Cechy wiersza średniowiecznego

wiersz zdaniowo-rymowy, który uznaje się za najbardziej charakterystyczny dla epoki. Opiera się on na zgodności rozczłonkowania zdaniowego i wersowego – jednemu wersowi odpowiada jedno zdanie bądź jego część. Co za tym idzie, niedopuszczalne są w tej odmianie wiersza przerzutnie. W wierszu tym występują, choć nieregularnie, rymy. Podstawą rymów często była powtarzalność pewnej formy gramatycznej (tzw. rym gramatyczny). Przeważały rymy parzyste, występowały zarówno męskie, jak i żeńskie, pojawiały się też rymy wewnętrzne (wewnątrz wersu). Wiersz ten nazywa się też intonacyjno-zdaniowym.

Kompozycja Bogurodzicy

Kompozycja „Bogurodzicy” jest wyraźnie dwuczłonowa ( pierwsza strofa jest skierowana do - Matki Boskiej, a druga do - Chrystusa ) i bardzo przemyślana (autor najpierw prosi o wstawiennictwo Marii i dopiero potem zwraca się do jej boskiego Syna, przywołując jeszcze Jana Chrzciciela). W pieśni spotykamy paralelizm (występujące w wypowiedzi podobieństwo lub nawet tożsamość wątków, motywów):
- treściowy - polega na powtarzaniu się w dwóch kolejnuch członach tej samej treści zarliwej prośby;
- składniowy - w obu członach występuje schemat: apastroja + zdanie (lub zdania) rozkazujące

Kompozycja "Bogurodzicy" jest zgodna z zasadami scholastyki (godzi prawa wiary i rozumu). Występuje tu symboliczna liczba 4, oznaczająca kwadrat cnót. Tekst w wersach rozłożony jest na równoległe odcinki o jednakowej (bądź wydłużonej o jedną) liczbie sylab. W pieśni występują rymy wewnętrzne i końcowe. Utwór jest meliczny i monodyczny.

Archaizacja Bogurodzicy

W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy. Niektóre z nich były przestarzałe już w XV wieku:

- leksykalne (dawne wyrazy)

dziela – dla, bożyc – syn Boga, Gospodzin – Pan, zbożny – dostatni

- słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów):

Bogurodzica – matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?, czyja?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu

- fleksyjne

raczy – racz, ziści – pozyskaj, spuści – ześlij

- składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu)

Bogiem sławiena – sławiona przez Boga

- fonetyczne

Krzciciela – Chrzciciela, sławiena – wysławiana, zwolena – wybrana (przegłos polski)

Tradycja historyczna

Melodia i tekst są prawdopodobnie zmienioną formą prasłowiańskiej pieśni religijnej. Autor chrześcijańskiej Bogurodzicy jest nieznany. Legenda o autorstwie św. Wojciecha nie ma podstaw źródłowych. Z czasem Bogurodzica stała się pieśnią bojową polskiego rycerstwa – jak podaje Jan Długosz śpiewano ją przed bitwą pod Grunwaldem, a później np. przed bitwą pod Warną. Została także odśpiewana podczas koronacji Władysława Warneńczyka. Cały obrzęd koronacji odbywał się po łacinie, jedynie Bogurodzica wykonana została w języku polskim.

Portret maryjny – lament świętokrzyski

portret Matki Boskiej, cierpiącej i lamentującej matki. Jest to obraz kobiety, jednej z wielu matek, nie świętej postaci, ale ludzkiej, która nie ma wpływu na losy syna, nie może mu pomóc. Obraz jest przesycony krwią. Utwór stanowi monolog Maryi, matki Jezusa, bolejącej i lamentującej pod krzyżem. Maryja początkowo wzywa otaczających ją ludzi do współczucia, zrozumienia i współuczestnictwa w cierpieniu. Następnie ze słowami pełnymi czułości zwraca się do Syna, chcąc w ostatniej chwili Jego życia zbliżyć się do Niego i ulżyć Mu w męce. Następne strofy monologu wybuchają rozpaczą i buntem Maryi przeciw Aniołowi Gabrielowi, który zwiastował Dziewicy chwałę i radość, nie wspomniał natomiast o ogromie cierpienia, jakie będzie musiała przejść. Utwór kończy przestroga skierowana do wszystkich matek, aby modliły się do Boga o swoich synów

Plankt – charakterystyczny dla literatury średniowiecznej utwór, w którym wyraża się żal po zmarłej osobie i wzywa do współuczestnictwa w cierpieniu. Nawoływania te stanowiły główny motyw treściowy i kompozycyjny planktów, powtarzały się w nich wielokrotnie i budowały patos utworów. Wołania te często kierowane są do Boga, aniołów, natury i ludzi. Poza tym elementem plankty miały dość swobodną kompozycję i mogły znacząco się różnić między sobą.

Św. Aleksy – ideał ascety

- odrzucenie rodzinnego majątku i dalsze życie w nędzy (oddał swoje szaty, srebro, złoto ludowi, żebrakom i kościołowi)

- celowo umartwiał się za życia, aby uzyskać chwałę po śmierci.
- ukrywa swoje książęce pochodzenie, aby nie ułatwiać sobie życia
- zrezygnował ze szczęścia małżeńskiego, postanawiając żyć w cnocie w celibacie
- nie dal sie jednak nikomu poznać i przez 16 lat, jako żebrak żywiący sie resztkami z pańskiego stołu, znosił w duchu umartwienia wszelkie upokorzenia, cierpienia i niewygody.

- wędrował zatem od miasta do miasta, pomagając ubogim i głosząc Ewangelie.

- unikał rozgłosu i ludzkich pochwal, pragnął żyć w ukryciu,

Roland – chrześcijanin

- czując zbliżający się koniec, świadomie na miejsce swej śmierci wybiera wzgórze (nawiązanie do Biblijnej Golgoty, na której umarł Chrystus) i ma przy sobie tak ważne dla niego: miecz – Durendal, w głowicy zawierający relikwie oraz róg – symbol dowódcy.

- kładzie się twarzą do ziemi, jakby chciał odprawić publiczną pokutę.

- odwraca głowę w kierunku pogan – aby wszyscy widzieli, że umiera jako zwycięzca.

- bije się w piersi za popełnione grzechy, wyznaje swoje winy, robi rachunek

sumienia ze swojego życia,

- wyciąga do nieba swoją rękawicę – jest to symbol oddania hołdu lennego Bogu, Roland uznaje się wasalem Boga.

- natychmiastowe zbawienie – Roland idzie prosto do nieba, aniołowie niosą jego duszę do raju.

Roland – rycerz

- męstwo bohatera – umiera z twarzą zwróconą w stronę wrogów - Hiszpanii

- pożegnanie ze swoim rynsztunkiem, cudownym mieczem Durendalem. Przed śmiercią Roland zabija Saracena, który chce mu odebrać miecz, a potem chroni miecz pod własnym ciałem. Wartość Durendala polega na tym, że jest to oręż święty (w głowicy zawiera relikwie), dar od cesarza oraz symbol stanu rycerskiego. Cały rynsztunek bojowy leży przy nim, a rękawicę zabiera archanioł Gabriel do nieba – Roland pozostaje rycerzem także po śmierci.

- przywiązanie Rolanda do ojczyzny – przed śmiercią rycerz myśli o „słodkiej Francji” i cesarzu.

Wizerunek śmierci – rozmowa…

naga kobieta, pozbawiona , włosów, chuda, blada, żółte lice, brak warg, zgrzyta zębami, kosa w reku, na głowie chusta, przepasana chustą z oczu płynie jej krwawa rosa, wypięła zebra i kości. Wiersz pokazuje jej makabryczny wizerunek, przeraża czytelnika obraz śmierci, który jest wręcz odrażający. Autor utworu nadaje śmierci szczególny charakter - jest ona okrutna, nieprzekupna oraz nieuchronna. To postać, która wzbudza strach - osoba, która zawsze zwycięża. Nie daje się w żaden sposób przekupić, przebłagać, panuje nad światem, a pokonać ją może tylko Syn Boży. Okazuje się, że nikt nie ma u niej specjalnych względów. Przypomina ludziom o ich śmiertelnej naturze, przestrzega ludzi przed grzesznym życiem.

Groteska –połączenie jednocześnie występujących pierwiastków przeciwstawnych, takich jak m.in. tragizm i komizm, fantastyka i realizm, piękno i brzydota. Jest to karykaturalne przejaskrawienie jakichś cech, wyolbrzymienie zachowań. Utwory groteskowe charakteryzują się najczęściej niejednorodnością stylistyczną, obecnością kategorii absurdu i atmosferą dziwności.

Przykładem charakteru groteskowego może być obraz Śmierci ukazany w utworze „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią ”.Jest ona przedstawiona w postaci rozkładającego się trupa kobiety. Mimo , że w trakcie rozwoju akcji Śmierć nie zmienia swojej powierzchowności , to przerażenie wywołane jej widokiem maleje , gdyż czytelnik zaczyna dostrzegać jej słabości i śmieszności. Śmierć , gadatliwa i pyszna , chwali się swoimi osiągnięciami , co dodaje jej śmieszności i czyni mniej groźną .Przerażający wygląd i groza rozmówczyni Polikarpa łagodzone są przez jej słabości i komizm postaci .W ten sposób Śmierć staje się czytelnikowi bliższa , bardziej oswojona i nie budzi w nim już takiego strachu.

Wielki testament Villona

Utwór Villona jest pełen tęsknoty za życiem, przywiązania do jego uroków oraz poczucia przemijania. Dla Villona gorsza od samej śmierci jest starość. Uważał, że młodość szybko upłynie a po niej przyjdzie śmierć. Wyznawał hasło carpe diem. Szczególnie okrutny jest dla kobiet. Siła czasu, która niszczy urodę, jest dla niego najcenniejszym dowodem i najbardziej wyraźnym obrazem przemijania. Autor Wielkiego Testamentu czuje się staro i nie może przeboleć, że nadszedł już kres jego młodzieńczych szaleństw. Śmierć jest wszechwładna, wszechobecna, niespodziewana, okrutna. Przeważa naturalistyczne przedstawienie człowieka i śmierci. W utworze odnaleźć można Topos ubi sunt w powtarzającym się refrenie "Ach, gdzie są niegdysieysze śniegi". Jest to sentencja, maksyma Villona. Wyraża tęsknotę za minionym czasem.