przysrodkowo do nerek. Od miedniczki nerkowej przez wnękę nerkowa biegna ku Tylowi po grzbietowej scianie brzusznej. W jamie miedniczej wchodzi w fald moczowo-plciowy otrzewna na grzbietowej scianie pęcherza moczowego, przebija jego blone miesniowa, a na krotkim odcinku przebiega miedzy miesniowka a sluzowka aby wejsc do pęcherza moczowego. Budowa; blona sluzowa, podsluzowa, miesniowa i przydanka. Bl. Sluzowa; tworzy podłużne faldy, światło moczowodu wykazuje kształt gwiazdkowaty. Ma nabłonek przejściowy. Blaszka wlasciwa bl. Zbudowana z tk. Laczej luznej, u konia zawiera gruczoly sluzowe. Blaszka wlasciwa bl. Przechodzi bez wyraźnej granicy w blone podsluzowa zbudowana z tk. Lacznej luznej. Blona miesniowa; zbudowana z Komorek mięśniowych gładkich tworzących dwie warstwy wew. podluzna i zew. Okrezna. W dolnym odcinku trzecia warstwa o przebiegu podłużnym. Od zew. Moczowod otacza przydanka.

PĘCHERZ MOCZOWY; Sciana pęcherza sklada się z blony sluzowej, podśluzowej, mięśniowej i przydanki lub bl. Surowiczej. Bl. Sluzowa; układa się w liczne faldy, w obrebie trojkata pęcherza bl. Jest gladka, wyslana nabłonkiem przejściowym, którego komorki zawieraja kwas hialuronowy. Pod nim lezy blaszka wlasciwa bl. Sluzowej, która bez wyraźnej granicy przechodzi w bl. Podsluzowa. Bl. Miesniowa; jest dobrze rozwinieta i sklada się z trzech warstw niewyraźnie odgraniczonych od siebie ; wew. Podłużnej, srodkowej okrężnej i zew. Podłużnej. Warstwa srodkowa jest najgrubsza. Od zewnatrz pęcherz otoczony przydanka. W pęcherzu moczowym wyroznia się szczyt albo wierzcholek, który przechodzi w trzon pęcherza, co przedluza się w przewężenie zwane szyjka pęcherza.

CEWKA MOCZOWA; rozpoczyna się ujsciem wew. Cewki moczowej w szyi pęcherza moczowego, a konczy ujsciem zwe. Cewki moczowej, bądź na przednim koncu żołędzi pracia, lub na granicy miedzy pochwa i przedsionkiem pochwy. U samcow cewka jest bardzo dluga, nosi nazwe przewodu moczowo-plciowego. Cewka moczowa samicza jest stosunkowo krotka, lezy w jamie miednicy poniżej pochwy. Bl. Sluzowa wyslana nabłonkiem wielowarstwowym przejściowym pozbawiona jest gruczołów ale zawiera niewielkie zagłębienia zwane zatokami cewki moczowej. Bl. Miesniowazbudowana z tk. Mięśniowej gładkie, od zew. Wystepuje Tk. Miesniowa poprzecznie prazkowana. ŚWINIA; przed ujsciem zew. Cewki do przedsionka pochwy wystepuje zastawka cewki KROWA; cewka jest dluga, przed ujsciem do przedsionka pochwy widnieje od strony brzusznej zastawka. Obecność jej warunkuje powstanie uchylka podcewkowego KOŃ;długość cewki od 6-8 cm.

Narzady zmysłów

Sa to narzady analizujace bedace nierozłaczna czescia ukł nerwowego, składaja się z receptorów, obwodowych dróg przewodzacych oraz czesci mózgowej(osrodki podkorowe i korowe połączone centralnymi drogami przewodzacymi)Receptory to obwodowe narzady analizatorów, które przekształcaja fizyczna i chemiczna energie srodowiska zew w pobudzenia nerwowe.Drogi przewodzace wchodzace w skład nerwow rdzeniowych i czaszkowych za ich posrednictwem pobudzenia nerwowe sa przekazywane od receptorów czuciowych do osrodków podkorowych i korowych.W korze mózgu odbywa się analiza i synteza pobudzen, w wyniku czego powstaje odpowiednia reakcja.Podział receptorów dzieli się je na dwie grupy:Eksteroreceptory-przyjmuja róznego rodzaju podniety dochodzace bezposrednio zesrodowiska zew np. receptory smaku i wechu przyjmuja podniety chemiczne, receptory wzroku, słuchu przyjmuja podniety fizyczne, dotyku bodzce mechaniczne, świetlneakustyczne.Wszystkie przyjete przez nie podniety po dojsciu do kory mózgu staja się doznaniami, docieraja do swiadomosci.Interoreceptory-także przyjmuja bodzce ale powstajace w róznych narzadach i tkankach w srodowisku wew organizmu jako skutek zmian zachodzacych podczas ich dziakalnosci i to zarówno w stanie normalnym jak i w warunkach i stanach patologicznych.np. przemiany materii,regulacji krazenia krwi w takanakach i narzadach.Interoreceptory znajduja się nawet w zwojach czesci współczulnej układu nerwowego autonomicznego.Budowa receptorów-wyrózniamy 2 grupy:1)Wolnych zakonczen narwów sa to telodendria czyli koncowe rozgałezienia dendrytów komórek(czuciowych) przyjmujacych,wystepuja wsród komórek nabłonkowych i we wszytskich pozostałych tkankach naleza do nich:eksteroreceptory i interoreceptory2)Zespolonych zakonczen nerwowych a)nieotorbione b)otorbione.NARZAD WZROKU Składa się z 1)gałki ocznej2)dróg nerwowych przewodzących i osrodków podkorowych i korowych.Gałka oczna ma kształt luli spłaszczonej od przodu ku tyłowi, z przestrznia przednia wypukła,tylną nieznacznie spłaszczona. W gałce ocznej wyrózniamy błone wchodzace w skład jej sciany a)bł. Włóknista b)bł. Naczyniowa c)bł. Wewnetrzna. Na srodowisko załamujace swiatło składaja się soczewka, ciało szkliste, wodnista ciecz wypełniajaca komore gałki ocznej.Sciana gałki ocznej: 1)Bł. Włoknista dzieli się na:Twardówka jest to bł nieprzezroczysta zbita i uboga w naczynia krewionośne w tylnym boczno-dolnym sektorze znajduje się pole sitowe twardówki przez otwory tego pola wychodza z gałki ocznejwłokna nerwowe tworzace nerw wzrokowy.Rogówka jest ona przezroczysta, zbita.Z wyjątkiem rabka rogówki pozbawiona naczyń za to bogato wyposarzona w bezrdzenne włokna nerwowe. Istota własciwa rogówki pokryta blaszka graniczna przednią na ktorej lezy nabłonek przedni rogówki od wew wysłana przez blaszke graniczna tylną i nabłonek tylny rogówki.2)Bł. Naczyniowa dzieli się na:Teczówka lezy tylnie od rogówki wjej sródku znajduje się otwor zrenica. Na powierzni przedniej i tylnej widoczne sa fałdy teczówki.Teczówka połaczona jest z rogówka za pomoca wiezadła grzebieniastego kata teczówkowo-rogówkowego.Wiezadło to składa się z szeregu beleczek miedzy którymi znajduja się szczeliny chłonne zwane przestrzeniami ka ta teczówkowo-rogowkowego.W teczówce rozproszone sa komórki barwnikowe, od których zalezy kolor oczu. Okrezne włokna miesniowe gładkie tworza miesień zwierzacz żrenicy, pod wpływem silnego oswietlenia, działajacego pobudzajaco na osrodek ruchowy, natomiast pod wpływem słabego swiatła ulega rozszerzeniu zpowodu zahamowania czynności tego osrodka.Cechy gatunkowe żrenicy:Pies i Swinia-kształt okragły,Kot-postac pionowej szczeliny,Roslinożerne-poprzeczny owal.Ciało rzęskowelezy tylnie od teczówki znajduje się w nim miesien rzęskowy zbudowany z włókien gładkich tworzy on promieniscie ułozone listewki(wieniec rzeskowy).Listewki przedłuzaja się ku przodowi w wyrostki rzeskowe do których przymocowuje się obwodka rzeskowa podwieszajaca soczewke.Naczyniówka wysciela powierzchnie wew twardówki jest nia połaczona luzno jedynie w miejscu gdzie przechodza naczynia krwionośne i nerw wzrokowy i na granicy z ciałem rzeskowym połączenie to jest mocne i trwałe.Swoja druga powierznia łączy się ścisle z warstwa barwnikowa siatkowki pod ktrą znajduje się MAKATA ODBLASKOWA ma ona budowe włoknista(roślinozerne)lub komorkowa(pies)ma ona kształt półksiezycowaty lub trójkatny nie wystepuje o na u świni.3)Bł.Wewnetrzna Gałki Ocznej :Siatkówka dzieli się na a)cześc wzrokowa siatkowki składa się z warstwy barwnikowej zrastajacej się scisle z naczyniówką, oraz warstwy nerwowej rozciaga się ona od wejscia nerwu wzrokowego do ciała rzeskowego.Siatkówka jest delikatna i przezroczysta bł koloru rózowego po smierci ulega zmetnieniu. Miejsce przejscia siatkówki w n. wzrokowy nazywa się krazkiem nerwu wzrokowego w jego srodku zanjduje się niewielki wyrostek przejrzysty bedacy szczatkiem tetnicy ciała szklistego. W warstwie nerwowej wyróznia się WARSTWE NERWOWO- NABŁONKOWA-składa się z precików i czopków które sa receptorami wzrokowymi. Preciki są wrazliwe na swiatło natomiast czopki na barwyPreciki sa również dobrze rozwiniete w plamce która jest miejscem dokładnego widzenia.Wrastwa ta nie wystepuje w obrebie krazka n. wzrokowego ta czesc nazywana jest plamka ślepą. WARSTWE ZWOJOWA- SIATKÓWKI, WARSTWE ZWOJOWĄ NERWU WZROKOWEGO-jej neuryty tworza nerw wzrokowy b)czesc ślepa siatkówki dzieli się na czesc rzeskowa siatkowki i czesc teczówkowa siatkowki obie te czesci sa zbudowane z dwoch warstw komórek barwnikowych i zrastaja się z ciałem rzeskowym i teczówką.Soczewka ma kształt dwuwypukłej soczewki o powierzni przedniej bardziej spłaszczonej lezy tylnie od teczówki jest przezroczysta i zbita. Załamuje promienie swietlne i skupia je na siatkówce.Normalnie soczewka jest spłaszczona przystosowana do widzenia z daleka podczas skurczu m.rzeskowego zwalnia się napiecie obwodki rzeskowej a soczewka dzieki sprezystosci staje się okraga dzieki czemu widzimy z bliska. Przestrzen miedzy rogówka soczewką wypełniona jest przezroczystą ciecza wodnista.Ciało szkliste wypełnia przestrzen gałki ocznej znajdujaca się za soczewką, czyli komore szklista gałki ocznej.Jest ono przezroczyste i galaretowate.Naczynia gałki ocznej dziela się na naczynia siatkowki i błony naczyniowej.Tetnice sitkowki odchodza od tt.rzeskowych i wchodza do siatkowki na obwodzie krązka n. wzrokowego.Zyły bł. Naczyniowej wychodza na powierznie galki ocznej, tworza zyły wirowate które przedłuzaja się w zyly rzeskowe.Nerw wzrokowy powstaje z neurytów komórek wielobiegunowych, lezacych w siatkowce oka.Wchodzi on do jamy czaszki przez kanał wzrokowy i razem z nerwem wzrokowym strony przeciwnej tworzy w obrebie mózgowia skrzyzowanie wzrokowe, to ostatnie przechodzi w pasma wzrokowe miedzymozgowia.DROGI NERWOWE PRZEWODZACE I OŚRODKI PODKOROWE I KOROWE dziela się na: 1)obwodowe rozpoczynaja się w siatkowce oka, w której układaja się kolejno trzy neurony.Pierwszy tworzy warstwe nerwowo-nablonkową, drugi -komorki dwubiegunowe warswy zwojowej siatkowki, trzecikomorki wielobiegunowe warstwy zwojowej nerwu wzrokowego-te własnie neuryty formułuja nerw wzrokowy.Nerwy wzrokowe ulegaja skrzyzowaniu i przechodza w pasma wzrokowe.Włokna biorace początek w przysrodkowej połowie siatkowki wchodza przez skrzyzowanie do przeciwległego pasma wzrokowego. Natomiast włokna z bocznej połowy siatkowki nie ulegaja skrzyzowaniu, lecz nerwu zwrokowego kieruja się do pasma wzrokowego tej samej strony.W ten sposób kazde pasmo wzrokowe zawiera włokna z obu gałek ocznych dzieki temu uzyskuje się lepsza jakosc widzenia. Włokna pasm wzrokowych kończa się w 3 pierwotnych(podkorowych)OSRODKACH WZROKOWYCH MÓZGOWIA w cialach kolankowych bocznych, w jadrach poduszki wzgórz i we wzgórzach przednich pokrywy sródmózgowia.W 3 wynienieonych osrodkach pokorowych znajduje się czwarte zgrupowanie neuronów, których neuryty tworza CENTRALNE DROGI PRZEWODZACEnarzadu wzroku. Z ciala kolankowego bocznegoneurony te przekazuja impulsy do korowych osrodków wzrokowych, leżacych w płacie potylicznym kory mózgu. We wzgórkach przednich pokrywy śródmózgowia czwarte neurony tworza DROGE POKRYWOWO-RDZENIOWAktora przewodzi bodzce- do komorek ruchowych rogow brzusznych czesci szyjno piersiowej rdzenia kregowego, sa to neurony dzieki których realizowane są odruchy poruszania głowa i szyja, -do komórek jader nerwów czaszkowych, wiec do nerwow ruchowych miesni galek ocznych. Wzgórki przednie pokrywy srodmozgowia przy udziale nerwow lezacych w jadrach przywspółczulnych nerwu okoruchowego i nerwow zwoju rzeskowego, zawiadują także odruchowymi skurczami m.zwieracz zrenicy i m. rzeskowego. NARZAD PRZEDSIONKOWO-ŚLIMAKOWY składa się 2 czesci: 1)ucha zew, srodkowego i wew,które stanowia aparat odbiorczy fal głosowych oraz informacji o połozeniu ciała w przestrzeni 2)dróg nerwowych przewodzacych oraz ośrodkow podkorowych i korowych.Ucho zewnetrzne składa się z przewodu słuchowego zew i malżowiny usznej z zespołem miesni które ja poruszaja.Przewód słuchowy zewnetrznyma rusztowanie kostne które od strony zew ma chrzastke przewodu słuchowego w niej po stronie przysrodkowej szczelina zamknieta sprezysta błoną otwor przewodu jest ukosnie skierowany do jamy bebenkowej a jego krawedzie tworza piercsien bebenkowy do nich przytwierdzona jest małzowina uszna-zbudowana z chrzastki sprezystej odznacza się duzo ruchliwoscia pokryta fałdem skornym w małzowinie rozróznia się czesc wystajaca ponad głowe z powierznia zew tworzaca grzbiet małzowiny i wklęsło powierznie wew, czyli czółenkiem oraz muszle małzowiny. Czolenko przechodzi w jamę muszli a ta w przewód słuchowy.Skora grzbietu małzowiny usznej jest pokryta krotkimi włoskami zas skore czołenka chronia włosy znacznie dłuzsze. Ucho środkowe:błona bebenkowa-zbudowana z 2 warstw włokien łącznotkankowych ułozonych promieniscie i okreznie.Od wew pokryta jest warstwa sluzowa o nabłonku jednowarstwowym płaskim , a do strony zew warstwa skorna z nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Jama bebenkowa- znajduje się w czesci bebenkowej piramidy kosci skroniowej. Na scianie błednikowej jamy bebenkowej znajduje się okienko przedsionka zakryte przez strzemiaczko oraz okienko slimaka zasłoniete przez blone bebenkowa.W scianie szyjno-tetniczej znajduje się otwor prowadzacy do trabki słuchowej.Sciane błoniasta jamy bebenkowej tworzy błona bebenkowa.Kosteczki słuchowe w jamie bebenkowej znajduja się 3 kosteczki słuchowe:młoteczek-składaja się na miego głowa szyjka rekojeśc, ma skierwanej ku gorze głowie znajduje się powierzchnia stawowa do połaaczeniaz kowadełkiem. Rekojesc tkwi w bł. Bebenkowej,oraz jest przytwierdzona do sciany jamy bebenkowej za posrednictwem wiazadła, kowadełko-rozróznia się trzon i dwie odnogi trzon kowadełka połaczony jest stawowo z głowa młoteczka. Odnoga krotka jest przymocowana do sciany jamy bebenkowej za posrednictwem wiezadła,odnoga długa łaczy się stawowo ze strzemiaczkiem przez kośc soczewkowata, strzemiączko rozróznia siępodstawe która jest połaczona dwiema odnogami z głowa która zestawia się z koscia soczewkowata a jego podstawa zakrywa okienko przedsionka.Trabka słuchowa przechodzi wzłuż wyrostka miesniowego czesci bebenkowej piramidy kosci skroniowej, konczac się ujsciem w jamie gardła.Słuzy wyrównaniu ciśnienia powietrza wew jamy bebenkowej.Ucho wewnetrzne składa się z 1)błednika kosnego-miesci się w czesci skalistej piramidy kosci skroniowejwyróznia się w nim: a)przedsionek-ma kształt kulistej jamy w scianie przysrodkowej znajduje się perforowane dno przewodu słuchowego wew przez które przechodzi n. przedsionkowo-slimakowy. b)trzy kanały połkolistekostne-znajduja się tylno górnie od przedsionka.Kanał pólkolisty boczny lezy w płaszczyznie poziomej,kanał półkolisty przedni w płaszczyżnie strzalkowej, a kanalpołkolisty tylni w płaszczyznie odcinkowej c)slimak-polozony przednio-dolnie od przedsionka. Znajduje się w nim wrzecionko i kanał spiralny slimaka który tworzy wokół wrzecionka skrety. Podstawa wrzecionka jest skierowana przysirodkowo do perforowanego dna przewodu sluchowego wewnetrznego. Wierzcholek wrzecionka okreslano jako oslepek slimaka skierowany bocznie do wzgorka znajdujacego się na scianie jamy bebenkowej, wokół wrzecionka owija się blaszka spiralna kostna która konczy się pod oslepkiem haczykiem blaszki spiralnej. U jej podstawy lezy zwoj spiralny slimaka, dzieli się ona na kanal spiralny slimaka i na bocznie polozone schopdy przedionka które rozpoczynaja się okienkiem slimaka w jamie bebenkowej. 2)błednika błoniastego składa się z łagiewki i 3 przewodow pólkolistych, woreczka łaczacego się z przewodem slimakowym oraz z przewodów sródchłonki.Lagiewka z przewodami pólkolistymi i woreczek reprezentuja narzad przedsionkowy(narzad statyczny)natomiast przewod slimakowy(narzad słuchu).DROGI NERWOWE PRZEWODZACE ORAZ OSRODKI KOROWE I PODKOROWE: drogi przewodzace narzadu slimakowego, czyli narzad sluchu -utworzone sa przez 4 neurony. 1 neuron stanowia komorki zwoju spiralnego slimaka, 2 neuron to komorki jadra slimakowego grzbietowego i brzusznego czesci slimakowej skad impulsy ida w 2 kierunkach. 1)podniety z jadra slimakowego grzbietowego sa przekazywane do jader ruchowych rdzenia kregowego. Neuryty 2 neuronow biegna w skladzie wstegi bocznej przeciwnej do jader wzgorkow tylnych pokrywy wśródmozgowia. 3neronu ich wypustki tworza z kleji droge pokrywowa - rdzeniowa. neurony 4 droga ta konczy się na komorkach ruchowych rogow brzusznych rdzenia kregowego dzieki tym komorka maja miejsca odruchowe ruchy glowy w odpowiedzi na bodzce dzwiekowe. 2) impulsy z jadra slimakowego brzusznego sa przekazywane do kory mozgowej i do miesni glowy. Neuryty komorek jadra brzusznego tworza cialo czworoboczne i koncza się w trzecich neuronach. 4neurony przekazuja impulsy sluchowe do platow skroniowych kory mozgu.

Układ nerwowy Rola ukł nerwowego-łącznik miedzy organizmem a środowiskiem zew,odbiera i odpowiada na bodzce z narządów i tkanek,na skutek reakcji zostaje przyspieszona lub zahamowana czynność poszczególnych organów, dostosowanie zachodzących w nim przemian do potrzeb całego org(homeostaza).Zakres działania ukł nerwowego-kontrola nerwowa , regulacja nerwowo-humoralna.Podział ukl nerwowego:Osrodkowy-mozgowie i rdzen kręgowy Obwodowy-nerwy ośrodkowego i wegetatywnego ukł nerwowego zwoje obwodowe i zakonczenia nerwowe.SOMATYCZNY utrzymuje łącznośc org ze srodowiskiem zew,odbiera bodzce i reaguje na nie czynnosciami narzadów.AUTONOMICZNY wegetatywny ukl nerwowy wspólczulny, przywspółczulny, śródscienny, czynnosci nie zalezne od woli ogr np. perystaltyka jelit,czynnoscia gruczołow.Wspólczulny-charakter kataboliczny pobudzenia aktywna praca, reakcja ataku, obrony, ucieczki. Składa się z 1)prawego i lewego pnia współczulnego ze zwojami przykregowymi2)rdzennych włokien nerwowych.Parzysty pien współczulny układa się na powierzni brzusznej trzonów kregów piersiowych i ledzwiowych. Przywspółczulny-pobudza procesy anaboliczne w czasie spoczynku.Czesc głowowa-z jadrami w pniu mózgu to jest sródmózgowiu i rdzeniomózgowiu oddajace włokna wraz z nerwami czaszkowymi szczególnie z nerwem błednym.Czesc krzyzowa-zawiera włokana ruchowe i wydzielnicze dla koncowego odcinka jelita grubego, pecherza moczowego oraz narzadów płciowych.Włókna przedzwojowe- wywodza się ze słupów bocznych rdzenia kregowego do splotu podbrzusznego i śródściennych jelita grubego. Nerw błedny X para nerwów czaszkowych zawiera trzy grupy włokien nerwowych aferentne, eferentne współczulne i eferentne przywspółczulne -wywodza się z jadra ruchowego grzbietowego i jadra ruchowego brzusznego, kieruja się do splotów sródsciennych,przełyku, jelita, tchawicy, oskrzli, tarczycy, zwojów serca,nerek.TKANKA NERWOWA podstawowa jednostka autonomiczną tkanki nerwowej sa komórki nerwowe(neurony)oraz komorki glejowe.Głównym zadaniem neuronów jest szybkie przesyłanie informacji wzdłuz komórki w postaci impulsów nerwowych. Komórki glejowe nie przewodza impulsów nerwowych odpowiadaja one za odzywianie i ochrone komórek nerwowych.Neurony:Rodzaje:1)jednobiegunowe-unipolarne2)dwubiegunowe-bipolarne3)wielobiegunowe-multipolarne.Zbudowany jest z 3 cześci:Ciala komórkii dwóch wypustek(dendrytu, neurytu).Cialo komórki-duze komorki z wyraznym jadrem i jaderkami, z cialkami Nissla, z wyraznymi aparatami Golgiego,licznymi mitochondriami,szybka przemiana materii, poddatnoscia na niedotlenieniei niedozywienie.Dendryty (aferentna)sa krótkie i maja drzewkowaty ksztalt ich zadaniem jest przewodzenie impulsu nerwowego dokomórkowo,czyli w strone ciala komórki.Neuryty(akson)(eferentna)-rozgalezione na koncu przewodzi dokomórkowo, czyli od ciala komorki dalej.Włokna nerwowe podział :ruchowe,czuciowe-otoczone sa dwiema oslonkami rdzenna(mielinowa)i komórkowa.W miejscach styku komorek oslonkowych wystepuja przerwy w oslonce rdzennej sa to przewezenia Ranviera.Kazdy neuron może przekazywac impulsy nerwowe innej komorce. W wypadku tkanki nerwowej przekazywanie sygnalow do kolejnych komorek musi być szczególnie szybkie i precyzyjne.Sluza do tego specjalne zlacza-synapsy.W ukladzie ner powstaja one zwykle miedzy zakończeniem aksonu a dendrytem lub cialem kolejnej komórki nerwowej.Synapsy nerwowo-nerwowe-gdy impuls nerwowy osiaga zakonczenie neurytu(blone presynaptyczą) do szczeliny synaptycznej otwieraja się malutkie pecherzyki synaptyczne zawierajace specjalna substanje chemiczna(acetylocholina lub noradrenalina)Substancja ta dyfunduje przez szczeline i pobudza białkowe receptory w blonie postsynaptycznej,wyzwalajac w kolejnej komórce impuls nerwowy.Synapsy nerwowo-mieśniowe-przez nie aksony pewnych komórek nerwowych przekazuja także impulsy do komórek miesniowych.Synapsa jest złączem w którym impuls nerwowy przekazywany jest z jednego neuronu na inny neuron albo na komórke wykonawcza(efektorowa).Pomiedzy komorkami nerwowymi i wypustkami połozone sa astrocyty-pelnia funkcje podporowa, oslonowa oraz tworza oslonki ich wypustek.Naczynia wlosowate-gruba błona podstawna w OUN tkanka łaczna jedynie wokół naczyn krwionosnych brak mozliwosci bliznowacenia.Opony mózgowe i rdzenia kregowego Specjalna oslona mechaniczna i odzywcza1)oslona kostna-czszka trzony i łuki kregów2)oslonki bloniaste a)opona twarda mozgowia i rdzenia kregowego mocna włoknista błona w rdzeniu kregowym wystepuja 2 blaszki lączace się w okolicy otworu potylicznego pomiedzy nimi blona nadtwardowkowa naczynia od opny twardej mozgowia wnikaja do przestrzeni podporowej dwie fałdy b)pajeczynówka-oddzielona od opony twardej jedynie wlosowata przestrzenia podtwardówkowa wyslana nablonkiem jednowarstwowym plaskim z opona twarda polaczona delikatnymi beleczkami przebiegajacymi z przestrzeni podpajeczynówkowej c)opona miekka-przylega bezpośrednio do OUN i rdzenia zwana naczyniowka w obszarze komór mózgowia tworza sploty naczyniówkowe produkujace płyn mozgowo-rdzeniowy .Mozgowie- od strony gzrbietowej podzielona przez szczeline poprzeczna mózgu na mozg i tyłomózgowie. MÓZG: Kresomózgowie- rozwiniete u ssaków, w polkulach osrodki zalezne od woli ruchow i reakcji na srodowisko, otrzymane ze środowiska bodzce i wrazenia zmyslowe sa analizowane i przetworzone kazda polkula składa się z istoty bialej -lezaca wew, istoty szarej-lezacej na zew tworzaca kore mozgowa Kora nowa- modsza filogenetycznie wielowarstwowa. Kora stara-archaiczna mniej zróznicowana pod względem budowy 2-3 warstwy. Na powierznie kul mózgowych zakrety i bruzdy zwiekszaja ich powierznie charakterystyczne gatunkowo. Na koncach czaszki odpowiadajace im zagłebienia i wynioslosci w kazdej połkuli wyróznia się: płaszcz, wechomózgowie,cialo prazkowane i komore boczna.Wechomózgowie-z opuszka wechowa przylegajaca scisle do kosci sitowej, wlokna nerwowe wechowe przechodza przez otwory blaszki sitowej do jamy sitowej a koncza się w blonie wechowej dna jamy nosowej.Miedzymózgowie-lezy tylnie od przedmozgowia i przednio od srodmozgowia stacja przekaznikowa i przesyłkowa pobudzen docierajacych z obwodu do półkul mózgu i z powrotem.Ważne osrodki ukł limbicznego sklada się 3 rózniacych się budowa i funkcja czesci1)nadwzgórza i szyszynka 2)wzgórza i komora 3 i wzgórzami wzrokowymi 3)podwgórza z przysiadka, guzem popielatym.Sródmózgowie-twor nieparzysty 4 uwypuklenia wzgorki czworacze przednie-integruja bodzce wzrokowe,tylen statyczno-ruchowe.Centra odruchów i szlaki nerwowe laczace ze soba osrodki mozgowia i rdzen odruch ucieczki i obrony.TYŁOMÓZGOWIE:Rdzen przedłuzony-rdzenio mózgowie lub opuszka rdzeniowa osrodek oddechowy i sercowo-naczyniowy,komora 4 mózgu z jadrami nerwów czaszkowych Mózdzek-prawie kulisty kształt a składa się zczesci srodkowej czyli robakai dwóch płatów bocznych czyli pólkul mózdzku.Zbudowany z istoty szarej i białej istota szara tworzy kore mózdzku. Na przekroju poprzecznym rozgałeziona drzewkowato,w obrebie istoty białej istota szara tworzy skupienia zwane jadrami mózdzku.Osrodek odruchowej koordynacji ruchu oraz osrodek równowagi odbierajacymi jakiekolwiek informacje ustawieniu konczyn i ich obarczniu.Rdzeń kregowy-połozony w kanale kregowym i otoczony przez opone twarda pajeczynowke i opone miekka,dzieli się bez wyraznej granicy na czesc szyjna piersiowa ledzwiowa i krzyzowa.W rdzeniu kregowym widoczne dwa zgrubienia szyjne i ledzwiowo-krzyzowe, w nich korzonki grzbietowe i brzuszne nerwow ledzwiowych tworzacych splot barkowy i ledzwiowo krzyzowy dla konczy, narzadów jamy miedniczej i sciany brzucha.Istota szara lezy w srodku rdzenia i ma kształt motyla lub litery H.

MIĘSOŻERNE Kręg szczytowy ma łuki lekko spłaszczone,łuk dobrzuszny jest bardziej wąski niż dogrzbietowy.Guzek dogrzbietowy jest słabo zaznaczony.Guzek dobrzuszny niewielki, wyraźnie odcinający się od otoczenia.Skrzydła są ustawione poziomo i wystają na boki dlatego dół kręgu szczytowego jest płytki.Na brzegu doczaszk. skrzydła widniejewyraźne wcięcie skrzydłowe.Przyśrodkowo od tego wcięcia leży otwór kręgowy boczny.Bliżej brzegu doogon. znajd. Się otwór wyr. poprzecznego.Na str wewnętrznej łuku dobrzusznego leży słabo zarysowany dołek zębowy.Dołki stawowe doczaszkowe są głębokie.

Kręg obrotowy jest najdłuższy spośród kręgów szyjnych, ma wydłuż. ząb o kształcie cylindrycznych, lekko uniesiony ku górze.Grzebień dobrzuszny w części środkowej zanika.Wyr. kolczysty w postaci pionowej, wydłużonej blaszki.Jego zasięg doczaszk. Wystaje na wys. wierzchołka zęba, doogon. Zaś znajd. Się na wys. Końca doogon. kręgu.Wcięcie kręgowe doczasz. Jest głębokie.

Kręgi szyjne 3-6 mają trzony,których dł. Zmniejsza się stopniowo ku tyłowi.Końce doczaszk. Są wypukłe, a doogon. lekko wklęsłe.Grzebień dobrzuszny i wyrostki kolczyste w kierunku kręgów tylnych zyskuja n awyrazistości.Na wyr. stawowych doogon. widnieją wyr. Suteczkowate.Wyr. żebrowo-poprzeczne są podłużnie ustawionymi listewkami kostnymi z końcami doczaszk. Odpowiadającymi wyr. żebrowym,doogon. zaś wyr. poprzecznym.Długie łuki kręgów powoduje, że pzrestrzenie międzyłukowe są wąskie.Kręg szyjny 7 jest pozbawiony wyr żebrowego. Wyr. Poprzeczny jest dobrze wykształcony.Wcięcia kręgowe doczaszk. I doogon. sa głębokie, a w wyniku ich zespolenia powst. Otwory między kręgowe.Na wyr. Stawowych doogon. rysuja się wyraźne wyr. suteczkowate.

Kręgi piersiowe mają krótkie tzrony, a ich końce są płaskie.Na trzonach ostatnich kręgów pojawiają się grzebienie dobrzuszne.Dołki żebrowe lepiej wykształcone na kręgach przednich, na kręgach tylnich stają się coraz płytsze.Na ostat. 3-4 kręgach brak dołków żebrowych doogon. i dołków żebrowych wyr. Poprzecznych.Wyr. kolczyste 6-7kręgów są pochylone lekko ku tyłowi i są jednakowej wys.Na dalszych kręgach maleją.Ich obwodowe końce są guzkowato zgrubiałe.Wyr. suteczkowate wyst. Na wyr. Poprzecznych.Powierzchnie stawowe wyr. Stawowych doczaszk.i doogon. są płaksie.Długie łuki kręgów sprawiają z epzrestrzenie międzyłukowe są wąskie.

Kręgi lędźwiowe tworzą stos. Długi odc lędźwiowy kręgosłupa.Trzony kręgów zyskują na dł az po pzredostatni kręg.Końce doczaszk. I doogon. trzonów są spłaszczone.Na ostatnich kręgach pojawia się wyrażny grzebień dobrzuszny.Łuki kręgów ulegają spłaszczeniu i ograniczają poszerzający się ku tyłowi kanał kręgowy.Wyr. kolczyste płaskie, o ostrych krawędziach, są pochylone ku przodowi i zyskują na wys w miarę pzresuwania się ku tyłowi.Wyr. kolczysty kręgu ostatniego jest ustawiony pionowo.Wyr. statwowe mają płaskie pwoierzchnie, a doczaszk. Są uzupełnione wyr. suteczkowatymi.Wyr. dodatk dobrze rozwinięte na kręgach pzrednich maleją ku tyłowiWcięcia kręgowe doczaszk. I doogon. i otwory międzykręgowe są wąskie.Ciasne są przestrzenie międzyłukowe.

Kość krzyżowa jets bardzo krótka.Obok dobrze rozwiniętych wyr. Staw. Doczaszk 1kręgu krzyżowego zachowały się wyr stawowe doogonowe na kręgu ostatnim.Wyr stawowe pozostałych kręgów to guzkowate wyniosłości na częściach bocznych k.krzyżowej.Kanał krzyżowy jets bardzo wąski. Kręgi ogonowe wyst. W różnej liczbie.4 początkowe są stos. Krótkie i zachowują cechy kręgów pzreciętych.Kręgi 5-10 ulegają wydłużeniu by stopniowo się skracać.Od kręgu 5 zaznacza się proces likwidacji łukówPozostałościami są tzw wyr. Łukowe.Wyr. stawowe wyst. Prawie do ostatnich kręgów ogon.

Żebra są bardziej łukowate wygięte .poczynając od 1-10żebra stopniowo stają się cora zdłuższe, po czym się skracają.Szyjka żebra stosunkowo długa, maleje ku tyłowi.W 3 ostatnich zebrach powierzchnia staw. Głowy zespala się z pow. Stawow. Słabo wykształconego guzka żebra.W żebrach tylnych pow. przednia nie wyst.Chrząstka żebra 1 łączy się ztawow z k.żebrowa i rękojeścią mostka.Chrząstki kolejnych żeber zespalaja się z dołkami staw. Na tzronie mostka, zaś 9para na pograniczu tzronu i wyr mieczykowatego.Mostek jest stos długi, diętki i spręzysty.Kstnieje dopiero na starość.Rękojeśc mostka na pzrekroju na przekroju popzrecznym owalnaa jej koniec doczaszk. Jest uzupełniony chrząstką rękojeści.Wcięcia żebrowe leżą w obrębie trzonu mostka.Kości KończynyPiersiowej Mięsożernych łopatka-grzebień łopatki jets zakończony wyr barkowym.Na wyr tym wyst. Wyr. Haczykowaty.Obojczyk-szczątkowy,u kota ma kształ pręcikowaty,wygięty a u psa zwiazany z mięśniem ramienno głowowym.Kość ramienna-u kota ma charakt otwór nadkłykciowy, u psa wyst otówr nadbloczkowy.Kościec przedramienia- nieznaczna ruchomośc między k.prom i k.łokciową.Kości nadgarstka-7.Kk.śródręcza-5. Kk.palców ręki-tworzą każdy z nich 3 człony a 1 palec jest dwuczłonowy.

Kości kończyny miedniczej-Kość biodrowa leży w płaszczyźnie strzałkowej,pow pośladkowa jest skierowana bocznie a pow. Krzyż-niednicza jest zwrócona przyśrodkowo.Guz biodrowy i krzyżowy są słabo zaakcentowane.

Żołądek mięsożernych-jest b.duży w stos do wielkości ciała.jest żołądkiem jednokomorowym prostym.bł. śluzowa jets typu gruczołowego,wyściółka jest nabłonek 1warstwowy cylindryczny.Cz. wpustowa śluzówki żołądka zajmuje b.mały obszar. cz.denna żołądka wyst na obszarze tzronu żołądka.w ogólnym zarysie żołądek można przyrównać do litery U.Rozciagliwość ścian żołądka jest największa w obrębie trzonu.Jelito cienkie jest krótkie,jelito czcze jest najdłuższe, a odc początkowe sa krótkie.W dwunastnicy wyróżniamy cz.doczaszkową,cz.zstępującą,cz.wstępującą.Jelito kręte lub biodrowe jako krótki końcowy odc jelita cienkiego odgranicza się od jelita czczego fałdem krętniczo-kątniczym.Lezy na wys 1-2 kręgu lędźwiowego.Jelito grube- nieznacznie rózni się od jelita cienkiego.Jest stos krótkie o nieskomplikowanym przebiegu.Najkrótsze jest jelito ślepe.które kontaktuje się z prawą nerką od str grzbietowej, a bocznie z cz.zstępującą dwunastnicą.Okrężnica-stos krótka.po str grzbietowej kontaktuje się z prawą nerką.Wątroba-czerwonobrunatny gruczoł wyrażnie rozczłonowany na płaty,przylega do pzrepony na całym obszarze.Pow. przeponowa jest bardziej wypukła, a pow tzrewna jest zdecydowanie wklęsła.Płat lewy i płat Prawy podzielone są na płaty wtórne.Płat ogoniasty jest silnie rozwnięty i skierowany w prawo.Brzeg dogrzbietowy jest tępo zarysowany.Na pow tzrewnej wątroby wyst duży wycisk żołądkowy..Pęcherzyk żółciowy leży między płatem czworobocznym a płatem P przyśrodkowym w zagłębieniu.Pzrewodziki zółciowe zespalaja się w 3-5pzrewody wątrobowe uchodzące poj do pzrewodu pęcherzykowego.Trzustka jest w postaci pętli wąska i długa.zabarwienie zalezy od stanu pzrekrwienia gruczołu iż wiązana jest z jego stanem czynnościowym.ma 2 lub 1 przewód wyprowadzający: pzrewód trzustkowy i pzrewód trzustk. dodatk.Sieć większa mięsożernych wyst jako rozległy spłaszczony worek, który okrywa od str brzusznej i z boków pętle jelitowe.Tkanka tłuszczowa siecie może być traktowana jako podściółka tłuszczowa o znaczeniu termoregulacyjnym w stos do tzrewi.

Układ oddech. Mięsożernych Nos-płytkę nosową przewiercają okrągle nozdrza. Skóra płytki nosowej pozbawiona owłosienia i gruczołów jest chłodna i wilgotna.Jama nosowa-w odc tylno-górnym mieści się okolica węchowa obejmująca błonę słuz. Błędnika sitowego.Krtań-wyst różnice gatunkowe.chrząstka nagłośniowa brak całkowicie u kota.Oskrzela-drzewo oskrzelowe poza oskrzelami głównymi obejmuje oskrzele płatowe lewe doczaszkowe,które dzieli się na oskrzela segmentowe pzreznaczone dla bu części płata doczaszk. Płuca lewego.

Płuca-cechują bardzo głębokie szczeliny międzypłątowe.płuco lewe ma 2dzielny płat doczszk. Oraz płat doogon.płuco prawe-ma niepodzielny płat doczaszk,płat środkowy, doogon i płat dodatk.Narządy mocz.Nerka-kształ fasolowaty.ulega dużym wahaniom pod zwględem wielkości i ciężaru.nerka prawa doczaszk końcem zostawia ślad w postaci wycisku nerkowego na wątrobie.pow. dobzruszna dotyka dwunastnicy zstępującej oraz trszustki.Nerka lewa mniej stabilnie umocowana niż prawa.z boku sąsiaduje ze śledzioną, a po str dolno-przyśrodkowej z okrężnicą zstępującą.obydwie nerki są macalne przez powłoki brzuszne.Pęcherz mocz- charakt.się tym że niezależnie od stanu wypełnienia wystaje z jamy miednicy do jamy brzusznej.Tylko szyjka pęcherza leży w jamie miednicy.Narządy płciowe męskie mięsożernych-Jądra-u psa są prawie kuliste i niewielkie.najądrze nakłada się na jądro od str grzbietowo-bocznej.Usadowienie jąder w tyle zwłaszcza u kota sprawia ze ryr pochwowy i powrózek nasienny ulegają znacznemu wydłużeniu.Bańka nasieniowodu zaznacza się tylko u psa. Silnie rozrośnięty gruczoł krokowy czyli stercz jest wyraźnie 2płatowy.u straszych zwierząt prostata jest zgrubiała, rozrośnięta.Prącie psa jest prawie cylindryczneCz. Pzrednia trzonu prącia zawiera wewnątzr k.prącia(stanowi produkt skostnienia ciał jamistych prącia w tym odc).Żołądź prącia psa obok k.prącia zawiera ciało gąbczaste żołędzi.Napletrek psa okrywa dosć dokładnie pracie i jets wyraźnie odgraniczony od ściany dolnej brzucha.Ujście napletkowe jest stos. Wąskie.Narządy płciowe żeńskie mięsożernych:jajnik-na pow zewnętrznej jajnikazależnie od stanu czynnościowego wyst guzkowate wyniosłości jako dojrzewające pęcherzykiajjnikowe lub ciałka żółte.Jajnik podwiesza jego krezka będą częścia wiezadła szerokiego macicy.str przyśrodkową jajnika obejmuje lejek jajowodu.Jajowód-okrązą prawie koliście jajnik i rozpoczyna się lejkiem.Lejek i początk odc cieśni leżą w obrębie ściany keiszonki jajnikowej.następnie jajowód zagina się łukowato.Macia-jest dwurożna z przegrodą.są długie,prawie proste i łączą się w krótki tzron na kształt literyV.Pochwa jest szcególnie długa.położony w jamie bzrusznej pęcherz moczowy pzrechodzi w stos długą cewkąmoczową.po obu stronach przedsionka pochwy wyst. Symetryczny twór wielkości orzecha laskowego o charakterze ciała jamistego-opuszki przedsionka.łechtaczka jest stos duża.srom jest stos mały i gęsto owłosiony.

PTAKI -charakter. cechą jest zdolność do aktywnego lotu. są stałocieplne(temp ciała w granicach 39,5-45 ).wiele z nich doskonale pływa i nurkuje lub sprawnie przemieszcza się po lądzie. w ciele wyróżniamy głowę wraz z dziobem osadzona na stos długiej szyi, opływowy tułów wraz ze skrzydłami(przekształcone kończyny przednie) oraz kończyny dolne podciągnięte pod ciało(staw kolanowy jest skierowany do przodu, a skokowy do tyłu).kości szczęk są wyciągnięte w dziób i pokryte rogową pochwą. na górnej str dzioba leży para otworów nosowych na głowie znajd się bardzo dobrze rozwinięte oczy z ruchomymi powiekami, za nimi ukryte pod piórami i zasłonięte błoną bębenkową otwory uszne. postawa ptaka utrzymywana jest dzieki odpowiedniej budowie i osadzeniu kończyn tylnych Palce tych kończyn zwykle 4 są zakończone pazurami.3palce skierowane sa do przodu a 1 do tyłu. Ciało z wyj. Dzioba i dolnej częsci nóg jest pokryte piórami. Pióra są rogowymi tworami skóry. skł się z osi i osadzonej na niej chorągiewki utworzonej przez poszczepiane ze sobą blaszki tzw promienie. stanowią doskonałą izolację cieplną i tworzą płaszczyzny nośne umożliwiające lot. na skrzydła wyst długie i sztywne pióra zw lotkami., a w ogonie sterówki pokrycie ciała tworza małe pióra konturowe, pod którymi ukryte są wiotkie pióra puchowe i puch. nogi i palce pokryte są rogowymi łuskami. u nasady ogona znajd się gruczoł kuprowy którego wydzielina ptaki rozprowadzają dziobem, służy do namaszczania piór, dzięki czemu zachwują elastyczność i nie ulegają przemoczeniu. szkielet jest zwarty i lekki. lekkosć ta osiągnięta jest dzięki odpowiednio delikatnej strukturze elementów kostnych-wiele kości długich to tzw kości pneumatyczne wypełnione powietzrem. czaszka jest szczególnie lekka. brak zebów umożliwia zmiejszenie rozmiarów i trzewiowej części czaszki. z kręgosłupem czaszka łączy się za pomocą 1kłykcia potylicznego, co wraz ze specjalną budową pierwszych kręgów szyjnych(dźwigacza i obrotnika) zapewnia ogromną ruchliwość głowie. Kręgosłup złoż jest z 4 odc: szyjnego, piersiowego, krzyżowo-lędźwiowego i ogon. odc szyjny jest jedyna ruchomą częścią kręgosłupa ptaka. odc piersiowy utworzony jest przez 5lub 6 zrośniętych ze sobą kręgów. od kręgów piersiowych odchodzą żebra łączące się z mostkiem. całość tworzy klatke piersiową, osłaniającą płuca i serce. pzrednia część mostka ptaków latających jest silnie zrośnięta i tworzy tzw grzebień. jest on miejscem przyczepu mięśni poruszających skrzydła. zrośnięcie piersiowego odc kręgosłupa stanowi solidne oparcie dla skrzydeł i pozwala na utrzymanie poziomego ułożenia kręgosłupa bez wysiłku mięśniowego. odc piersiowy jest zrośnięty z cz. Krzyżowo-lędźwiową kręgosłupa.T worzące ją kręgi zlane są w jedną kość krzyżową, zrośniętą ponadto z miednicą.za kością krzyżową znajd się 6 wolnych kręgów odc ogonowego. Pas barkowy zbud. jest z pary masywnych kości kruczych wpsartych na mostku, szablokształtnych łopatki obojczyków zrośniętcyh na kształt widełek. połączenie z mostkiem nadaje pasowi barkowemu niezbędną sztywność. szkielet skrzydła skłąda się z kości ramieniowej, kości przedramienia (promeniowej i łokciowej)oraz silnie zmodyfikowanych kości dłoni. zachowane sa 3 szczątkowe palce. budowa stawów pozwala im na ruch tylko w 1płąszczyźnie.pas miednicowy utworzony jest przez zrośnięte kości biodrowe (przyrośnięte do kości krzyżowej) kości kulszowe i łonowe. Miednica ptaków jest szeroka otwarta od dołu. w panewkach stawowych miednicy osadzone są kości udowe. kończynę tylną tworzą kości podudzia (goleniowa-gruba i strzałkowa-cienka), kość skokowa i kości palców. k.skokowa jest specyficznym elementem szkieletu kończyny tylnej, powstała w wyniku zrośnięcia się kości stopy. Ukł mięśniowy rozwinięty jest bardzo silnie. szczególnie mięśnie piersiowe. w Ukł nerwowy-znaczny rozwój mózgu, szczególnie rozbudowane są półkule mózgowe przodomózgowia, pokryte warstwą kory mózgowej. międzymózgowie jest niewielkie, doskonale wykształcony jest móżdżek, będący ośrodkiem koordynacji ruchów. rdzeń przedłużony(zamózgowie) jest charakt wygięty. od mózgu odchodzi 12 par nerwów. rdzeń kręgowy tw. wyraźne zgrubienia w miejscach, w których odchodza nerwy do skrzydeł i nóg. z narządów zmysłów najlepiej rozwinięte są oczy, mające zdolność podwójnej akomodacji. dość dobrze rozwinięty słuch, słabo węch. Ukł pokarmowy ropoczyna się jamą gębową, ograniczoną szczękami w kształcie dzioba. na dnie znaj się cienki i długi język. dziób i język bywaja rozmaicie ukształtowane w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu i sposobu jego zdobywania.za jamą gębową leży krótka gardziel prowadząc a do długiego przełyku. u wielu przełyk rozszerzony jest na pewnym odc i tworzy wole, w kótrym przetrzytmywany pokarm ulega zmiękczeniu. następny odc to 2częściowy żołądek. w cz. Przedniej gruczołowej pokarm jest oblewany sokami trawiennymi wydzielanymi przez gruczoły ścian żołądka. w następnej cz. Żołądka mieśniowej pokarm jest rozdrabniany skurczami grubych wysłanych rogowym oskórkiem ścian. od żoładka odchodzi dwunastnica, z która połączone są przewodami wątroba i trzustka. dalej ciągnie się długie, tworzące pętle, jelito cienkie, w którym pokarm jest wchłaniany oraz krótkie jelito grube, prowadzące do kloaki. Ukł oddech -do płuc powietrze dociera przez otwory nosowe nozdrza zewnętzrne, jamę nosową, nozdrza wewnętzrne, kratń i tchawicę rozdzielajacą się na 2 oskrzela. płuca mają postać niewielkich, gąbczastych ciał. zbud są z ogromnej liczby splątanych coraz cieńszych rurek będących odgałęzieniami oskrzeli. .rury te pzreplatają się z włosowatymi naczyniami krwionośnymi. głowne gałęzie oskrzeli przenikają na wskroś płuca, prwadzą do tzw worków powietrznych-specyficznego organu oddechowego ptaków. worki powietrzne(9) sa cienkościennymi tworami, przenikającymi całe ciało ptaka. ich odgałęzienia wnikają do jamy ciała(mieszcząc się między narządami wewnętrznymi)między mięśnie pod skórę oraz do jam kości pneumatycznych nie biorą bezpośredniego udziału w wymianie gazowej. ponadto pomocne sa w termoregulacji, chronią narządy wewnętrzne przed urazami i zmniejszają ciężar właściwy ptaka. dzieki obecnosci worków powietrznych możliwe jets tzw podwójne oddychanie. podczas wdechu tylko część powietrza ulega w płucach odtlenieniu po czym dostaje się do worków przednich. druga część świeżego powietrza jets w tym czasie magazynowana w workach tylnych, a odtlenia się przechodząc ponownie przez płuca podczas wydechu. krew w płucach nadtlenia się zarówno przy wdechu jak i przy wydechu. Ukł krwionośny-zapewnia całkowite oddzielenie krwi natlenionej i odtlenionej. serce skłąda się z 2 pzredsionków i 2 komór. wyst. 2 obiegi krwi: mały i duży. odtleniona krew z prawego pzredsionka wpływa do prawej komory, skąd tłoczona jest do płuc. natleniona w płucach krew kierowana jest do lewego pztredsionka. a następnie lewej komory serca skąd tłoczona jest do dużego krwiobiegu(po całym org)który doprowadza ją do prawego pzredsionka. ukł wydalniczy- tworzy para nerek ostatecznych i odchodzących od nich moczowodów. kierowany jest wprost do kloaki(pęcherz moczowy nie wyst)mocz ptaków wydalany jest w postaci kryształków kwasu moczowego-woda resorbowana jest w kloace. dzięki takiemu systemowi odzyskiwania wody w org zapotrzebowanie na nią jest u ptaków znikome. ukł rozrodczy męski tworzy para jąder i nasieniowodów prowadzących do kloaki. u samic wyst tylko 1jajnik połączony z jajowodem z kloaką .poszczególne odc jajowodu pełnią określone funkcje podczas formowania jaj.

UKŁAD POWŁOKOWY: SKŁADA SIĘ Z POWŁOKIWŁAŚCIWEJ CZYLI SKÓRY I JEJ POCHODNYCH

SKÓRA:

- oddziela organizm od środowiska zewnętrznego

- pozostaje w ścisłym kontakcie z ukł. nerwowym przez liczne receptory

- zakończenia nerwowe w skórze przyjmują bodźce: świetlne, cieplne, mechaniczne, dotykowe i bólowe

- jest narządem czuciowym i wydalniczym (uczestniczy w przemianie materii i energii)

- wydala: wodę, sole, produkty przemiany białkowej i ciepło(dzięki naczyniom i nerwom)

- funkcje:

• Czuciowa

• Wydzielnicza

• Dokrewna

• Immunobiologiczna

• Magazynowanie krwi

• Regulacja cieplna

• Ochronna (nieprzepuszczalność mikroorganizmów i trucizn)

• Oddechowa (przenikanie tlenu)

- jest surowcem pochodzenia zwierzęcego (przemysł skórzany)

- oględziny skóry pomagają w rozpoznaniu wielu chorób u zwierząt

- skład: kolagen, tłuszcze, kw. tłuszczowe, cholesterol, liczne metale

- ma odczyn kwaśny, pH 3,5 - 5,2

- duża trwałość, elastyczność, plastyczność i zdolności regeneracyjne

- budowa: naskórek + skora właściwa + tkanka podskórna

NASKÓREK:

- cienki, zbudowany z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, od zewnątrz komórki zrogowaciałe, 5 warstw: (od dołu) warstwa podstawna (rozrodcza), warstwa kom. kolczystych, warst. ziarnista, warst. jasna, warst. zrogowaciała,

- w głębokich warstwach leżą komórki barwnikowe

SKÓRA WŁAŚCIWA:

- zbudowana z tkanki łącznej zwartej, włókien kolagenowych i sprężystych

- 3 warstwy: brodawkowa, siateczkowa i tkanka podskórna

- w niej występują gruczoły potowe, łojowe, korzenie włosów i mięśnie gładkie

Naczynia krwionośne i chłonne skóry:

- dobrze rozwinięty zespól tętniczo- żylny związany ze stałocieplnością ssaków

Unerwienie skóry:

- liczne kom. czuciowe i zakończenie nerwowe

- nerwy rdzeniowe

Rozwój i pochodzenie skóry:

- naskórek z ektodermy

- skóra właściwa z mezodermy

- w rozwoju zarodowym tworzenie się skóry i jej pochodnych kończy się ok. 4 mies. życia

2) POCHODNE SKÓRY: WŁOSY:

- u ssaków pokrywają skórę i chronią przed zimnem, wilgocią, oddziaływaniem mechanicznym, elektrycznym itp.

- izolują ciepło

- zbudowane są z komórek naskórka

- gęstość włosów jest cechą gatunkową

- 3 typy włosów:

Pokrywowe (wełniaste lub szczeciniaste) na całej powierzchni ciała

Długie (są grube) tworzą grzywę, grzywkę i ogon

Dotykowe - w torebce włosowej występują zatoki wypełnione krwią, bogato unerwione, występują na wargach, policzkach, podbródku i wokół oczu

- włos składa się z: łodygi + korzenia + cebulki (2 ostatnie umieszczone w mieszku włosa wraz z mięśniami przywłosowymi)

- przekrój poprzeczny włosa: powłoka zewnętrzna + warstwa środkowa (korona) + rdzeń włosa

- włosy układają się na powierzchni skóry tworząc strumienie (potoki) włosów

- linienie to wymiana włosów, może być okresowe, całkowite lub niecałkowite

GRUCZOŁY SKÓRY:

- rozwijają się z naskórka

- gruczoły: potowe, łojowe, mlekowe, ślinowe i łzowe

- w skórze gadów i ptaków brak gruczołów z wyjątkiem udowych u gadów i kuprowego u ptaków

- gruczoły potowe: cewkowe proste o wydzielaniu merokrynowym; ich przewody uchodzą na powierzchni skóry; pot nawilża włosy i naskórek; są silnie rozwinięte u konia; u owiec wydzielają tłuszczopot

- gruczoły łojowe: gruczoły pęcherzykowate proste o wydzielaniu holokrynowym, leżą w skórze właściwej; ich przewody wyprowadzające otwierają się do mieszka włosa; ich wydzielina to łój (kuleczki tłuszczu + kom. nabłonka)

- gruczoły mlekowe: charakterystyczna cecha ssaków, pełny rozwój osiągają tylko u samic, różnią się formą, usytuowaniem, rozmiarem i składem wydzieliny - mleka

Budowa: tkanka gruczołowa (miąższ) + zrąb łącznotkankowy (z tkanką tłuszczową)

Wymię pokrywa skóra a pod nią powięź powierzchniowa i głęboka, pod nimi warstwa tłuszczu i torebka łącznotkankowa

Miąższ dzieli się na płaty i płaciki

Powięź głęboka dzieli wymię na 2 połowy, pełni też rolę więzadła podwieszającego

W płatach rozpoczynają się przewody wyprowadzające (mleczne) które u ujścia do przewodu brodawkowego tworzą zatoki mleczne

Na wierzchołku brodawki występują włókna mięśniowe gładkie tworząc zwieracz brodawki

2 typy brodawki sutka - prawdziwa lub rzekoma

OPUSZKI:

- zwarte twory powłoki wspólnej występujące na tylnych powierzchniach kończyn

- mają silnie zgrubiały naskórek

-występuje dużo gruczołów potowych i zakończeń nerwowych

- opuszki: nadgarstkowe i stępowe (u konia kasztany), śródręczne, śródstopne i palcowe

- budowa: naskórek opuszki + skóra właściwa opuszki + tkanka podskórna (tzw. poduszeczka palcowa)

WYTWORY ROGOWE SKÓRY: PAZUR:

- narząd palcowy charakterystyczny dla palco- i stopochodnych

- najlepiej rozwinięte u zwierząt drapieżnych

- mają kształt haczyka z ostro zakończonym kolcem

PAZNOKIEĆ:

- zmieniona forma pazura występująca naczelnych

KOPYTO:

- twarde zakończenie rogowe palca u nieparzystokopytnych

- homologiczne do pazura

- budowa: obwódka + korona + ściana + podeszwa (zbudowane są ze skóry właściwej i naskórka, który tworzy puszkę rogową)

- w ścianie kopyta wyróżnia się 2 brzegi: górny (koronowy) i dolny (podeszwowy) oraz część grzbietową

- na podeszwie występuje strzałka kopyta

ROGI:

- na możdżeniach kości czołowych tworzą się pochwy rogowe

- budowa: podstawa + trzon + wierzchołek

- na rogach występują pierścienie dzięki którym można np. określić wiek krowy

- ze względu na typ rogów przeżuwacze dzielimy na 3 grupy: pustorogie, pełnorogie i kosmatorogie

GRUCZOŁY DOKREWNE:

- brak w nich przewodów wyprowadzających

- obficie zaopatrzone w naczynia krwionośne

- brak błony podstawnej

- wydzieliny trafiają prosto do krwi lub chłonki

- wydzieliny to HORMONY

- znajdują się pod kontrolą układu nerwowego

- występują u kręgowców i stawonogów (jako jedyna grupa bezkręgowców)

1) GRUCZOŁ TARCZYCOWY (TARCZYCA):

- położony za krtanią

- budowa: płat prawy + płat lewy + węzina (łączy płaty)

- budowa pęcherzykowa

-barwa brunatnoczerwona lub ciemnoczerwona, zwarta konsystencja

- obficie unaczyniony

- hormony: jodotroniny, kalcytonina

2) GRUCZOŁY PRZYTARCZYCOWE:

- zewnętrzny i wewnętrzny ( u świni tylko zew.)

- bardzo małe, okrągłe

- regulują przemianę wapniową

- hormon: parahormon

- przy zaburzeniach funkcjonowania choroba - tężyczka, ich usunięcie powoduje śmierć

3) GRUCZOŁY NADNERCZOWE (NADNERCZA):

- narząd parzysty, układa się na nerce

- budowa: kora + rdzeń → otoczone torebką

- hormony: kortykoidy (mineralokortykoidy, glikokortykoidy i steroidy płciowe)→ produkowane przez korę; adrenalina → produkowana przez rdzeń

4) PRZYZWOJE

5) PRZYSADKA:

- mały gruczoł dokrewny

- umieszczona na podwzgórzu

- 2 płaty: przedni i tylny w torebce łącznotkankowej

- produkuje wiele hormonów, m.in. somatotropina, adrenokortykotropina, tyreotropina, prolaktyna, wazopresyna i oksytocyna

6) SZYSZYNKA:

- położona w nadwzgórzu

- hormon: melatonina

7) WYSPY TRZUSTKI

8) KOMÓRKI GONAD

MIESNIE;

Tkanka mięśniowa zbudowana jest z włókien mięśniowych w kształcie walca maja one wiele jąder. Włókno mięśniowe otacza sarkolemma. Wnętrze wypełnia sarkoplazma zawierająca organelle komórkowe i barwnik czerwony podobny do hemoglobiny zwany mioglobina. Odgrywa on role w przenoszeniu tlenu charakterystycznym składnikiem sarkoplazmy są miofibryle. Włókno czerwone to takie w którym przeważa sarkoplazma mięsień taki jest wytrzymały. Włókna białe w ich budowie przeważa miofibryl kurczą się szybko ale również szybko ulegają zmęczeniu. Mięśnie oglądane w świetle spolaryzowanym wykazują odcinki jasne i ciemne. Włókienka mięśniowe składają się z prążków izotropowych krążków granicznych prążka anizotropowego i krążka środkowego.

Budowa mikroskopowa. Za pomocą mikroskopu można zobaczyć ze włókna mięśniowe zbudowane są z drobnych włókienek zwanych filamentami: są filamenty cienkie(są długie zbudowane z aktyny i troponiny) i grube(są krótkie). Skórcz mięśni polega na wsuwaniu się między siebie miofibryli które leżą równolegle do siebie. Włókna mięśniowe gładkie są zbudowane z jednolitej substancji która załamuje światło dlatego nazwana została gładka. Unerwienie mięśnie są unerwiane przez neurony ruchowe czyli rozgałęzione włókna nerwowe. Jeden neuron zaopatruje różna liczbę włókien mięśniowych. Im więcej włókien przypada na jeden neuron tym mniej precyzyjne ruchy on wykonuje. We włóknach mięśniowych powstaje acetylocholina pobudza ona włókna mięśniowe.

BUDOWA MIĘŚNI mięsień składa się z dwóch części jednej zdolnej do kurczenia się a drugiej służącej do przymocowania do szkieletu. W kończynach mięśnie składają się z brzuśca i ścięgien. Brzuśce mogą przybierać rożne kształty i właśnie od kształtu brzuśca pochodzą nazwy mięśni np.: płaski wrzecionowaty. Jeżeli brzusiec jest podzielony na części to każda z nich jest nazywana głową. Brzusiec składa się ze zrębu(tkanka łączna) i miąższu( włókna mięśniowe). Tkanka łączna otaczająca brzusiec z zewnątrz to namięsna a włókna wnikające w brzusiec noszą nazwę omięsnej.

NARZĄDY POMOCNICZE MIĘŚNI; Powiezi; rożnej długości tkanka łączna otaczająca mięśnie, grupy mięśni lub całe okolice ciała, przymocowuje je do kości, ustala mięśnie we właściwej pozycji szczególnie w czasie pracy. Powięzi tworzą miękkie złożone rusztowanie dla calego umięśnienia uzupełniając szkielet kostny, wyróznia się powieź powierzchowna leży na zewnątrz tuż pod skóra jest delikatna i luźna; powieź głęboka leży pod powięzią powierzchniową i jest grubsza u dużych ssaków wzmocniona włóknami sprężystymi. Kaletki maziowe; drobne twory łącznotkankowe w postaci zamknietych woreczkow, w srodku plyn przypominajacy maz stawowa, położone pod mięśniami lub sciegnami w miejscach nad występami kostnymi, ułatwiając przesuwanie się miesni i ochrone przed urazami. Lagodzi tarcie. Ściana kaletki zbudowana jest z dwóch warstw wewnętrznej( podobnej do śródbłonka) zewnętrznej(błony włóknistej) Pochewki maziowe; budowa zblizona do kaletek, sciana pochewki dwuwarstwowa wloknista zewnetrzna i maziowa wewnetrzna dwulistkowa scienna i trzewna sciegnowa, wystepuje w miejscu przejscia sciegien, naczyn krwionośnych do sciegien. Trzeszczki; twory kostne powstale z skostnienia sciegien w miejscu ich maksymalnego naprężenia nad wystającymi krawędziami kostnymi. Powierzchnia boczna trzeszczki skierowana do kosci, pokryta chrzatka szklista, rola; zwiekszenie wytrwałości ścięgna, zmniejszenie tarcia, zmiana kata przyczepu, wydajniejsza praca miesni. Bloczki; występują na kosci utworzone w tych miejscach gdzoe ścięgno nad występem kostnym zmienia swój kierunek, pokryty chrzastka szklista w postaci rynienki, tk. Chrzestna pojawia się również w obrebie ścięgna, pomiedzy nimi kaletka maziowa.

Przepona to mięsień płaski oddzielający jamę brzuszna od klatki piersiowej. Jest połączony z wątroba za pomocą wiązań. Występuje tylko u ssaków jest mięśniem oddechowym. Część lędźwiową stanowi gruby pokład mięśniowy i połączony jest z kręgosłupem za pomocą 2 odnóg- prawej i lewej. W przeponie występuje roztwór przełykowy przechodzi przez niego przełyk i pnie nerwowe, występuje tez roztwór aorty. Cześć żebrowa rozpoczyna się na wysokości trzech ostatnich żeber. Cześć mostkowa przyczepia się do wewnętrznej powierzchni wyrostka mieczykowatego. Środek ścięgnisty to osklepek przepony. Przypomina rogalik, w obrębię trzonu jest otwór ż. Głównej.

Antrologia- dział anatomii zajmujący się ruchomymi i nieruchomymi połączeniami kości występują 3 zasadnicze grupy połączeń kości włókniste chrząstkowe i maziowe.

POŁĄCZENIA WŁUKNISTE

do tej grupy należy więzozrost, szew oraz wklinowanie. W więzozroście kości są połączone za pomocą tkanki łącznej włóknistej lub sprężystej. Rozpowszechnione na dużym obszarze występują pod nazwą błony międzykostnej lub więzadła.

SZEW stanowi obszerna grupę połączeń. Występuje przeważnie w czaszce. Ze względu na charakter łączonych ze sobą kości przyjęto kilka rodzai szwów: piłowaty, łuskowy liściasty, płaski.

Piłowaty występuje wtedy gdy krawędzie łączonych ze sobą kości maja kształt zębów piły np. szew potyliczno-miedzyciemieniowy.

Łuskowy gdy kości zachodzą na siebie podobnie jak łuski ryby np. między kością ciemieniowa a skroniowa.

Liściasty krawędzie kości są postrzępione i wnikają między siebie np. szew czołowo-nosowy.

Płaski tworzą kości równoległe do siebie płaskie i gładkie np. szew potyliczno-łuskowy.

WKLINOWANIE połączenie zębów z okostna zębodołu

POŁĄCZENIA CHRZĄSTKOWE

dzielą się na dwie zasadnicze grupy chrząstkozrost i spojenie.

CHRZĄSTKOZROST jest to połączenie między kośćmi gdzie tworzywem łączącym kości jest tkanka chrzęstna. W zależności od tego jaka ona jest może to być chrząstkozrost szklisty(chrząstka nasadowa w kościach długich) lub włóknisty( krążki międzyżebrowe)

SPOJENIE to chrząstkozrost który ma we wnętrzu jamę np. spojenie miednicze.

POŁĄCZENIA MAZIOWE

STAWY składają się z powierzchni stawowych pokrytych chrząstkami torebki stawowej mazi oraz więzadła.
Powierzchnia stawowa to gładki obszar kości okryty chrząstką stawową w stawach mogą występować wstawki uzupełniające w postaci krążków stawowych. Sprężystość chrząstki likwiduje wstrząsy powstałe w czasie ruchu.

TOREBKA STAWOWA tworzy zamkniętą błoniastą obudowę stawu. Powstaje przy dużym udziale okostnej która tworzy warstwę włóknistą pod nią znajduje się unaczyniona i unerwiona warstwa maziowa. Warstwa włóknista zawiera włókna klejodajne i sprężyste co wpływa na jej charakter ochronny.

MAŹ STAWOWA jest roztworem koloidalnym zawierającym mucynę. Znajdują się w niej złuszczone elementy komórek. Jest naturalnym smarem zmniejszającym tarcie w stawach.

PODZIAŁ STAWÓW stawy można podzielić na proste i złożone staw prosty to taki w którym występują tylko 2 kości np. biodrowy staw złożony to taki w którego skład wchodzi więcej niż 2 kości np. staw łokciowy mięsożernych.

STAWY JEDNOOSIOWE zachodzą w nich ruchy tylko w jednej płaszczyźnie czyli zginanie i prostowanie należy do tej grupy staw zawiasowy i obrotowy.

STAW ZAWIASOWY stanowi połączenie gdy jedna z powierzchni ma kształt walca a druga jest wklęsła. Zachodzi ruchy w osi poprzecznej przechodzącej przez środek np. staw łokciowy kopytnych walca.

STAW OBROTOWY ma również jedna oś obrotu, przebiega równolegle do połączonych kości np. staw szczytowo-obrotowy.

STAWY DWUOSIOWE

oprócz zginania i prostowania wykonywane są tych przywodzenia i odwodzenia należna do tej grupy stawy owalny siodełkowy i kłykciowy.

STAW OWALNY powierzchnie w kształcie owalu umożliwia ruchy dookoła. Staw szczytowo-potyliczny.

STAW SIODEŁKOWY przypomina kształt siodła np. staw żebrowo-poprzeczny.

STAW KŁYKCIOWY to staw skroniowo-żuchwowy.

STAWY WIELOOSIOWE to stawy o największej ruchomości możliwe ruchy zginania prostowania przywodzenia odwodzenia wysuwania i cofania np. staw ramienny.

STAW PŁASKI powierzchnie stawowe są płaskie ruchomość jest nieznaczna ruchy ślizgowe np. nadgarstkowo-śródręczny.

---