50.Interpretacje faszyzmu- Duljas -> Encyklopedia „Białych plam” Bartyzel

Typologie interpretacji faszyzmu:

1. Nolte (klucz ideowo-polityczny)

interpretacja :
- chrześcijańska (f. jako neopogaństwo)
- konserwatywn (f. jako negacja tradycji przez masy)
- liberalna (f. jako jedna z form totalitaryzmu)
- nacjonalistyczna (f. jako produkt swoistego rozwoju historycznego niektórych narodów)
- marksistowska (f. jako klasowy produkt stosunków społeczno-ekonomicznych)
- faszystowska autointerpretacja

* podział ideowy:
-teorie specyfikujące (uznające f. włoski, i odpowiednio nazizm, za zjawiska niepowtarzalne, wyjątkowe i narodowe)
-teorie generalizujące (poszukujące wspólnego dla wszystkich faszyzmów mianownika)

- etiologiczne (szukające przyczyn zjawiska)
- opisowe

-teorie heteronomiczne (wyjaśniają f. przez odwołanie się do innych pojęć, jak militaryzm, dyktatura kapitału etc.)

-teorie autonomiczne (akcentującą nowość i nieporównywalność fenomenu f. z istniejącymi wcześniej zjawiskami)

2. De Felice

interpretacje
- klasyczne (f. jako „choroba moralna” Europy; jako produkt spóźnionych i nietypowych procesów rozwoju gospodarczego i zjednoczenia narodowego niektórych państw europejskich, z Włochami i Niemcami na czele; jako stadium schyłkowego kapitalizmu lub ostatecznego rezultatu walki klas)
- katolicka
- „transpolityczna” (Noltego)

*interpretajce wypracowane przez nauki spł.
- psychospoleczne

- socjologiczne
- socjoekonomiczne

3. Inne praktyczne interpretacje
- powstałe przed wojną
- powojenne
- odnoszące się do faszyzmu ogółem

- interpretujące rdzenny faszyzm (włoski)

Autointerpretacje faszystowskie (tworzone przez faszystów)

1. Curzio Malaparte- faszyzm jako ruch jednoczący cały naród, o charakterze rewolucyjnym i proletariackich korzeniach krytykował faszyzm „o tendencji liberalnej”, czyli czasowe kompromisy, jakie Mussolini godził się zawierać z opozycją, społeczeństwem, zagranicą i w ogóle rzeczywistością zastaną. Nawoływał do przeprowadzenia we Włoszech „prawdziwej rewolucji”, która obaliłaby rządy „konserwatystów z Rzymu”, a dowartościowała masy. Według niego cel całkowicie uświęcał środki: Malaparte gloryfikował każdy przejaw terroru faszystowskich bojówek, głośno protestując przeciw powstrzymywaniu go przez policję.

2. Gioacchino Volpe – zajmowała go geneza faszyzmu. By wyjaśnić faszymz na uwadze należy mieć historię, przede wszystkim ferment lat wojennych i powojennych ( ujawnił on kryzys starych partii, głęboką świadomość problemów narodowych i społecznych, rozczarowanie rządem). Zwrócił on również uwagę na czynnik społeczny rewolucji faszystowskiej, złożony z 2 elementów: - młodzieży (dlatego rewolucja ta była dziełem nie tyle kombatantów, co ich dzieci)

- drobnej i średniej burżuazji wiejskiej (popolo minuto), sympatyzującej z ideałami nacjonalizmu,
co ostatecznie pozwoliło f. zaprezentować się jako pierwsza włoska rewolucja ludowa.

3. Maurizio Maraviglia- faszymzm powstał by przeprowadzić własną rewolucję, która jest wybitnie konstryktywna (o ile jest o chrakterze antybolszewickim) i nie reprezentuje on wcale negatywnego momentu procesu historycznego. Faszymz to pojęcie rewolucyjne powstałe po rozkładzie systemu mieszczańsko-kapitalistycznego, który politycznie oznacza system liberalny i demokratyczno-parlamentarny. Faszyzm jest ruchem zmierzającym do odnowienia pewnych wartości, które, choć nie zostały odrzucone, były jednak zapomniane lub zdradzone przez stary świat burżuazji liberalnej, i dlatego jest rewolucją o charakterze europejskim, starająca się odnowić i przewartościować system kultury europejskiej, dąży do podniesienia godności ludzkiej w Państwie korporacyjnym i indywidualności narodowych w systemie hierarchii i równowag międzynarodowych. Negatywne nastawienie do Bolszewizmu.

4. Oswald Mosley – koncentrował się na zagadnieniach społeczno-gospodarczych. Misja faszyzmu to przezwyciężenie każdej postaci materializmu, czyli odnalezienie gospodarczej „trzeciej drogi” pomiędzy kapitalistycznym liberalizmem i marksistowskim socjalizmem, to zaś prowadzi i do filozofii klasycznej, i do nauki chrześcijańskiej, z jej koncepcją służby, poświęcenia się dla sprawy i włączenia się jednostki we wspólnotę; na płaszczyźnie ustroju politycznego interwencjonizmowi gospodarczemu rządu odpowiada przejście od (pozornej) demokracji liberalnej do bezpośredniej (plebiscytowej), gdzie społeczeństwo w regularnych odstępach czasu akceptowałoby lub odrzucało rząd. Krytykował przedwojenny faszyzm za zbytni nacjonalizm. Opowiadał się za zjednoczeniem Europy przez wzgląd na sprawy gospodarcze i polityczne. Pod jego wpływem międzynarodowa konferencja partii neofaszystowskich w Wenecji 1962 przyjęła Deklarację Europejską, która postulowała utworzenie Rządu Europejskiego.

5. Maurice Bardeche (interpretacja „estetyczna”)
faszyzm nie jest ideologią ani doktryną, a wolą wpisaną w krew i duszę, istnieje w nim moralność i estetyka, jednakże mają one charakter zdobywczy, toteż każdy faszyzm jest religią, żadna więź nie łączy f. ani z nazizmem, ani z rasizmem, toteż nie musi on brać na swój rachunek zbrodni popełnionych przez hitleryzm, natomiast winien być on zespolony z ideą tolerancji

6. Giuseppe Bottai (autointerpretacja rozliczeniowa)
Faszymz uważał za czysto włoską” oryginalność i awangardowość, a totalitaryzm za tyranię i uniformizację.

Interpretacje marksisotowskie

a)Komunistyczne
- Grigorij Zinowjew- f. To zjawisko reakcyjne i kontrrewolucyjne, w ostatecznym rachunku wyjdzie ono na dobre „klasie robotniczej”, jako że obalając zarówno monarchię, jak i demokrację burżuazyjną, stworzy sytuację rewolucyjną.
- Karol Radek - zwycięstwo faszystów było największą porażką „proletariatu” od czasu rewolucji październikowej, sam zaś ruch faszystowski określił jako (drobnomieszczański) „socjalizm małego człowieka”
- Amadeo Bordiga- twierdził,że nie ma żadnej istotnej różnicy pomiędzy reżimami: burżuazyjno-demokratycznym a faszystowskim

- Klary Zetkin- nosicielem f. „nie jest nieliczna kasta, lecz szerokie warstwy społeczeństwa, wielkie masy, obejmujące również część samego proletariatu”, oraz że zawiera on „elementy rewolucyjne”, tyle tylko, iż zostały one „zwyciężone i spętane przez elementy reakcyjne”

-August Thalheimer -ł f. za zjawisko pokrewne XIX-wiecznemu bonapartyzmowi, co zresztą pozwoliło mu określić
-Palmiro Togliattii - f. może przybierać różne formy, jest on ruchem masowym, mobilizującym i burżuazję, i drobnomieszczaństwo, a nie „synonimem reakcji, terroru itp.”; elementem wspólnym wszystkich ruchów faszystowskich jest „zaciekły nacjonalizm”, ideologia faszystowska stanowi „romantyczną” odmianę socjaldemokracji, „podkradającą” komunizmowi rozmaite pomysły
-Angelo Tasca - nie ma f. „bez kryzysu ekonomicznego”; jego główną bazę społeczną stanowią średnie klasy miejskie, a istotę — organizacja zbrojna; choć „od samego początku” był on ruchem reakcyjnym, to jednak „nie jest reakcją w stanie czystym, lecz reakcją posługującą się metodami masowymi”
- Rajani Palme Dutt – faszyzm od samego początku karmiony, żywiony, utrzymywany i subsydiowany przez wielką burżuazję, wielkich właścicieli ziemskich, finansistów i przemysłowców”
- Georgija Dymitrowa - f. jako „jawna terrorystyczna dyktatura najbardziej reakcyjnych, najbardziej szowinistycznych i najbardziej imperialistycznych elementów kapitału finansowego”; „najbardziej reakcyjną” odmianą f. mianowany został niemiecki narodowy socjalizm f. „to władza samego kapitału finansowego”;triadę najbardziej „wściekłych” faszystów : Mussolini, Piłsudski i Hitler
- Tadeusz Kroński- faszymz nie ma żadnego stałego (ideowego) punktu odniesienia, toteż mógłby się zwrócić również przeciw nacjonalizmowi, zniekształcić go i odrzucić, „aby na jego miejsce wprowadzić jakiś 'europeizm' lub po prostu 'aryjskość' i karać śmiercią za niemal wszystko, f. „nie jest doktryną, ale postawą psychiczną
- Franciszek Ryszka- faszyzm zidentyfikowany nadto z nazizmem, i zdefiniowanego przez „skrajny nacjonalizm”, rasizm i antysemityzm, jako Zło absolutne

b)Socjaldemokratyczne
- Filippo Turati - f. nie jest zjawiskiem czysto włoskim, lecz szczególnym przypadkiem sytuacji ogólnej, tj. następstwem plutokratycznego zwyrodnienia kapitalizmu, a także wojny; sam faszyzm jest „wojną, która trwa wewnątrz każdego narodu i przeciw niemu się kieruje”
- Pietro Nenni – faszyzm jest ruchem reakcyjnym

- Otto Bauer-f.w służbie burżuazji łamie opór klasy robotniczej, dyktatura faszystowska niszczy „najcenniejsze prawne i kulturalne zdobycze całej epoki rozwoju kapitalistyczno-burżuazyjnego — od reformacji, poprzez rewolucję burżuazyjną, aż do burżuazyjnej demokracji, miażdży swobody demokratyczne, faszyzm to „kontrrewolucja” i „nowo wynaleziona forma dyktatury klas kapitalistycznychoraz wynik 3, splecionych ze sobą, procesów społecznych: deklasacji kombatantów, powojennej pauperyzacji drobnomieszczaństwa i chłopów oraz obniżenia, wskutek kryzysu, zysków kapitalistów. Pierwsi, którzy ulegli faszyzmowi to inteligencja

c)Marksistowsko-psychoanalityczne
- Wilhelma Reicha -w f. odkrył psychologię polityczną mas sfrustrowanych przez wielowiekowy „ucisk seksualny”, a inaczej mówiąc — tłumienie seksualności przez społeczeństwo oparte na gospodarce prywatnej, małżeństwie monogamicznym i rodzinie patriarchalnej; głównym winowajcą okazuje się tu „mistyczna filozofia moralna” oraz „organizacja seksualno-polityczna” Kościoła, „której celem jest wytępienie” — w interesie burżuazyjnej klasy panującej — „rozkoszy seksualnej człowieka, a zatem i zmniejszenie szczęścia ludzkiego na ziemi”
- Erich Fromm- podłożem f. i nazizmu są te pierwiastki ładu cywilizacyjnego (religia i oparta na niej moralność, naturalne autorytety ojca., wzorce tradycyjnej kultury itp.)

Interpretacje liberalne
- Luigi Salvatorelli - f.jest „rewoltą drobnomieszczańską” oraz „wyrazem 'walki klasowej' drobnomieszczaństwa, tkwiącego między kapitałem a proletariatem jak ów trzeci między dwoma uczestnikami sporu”, wynikającym z odrzucenia samego pojęcia „klasy”, i zastąpienia go pojęciem „narodu”, celem polityki społecznej f. jest doprowadzenie do „absolutystycznego paternalizmu”(doktryna ekonomiczna i społeczno-polityczna, w myśl której jednostki (obywatele, społeczeństwa, a nawet całe narody) nie są w stanie kierować swoimi sprawami w obiektywnie dobry dla nich sposób i w związku z tym potrzebują pomocy i kontroli innych jednostek (grup), które są predestynowane lub przynajmniej posiadają nabyte kompetencje do sprawowania tej funkcji)
- Renzo De Felice- f. jako ruch, który był idealizacją i wyrazem pragnień określonego typu średnich warstw społecznych, które pną się w górę
-Piero Gobetti - f. jako „samodemaskacja Włoch” i „autobiografia narodu”
- Francesco Salverio Nitti – złączył faszyzm i bolszewizm jako, iż oba te systemy „nie opierają się na przeciwstawnych zasadach”, gdyż „oznaczają one zaprzeczenie tych samych zasad wolności i ładu, zasad 1789 roku, zasad amerykańskiej konstytucji i angielskiego prawa publicznego. Są więc zaprzeczeniem wszystkich podstaw nowoczesnej cywilizacji”
- Benedetto Croce – faszymz jako niewytłumaczalna w kategoriach racjonalnych „choroba intelektualna i moralna” „chorobauczuć, wyobraźni i ogólnie ludzkiej woli, kryzysem zrodzonym z utraty wiary, nie tylko w racjonalny liberalizm, ale także i w marksizm”, faszyzm nie został wymyślony przez żadną z klas społecznych, ale był powojenną depresją i „zagubieniem się” poczucia wolności; sięgnięcie „w głąb ludzkich umysłów”, f. jako „nowa wiara”, która jawi się „bezstronnemu obserwatorowi jako niespójna i dziwaczna mieszanina demagogii i powoływania się na autorytety, poszanowania praw, które głosił, i aktów pogwałcenia prawa, koncepcji ultranowoczesnych i omszałych staroci, postaw absolutystycznych i tendencji bolszewickich, niewiary i umizgów wobec Kościoła katolickiego, odrazy do kultury i jałowego dążenia do kultury zawieszonej w próżni, mistycznych niesień i cynizmu”
-Hannah Arendt - f. był „raczej zwykłą nacjonalistyczną dyktaturą zrodzoną z trudności wielopartyjnej demokracji”
- Alberto Aquar- „pod rządami faszyzmu nie udało się nigdy stworzyć państwa totalitarnego, w sensie całkowitej integracji społeczeństwa z państwem”monarchia przez cały okres faszystowski była ośrodkiem władzy i wpływów politycznych, zatem nieuchronnie elementem, który rozbijał jednorodność i zwartość faszystowskiej klasy rządzącej„proces faszyzacji wojska nie został nigdy w pełni doprowadzony do końca”

a) Liberalno-konserwatywne („libertariańskie”)
- Franz Borkenau- f. to nic innego jak „brunatny kolektywizm”, a nawet „najbardziej skrajny typ socjalizmu”

-Friedrich August von Hayek - każdy, nawet najłagodniejszy w metodzie, socjalizm i interwencjonizm gospodarczy państwa musi prowadzić do socjalizmu faszystowskiego i „narodowego”, dowodził też, że Hitler zrealizował w praktyce wszystkie idee socjalistyczne; to również socjalizm jest całkowicie identyczny z totalitaryzmem;
- F.A. Voigt,- „marksizm doprowadził do faszyzmu i narodowego socjalizmu ponieważ zasadniczo on jest faszyzmem i narodowym socjalizmem”
-Jules Monnerot - f. „stawia na porządku dziennym zasadę solidarności społecznej historycznego kolektywu, który Mussolini określał terminami narodowymi, a Hitler rasowymi. Byłby to więc w sensie etymologicznym ruch socjalistyczny”

Interpretacje katolickie i konserwatywne - ukazanie zasadniczo antychrześcijańskiej i antytradycjonalistycznej natury f.
-Luigiego Sturzo - faszyzm jest konserwatywną dyktaturą, czyli prawicowym bolszewizmem
-Jacques Maritain – faszyzm jako „choroba moralna”, kładzie akcent na antychrystianizm tej ideologii, zauważa jednak, że we Włoszech faszyzm był — z uwagi na konieczność liczenia się ze Stolicą Apostolską i z religijnością ludu — mocno przytłumiony
- Agostino Del Noce- faszyzm jest „problemem ateizmu” i przejawem „epoki sekularyzacji” Faszyzm natomiast rozumie pod pojęciem 'naród' nie dziedzictwo wartości, ale wzrastanie w siłę. W przeciwieństwie do nacjonalizmu nie pojmuje on historii jako jakiejś wierności tradycji, ale jako bezustanny akt tworzenia, któremu wolno obalić na swej drodze to wszystko, co mu się przeciwstawia
- Friedrich Meinecke- „niemiecka katastrofa”, a f. w ogóle, jako „zadziwiające wypaczenie” linii ewolucyjnej, po której poruszała się dotychczas Europa oraz skutek rozluźnienia tradycyjnych więzi społecznych i „poruszenia mas” wywołanego rewolucją francuską
- Gerhard Ritter - rezultat załamania się etyki regulującej dotąd stosunki między moralnością a siłą, nadto „zaciekłego” dążenia do dobrobytu z jednej, a poszukiwania czegoś, co zastąpi religię

- Golo Mann- nagły wybuch sił irracjonalnych i demonicznych, stanowiących wypadkową zespołu przyczyn wynikających z kryzysu powojennego
- Giuseppe Prezzolini - f.był wytworem epoki powojennej oraz wciągnięcia mas do polityki; w sytuacji kryzysu „potrzebny był człowiek bezkompromisowy w polityce, o wielkiej energii i ufności w swoje siły, umiarkowany barbarzyńca” — i takim okazał się Mussolini, „syn wieku szybkości, techniki i kapitalizmu”, po dojściu do władzy cechą f. jest „nadmiar parweniuszy”, toteż „partia utworzona w znacznej części z ludzi niewiadomego pochodzenia, bez kultury i wykształcenia politycznego, uległa szybko rozkładowi moralnemu pod wpływem stolicy” sensie społecznym f. jest jednak również „rewoltą klas średnich, poczętą w duchu tendencyj narodowych i konserwatywnych, a skierowaną swym ostrzem przeciwko skrajnym żądaniom proletariatu i wyuzdaniu grup kapitalistycznych” , natomiast politycznie — „partią o niewyraźnych tendencjach demokratycznych, na czele której stoją wodzowie wyszli z szeregów socjalizmu rewolucyjnego”, stępionego dopiero dzięki fuzji z obozem nacjonalistycznym w taki sposób, że „dokonała się transfuzja: faszyzm przejął teorię nacjonalistyczną, nacjonalizm — praktykę faszystowską”
- José Ortegay Gasset -f.,to „typowy ruch ludzi masowych”, a spowodowan ewejściem mas do polityki „zmiany polityczne ostatnich lat zwiastują nie co innego, jak polityczną dyktaturą mas
-Władysław Leopold Jaworski – f. To pozbawiony teorii i doktryny, „kierunek na wskroś empiryczny”, nie posiadający także elementu zarówno filozoficznego, jak religijnego: deklaratywnie f. jest wrogiem determinizmu, i zwalcza światopogląd materialistyczny, ale stosując i gloryfikując gwałt, i determinizm, i materializm potwierdza; w f., „osiągnięto szczyt” — identycznej z monopartyjną demokracją totalitarną - zredukowano naród do jednej partii. Wszyscy, którzy znajdują się poza partią, do narodu nie należą”

Interpretacje socjologiczne

- Karl Mannheim – f. To element zupełnie nowy i typowy dla XX wieku, z powodu wtargnięcia na scenę polityczną bezrozumnych mas, lecz kierowany przez wyizolowanych ze społeczeństwa intelektualistów; Dla faszyzmu istota polityki polega na rozpoznaniu i wykorzystaniu potrzeb chwili. Ważne są nie tyle programy, co bezwarunkowe poddanie się wodzowi; Dla ideologii faszystowskiej historia nie ma żadnego sensu; […] nadczłowiek, wódz, wie, że wszystkie idee polityczne i historyczne to mity.
- Marcel Prélot - f. „dopuszcza istnienie jednej tylko, uprzywilejowanej zbiorowości; […] tą uprzywilejowaną zbiorowością jest zbiorowość narodowa; faszyzm utożsamia naród z państwem. Za pomocą tych trzech odstępstw faszyzm osiąga przydatność socjologizmu, jako swej doktryny politycznej i czyni z niego swoistą doktrynę, którą można nazwać statologizmem. Socjologizm klasyczny ustanawia prymat czynnika społecznego nad indywidualnym. Statologizm faszystowski przyjmuje ten punkt widzenia, przeinacza go jednak bardzo istotnie, uznając istnienie jednej tylko społeczności, lub raczej jednej społeczności powołanej, zupełnej i żywotnej. Ludzkość nie jest w istocie rzeczy społecznością, lecz zwykłym faktem biologicznym, wobec czego przestaje ona być źródłem praw i obowiązków

Interpretacja socjo-ekonomiczna

A.F. Kenneth Organski-faszyzm umieszczony w toku rozwoju gospodarczego i związku zachodzącego między nim a sytuacją polityczną, faszyzm wiąże się z upzremysłowieniem, uznanie f. za ruch drobnomieszczaństwa

Podejście socjologiczne z politologicznym

Seymour Martin Lipset- faszyzm to skrajne centrum, jest zasadniczo ruchem klasy średniej, wyrażającym protest w równej mierze przeciwko kapitalizmowi, jak i socjalizmowi, przeciw wielkim przedsiębiorcom i wielkim związkom

Interpretacje politologiczno-historyczne
Eugen Weber - f. i narodowy socjalizm jako „połączenie prawicy i lewicy”, będące zespoleniem XIX-wiecznego nacjonalizmu i socjalizmu, lecz w nowej, „mniej humanitarnej [i] mniej liberalnej” postaci niż ich wcześniejsze manifestacje , faszystowską mieszankę prawicy i lewicy należy określić jako „narodowy kolektywizm”

Hugh Seton-Watson – f. Łączy „reakcyjną ideologię ze współczesną organizacją masową”, a „ich przywódcy, jeśli są w opozycji, wychwalają tradycyjne cnoty, lecz zwracają się o poparcie do mas i wykorzystują każdą formę ich niezadowolenia, jako siła polityczna są raczej demokratyczni niż oligarchiczni, f. jest ruchem rewolucyjnym, którego podstawę stanowi znaczne poparcie mas. Wszystkie ważniejsze ruchy faszystowskie powstały w opozycji do istniejących reżimów. ważną cechą faszyzmu, którą się często pomija, a której nigdy nie można dobrze wytłumaczyć, jest charyzmatyczny przywódca

Hugh R. Trevor-Roper - „dynamiczny” f. to „kult siły gardzącej ideami religijnymi i tradycjonalnymi, samoobrona rozjątrzonej niższej klasy średniej w osłabionym społeczeństwie przemysłowym”

Renzo DeFelice -elementem, który odróżnia reżim faszystowski od reżimów reakcyjnych i konserwatywnych, jest mobilizacja i zaangażowanie mas. Owa mobilizacja przybiera formy demagogiczne, włoski faszyzm stawia sobie za zadanieprzekształcenie społeczeństwa i jednostki w sposób, który nigdy dotąd nie był wypróbowany ani zrealizowany; Różnice między faszyzmem włoskim a nazizmem są ogromne; są to dwa światy, dwie tradycje, dwie historie, do tego stopnia różne, że jest bardzo trudno połączyć potem we wspólnej ocenie

Roger Eatwell -f. definiuje on jako poszukiwanie „holistyczno-nacjonalistycznej radykalnej trzeciej drogi , cele f. To osiągnięcie powszechnego dobrobytu wszystkich, ale w zgodności z celami wspólnoty, co zapewnić winna jednolita organizacja wszystkich uczestników procesu produkcyjnego

Interpretacja fenomenologiczna -kluczowym w niej pojęciem jest — zgodnie z ogólną zasadą fenomenologii — fenomen (zjawisko), tu: fenomen historyczny, tj. takie zjawisko społeczne, które posiada samoświadomość, wyrażoną w obrazie świata, ideologii i stosunku do innych fenomenów; fenomenem może być więc czyjś światopogląd indywidualny, doktryna polityczna, wypracowana przez szereg osób, ruch polityczny, instytucja polityczna (np. Rzesza Niemiecka), wytwór kulturotwórczej, sensownej działalności człowieka (np. kościół, pałac czy obraz), ale nie przedmiot czy instytucja użytkowa (np. fabryka); poznanie fenomenologiczne wymaga „empatii” wnikającej do wewnątrz danego fenomenu, a więc ujęcie go takim, jakim on sam rozumie i przedstawia siebie oraz ujmuje swój stosunek do świata; błędem, z tego stanowiska, jest zatem wyjaśnianie zjawiska przez umieszczanie go w polu innego fenomenu i odwoływanie się do innych zjawisk,

Ernst Nolte -f. jest fenomenem zamkniętym epoką wojen światowych, a ściślej — latami 1917-45, gdzie datę początkową wyznacza — warunkujący powstanie f. fakt wybuchu rewolucji bolszewickiej, a końcową — jego klęska; odtąd jest on już faktycznie martwy
faszyzm jako zjawisko wewnątrzpolityczne, wyznacza wskazanie wroga politycznego, którym jest marksistowski komunizm: f. „to antymarksizm, który zmierza do zniszczenia przeciwnika przez rozbudowanie radykalnie przeciwstawnej, a jednak zbliżonej ideologii i przez zastosowanie prawie identycznych i charakterystycznie zabarwionych metod, zawsze jednak w nieprzekraczalnych ramach narodowego samozachowania i autonomii, f. jest nie tyle „reakcyjny”, co „reaktywny” — jako reakcja na marksizm, ale realizowana metodami prawicy nieznanymi, „kontrrewolucja” realizowana środkami rewolucyjnymi; specyfiką f. jest także wprowadzenie wątków „sprawiedliwości społecznej” i zniesienia walki klas, na czym właśnie polega charakterystyczne dla niego połączenie motywu socjalistycznego z nacjonalistycznym; ściślej rzec ujmując — „reaktywność” f. jest dwojakiej natury: a/ może się on narodzić tylko „na gruncie systemu liberalnego” i b/ „nie istnieje faszyzm bez pojedynku z bolszewizmem” , f. definiowany jest przez wskazanie jego celu, identyfikowanego jako wojna „na śmierć i życie”, prowadzona o „absolutną suwerenność , f. jako zjawisko transpolityczne, tzn. „opór przeciwko transcendencji praktycznej i zarazem walkę z transcendencją teoretyczną

.Interpretacja cywilizacyjna
Andrzeja Piskozub -f. włoski — oceniany przed wojną dodatnio — zaliczał do cywilizacji łacińskiej, natomiast hitleryzm — od początku oceniany bezwzględnie ujemnie — wiązał z cywilizacją bizantyjską ; nazizm, choć nienawistny żydostwu, przejął zadziwiająco dużo cech z cywilizacji żydowskiej : monizm prawa publicznego i prywatnego; ograniczenie własności prywatnej; nienawiść do chrześcijaństwa; plemienną monolatrię; pojęcie wybraństwa narodowo-rasowego; nieuznawanie niewspółplemieńców za ludzi; pychę i pożądanie cudzej własności; dopuszczenie niewolnictwa; utylitaryzm, kolektywizm (gromadność), mechanicyzm i aprioryzm, jako wyznaczniki tej metody życia zbiorowego , F.jest wytworem cywilizacji zachodniej


Podsumowanie:
Świadomie synkretyczna, zbierająca wyniki dociekań różnych szkół i pojedynczych badaczy, definicja f. mogłaby brzmieć następująco:

Faszyzm to wielowymiarowe — przede wszystkim polityczne, ale również społeczne i transpolityczne (duchowe) — zamknięte w czasie zjawisko epoki sekularyzacji, narodzone i występujące w obszarze całej cywilizacji zachodnio-europejskiej (łacińskiej), ale rozprzestrzeniające się gdzieniegdzie także na obszary innych cywilizacji (bizantyjskiej, turańskiej, chińskiej, arabskiej i żydowskiej), mające swoje praźródło i praprzyczynę w nowożytnym kryzysie cywilizacji chrześcijańskiej, wywołanym przez rewolucję religijną protestantyzmu, a w konsekwencji deizmu, ateizmu i laicyzmu, i rewolucję polityczną, obalającą porządek monarchiczny, jak również rewolucję kulturalną racjonalistycznego oświecenia, a bliższą przyczynę w romantycznym przesileniu kultury, generującym ideologie kontestujące ład naturalny i cywilizacyjny oraz w pozytywistycznym „bankructwie nauki”; wyłonione bezpośrednio z rewolucyjnego syndykalizmu i z socjalizmu, ale absorbujące od samego początku treści doktryny nacjonalistycznej; mające, w swojej rdzennej — włoskiej — postaci, ścisły związek z drogą rozwojową tego narodu, w innych zaś — cechy swoiste, wynikające z ich problemów narodowych, kulturalnych, społecznych i ekonomicznych; charakteryzujące się przez cały czas swojego istnienia przewagą woluntarystycznego aktywizmu i swoistego „stylu” („estetyki przemocy”) nad teorią i doktryną oraz autodefiniowaniem się przede wszystkim w kategoriach negatywnych, ale dążące do wypracowania pozycji doktrynalnych w drodze syntezy heterogenicznych ideowo elementów; starające się nade wszystko o połączenie pierwiastków niemarksistowskiego i odrzucającego walkę klas socjalizmu oraz nietradycjonalistycznego nacjonalizmu, na płaszczyźnie syndykalistycznej albo korporacyjnej organizacji całości życia społecznego; antykapitalistyczne i antyplutokratyczne, ale nie negujące własności prywatnej, a jedynie odrzucające leseferystyczny model ekonomii i poszukujące gospodarczej „trzeciej drogi”; antyliberalne i wrogie liberalnej demokracji parlamentarnej, lecz plebejskie i demokratyczne w sensie kolektywistycznej „demokracji totalitarnej”; poprzez antyliberalizm i antyparlamentaryzm posiadające cechy wspólne z reakcyjną (monarchistyczną i nacjonalistyczną) prawicą radykalną, i w pewnych płaszczyznach z nią współpracujące, ale zasadniczo od niej różne, bo niekontrrewolucyjne, niekonserwatywne, niereligijne i nie dążące do przywrócenia ładu tradycyjnego; egzaltujące uczucia narodowe w sposób doprowadzający je do karykaturalnego szowinizmu, ale w konsekwencji ich wyolbrzymienia dochodzące faktycznie i teoretycznie do odrzucenia nacjonalizmu konserwującego państwo narodowe, i przechodzące na pozycje ponadnarodowego (europejskiego) uniwersalizmu; poprzez swój eklektyzm ideologiczny sytuujące się ani nie na prawicy, ani nie na lewicy, lecz na pozycjach „skrajnego” (tj. radykalnego w metodach) centrum, i tam odnajdujące swoją podstawową bazę społeczną w klasach średnich; rozpoznawalne w szczególności po wyrazistej symbolice, rytuałach, umundurowaniu, oraz posiadaniu i kulcie charyzmatycznego wodza; w większości swoich wcieleń wrogie religii chrześcijańskiej, lub przynajmniej konkurujące o „rząd dusz” z Kościołem, i starające się samemu stać „religią świecką”; stawiające sobie „statolatryczny” cel zbudowania totalitarnego „Państwa-Absolutu”, ale nigdzie — oprócz hitlerowskiej III Rzeszy — nawet nie przybliżające się w praktyce do tego „ideału”; w swojej szczególnej odmianie, wzrosłej na gruncie „dramatu duchowego Niemiec” — hitlerowskim narodowym socjalizmie — złączone z biologicznymi i materialistycznymi doktrynami darwinizmu socjalnego i rasizmu antropologicznego, a w konsekwencji doprowadzone tam do skrajnego terroru i ludobójstwa, a przede wszystkim planowej eksterminacji ludności żydowskiej i słowiańskiej, uznanej za rasy „niższe” i „bezwartościowe”; będące od początku swego istnienia reakcją na komunistyczny bolszewizm, powstałą do walki z nim w obronie cywilizacji zachodniej, ale zaczerpniętymi od niego, równie bezwzględnymi i okrutnymi metodami; w bezpośrednim z nim starciu — noszącym wyraźne znamiona pojedynku nie tylko politycznego i geopolitycznego, ale również „zderzenia cywilizacji” — ponoszące ostatecznie totalną i bezprzykładną klęskę, która — uzupełniona powojenną czystką — zakończyła jego realne istnienie; jako „życie po życiu”, występujące w śladowych postaciach epigońskiego i nostalgicznego „neofaszyzmu”, albo „postfaszyzmu” i „eurofaszyzmu”, wchodzących wszelako w zupełnie nowe konstelacje ideowe i polityczne.