Powstanie EWG

Nie wszystkie idee integracyjne doczekały się realizacji. Tak stało się z próbą utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej i powiązaną z nią Europejskiej Wspólnoty Politycznej. Ludność państw Europy Zachodniej odrzucała idee pełnego sfederalizowania Europy¹. Przyczynę tego upatruje się w odrodzeniu tendencji tradycjonalistycznych w Europie². W takich warunkach odbyło się nieformalne spotkanie ministrów spraw zagranicznych krajów EWWiS. Bezpośrednią przyczyną spotkania rezygnacja Jeana Monneta z ubiegania się o stanowisko przewodniczącego Wysokiej Rady³. Na szczycie powołano komisje ekspertów pod przewodnictwem Paula-Henri Spaaka, której zadaniem było opracowanie raportu o możliwościach dalszej integracji Europy, utworzenia wspólnego rynku, pokojowego wykorzystania energii atomowej. Na konferencji ministrów spraw zagranicznych „szóstki” w Wenecji (maj 1956), Paul-Henri Spaak przedstawił swój raport, który stał się podstawą do dalszych negocjacji w sprawie integracji⁴. Dnia 25 marca 1957 roku podpisano w Rzymie traktat powołujący Europejską Wspólnotę Gospodarczą (European Economic Community) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej European Atomic Energy Community). Podpisy pod traktatem złożyli:

• Paul-Henri Spaak

• Christian Pineau

• Joseph Luns

• Joseph Bech

• Konrad Adenauer

• Antonio Segni

Podstawowy cel jaki został określony w Traktacie Rzymskim to „utworzenie wspólnego rynku oraz stopniowe ujednolicanie polityki gospodarczej Państw będących Członkami Wspólnoty, harmonijnego rozwoju wszelkiej działalności gospodarczej na terenie całej Wspólnoty, ciągłej i zrównoważonej ekspansji, wzmożonej stabilizacji, szybszego podwyższenia poziomu życia i ściślejszych stosunków między państwami, które jednoczy”⁵. Działalność Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej miała skupić się na:

• w polityce handlowej z państwami trzecimi ustalić wspólną taryfę celną;

• eliminowanie opłat celnych i ograniczeń ilościowych w handlu między państwami członkowskimi;

• wspólnej polityce rolnej;

• zniesieniu ograniczeń w wolnym przepływie kapitałów, osób, usług;

• ujednolicaniu ustawodawstwa państw EWG

• zagwarantowaniu wolnej konkurencji na wspólnym rynku;

• zachowaniu równowagi w bilansach płatniczych członków EWG;

• powstaniu Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Europejskiego Funduszu Społecznego⁶.

Traktat Rzymski nie przewidywał utworzenia unii walutowej, chociaż mówił że:

• Utrzymanie przez państwa EWG równowagi bilansu płatniczego i wzmacnianie zaufania do własnej waluty;

• liberalizacje obrotów kapitałowych;

• w art. 104 stwierdzono, iż kraje członkowskie „traktują swą politykę w dziedzinie kursu waluty jako zagadnienie interesujące wszystkich członków Wspólnoty”⁷.

Tak ogólnikowe określenie współpracy walutowej państw członkowskich, wynikał z faktu iż skutecznie funkcjonował międzynarodowy system z Bretton Woods⁸, który działał poprawnie. Obawiano się także formułowania norm i zaleceń, które były by nie przydatne w przyszłości. Europejska Wspólnota Gospodarcza miała stworzyć dogodne warunki do realizacji unii celnej i walutowej. Powstanie unii celnej 1968 zrodziło konieczność integracji walutowej. W literaturze wymienia się trzy podstawowe przesłanki integracji walutowej:

• historycznej logiki procesów integracyjnych;

• kryzysu międzynarodowego systemu walutowego;

• eliminacji ryzyka kursowego i kosztów związanych z wymianą walut⁹.

W tamtym okresie ścierały się dwie koncepcje tworzenia unii walutowej:

tzw. „monetarystów” i „ekonomistów”. „Monetaryści” uważali, że unia walutowa powinna być siłą napędową integracji gospodarczej, a redukcja marż i wahań kursów walut, skłoni kraje EWG do koordynacji polityk gospodarczych. „Ekonomiści” uważali, że integracja walutowa powinna być końcowym etapem integracji gospodarczej¹⁰. Gdy nastąpiłoby zbliżenie rozwoju gospodarczego państw EWG, należałoby wprowadzić stałe i nieodwracalne kursy walut¹¹. Za „monetarystami” stała Francja, wiązało się to ze słabą pozycją franka znacznie osłabionego kryzysami z roku 1968 i 1969. Realizacja unii walutowej zgodnej z ideami „monetarystów”, mogłoby stać się lekiem na francuskie kryzysy walutowe. Z koncepcją integracji walutowej „monetarystów”, nie zgadzała się Republika Federalna Niemiec, która poparła „ekonomistów”. Gospodarka RFN przeżywała wtedy rozkwit. Marka miała dobrą pozycje, a budżet notował nadwyżkę. Na koncepcjach „ekonomistów” opierał się plan Schillera (ministra finansów Republiki Federalnej Niemiec). Teorie „monetarystów” odzwierciedlał plan Barre`a. Plan Schillera i Barre`a nie doczekały się realizacji. Mimo wszystko obie strony doszły do porozumienia i zdecydowano, że należy równolegle wprowadzać unie gospodarczą i walutową. Odpowiedzią na to stał się plan Wernera.

Plan Wernera

Za właściwy początek procesu tworzenia unii walutowej uważa się spotkanie na szczycie w Hadze (1969), na którym przywódcy Wspólnoty wyznaczają zespół, na czele, którego stanął premier Luksemburga Pierre Werner, który ma za zadanie prowadzenie dalszych studiów dotyczących tworzenia unii gospodarczej i walutowej. Plan Wernera został zaprezentowany 8 października 1970 roku. Przewidywał on utworzenie unii gospodarczo-walutowej w ciągu dziesięciu lat. Plan Wernera mówił o unii walutowej, liberalizacji obrotu kapitału, pełnej wymienialności walut i o utworzeniu wspólnego systemu banków centralnych. Dodatkowo przewidziane było przekazanie części uprawnień decyzyjnych dotyczących polityki gospodarczej państw członkowskich instytucjom ponadnarodowym¹². Plan został przyjęty, a w marcu 1971 Rada Wspólnot podjęła decyzje o rozpoczęciu realizacji pierwszego, trzyletniego etapu budowy unii walutowej¹³. Najbardziej kontrowersyjną w opinii ekonomistów, metodą integracji walutowej było utworzenie „węża walutowego”¹⁴. Wąż walutowy był systemem, który miał służyć stabilizacji walut państw EWG, fluktuacje kursów walut będących w „wężu walutowym” ograniczono do +/- 2,25%¹⁵. Do „węża walutowego” należały początkowo waluty sześciu państw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, następnie dołączył do „węża” funt brytyjski, irlandzki oraz korona duńska i norweska¹⁶. W roku 1974 realizacja planu Wernera została zawieszona. Wpływ na to miała ciężka sytuacja gospodarcza krajów Wspólnot Europejskich. Do załamania się planu Wernera w największym stopniu przyczyniła się wojna Jom Kipur z 1973 roku, wraz z nią nastąpiła czterokrotna podwyżka ropy naftowej przez Organizacje Państw Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC), wywołała ona kryzys energetyczny i walutowy. Z „węża walutowego” wycofał się frank francuski, funt brytyjski i lira włoskiego. W „wężu” pozostały waluty: Republiki Federalnej Niemiec, Belgii, Holandii, Luksemburga, Danii, Szwecji i Norwegii. W tych warunkach nie można już było traktować „węża” jako instrumentu integracji walutowej, stał się on strefą waluty RFN¹⁷.

Ekonomiści sceptycznie oceniają efekt integracji walutowej zaproponowanej w planie Wernera. Literatura ekonomiczna krytykuje założenia metodologiczne i praktykę działań integracyjnych. Za największy błąd uważane jest to, że budowę unii walutowej rozpoczęto bez stworzenia odpowiednich podstaw prawnych, czyli nie został wynegocjowany i ratyfikowany międzynarodowy traktat, który stałby się podstawą unii walutowej¹⁸. Jednakże bez doświadczeń zebranych podczas realizacji planu Wernera nie mógłby powstać i funkcjonować Europejski System Walutowy¹⁹.

Europejski System Walutowy

Ożywienie idei integracji walutowej wiąże się z osobą Roya Jenkinsa, który był przewodniczącym Komisji Wspólnot Europejskich. W październiku 1977 roku na Europejskim Instytucie Uniwersyteckim we Florencji, Roy Jenkins wygłosił siedmio punktowy referat, w którym nawoływał do rozpoczęcia integracji walutowej²⁰. Jednakże pomysłodawcami Europejskiego Systemu Walutowego byli Valěry Giscard ďEstaing i Helmut Schmidt. Ci dwaj panowie znali się z czasów, kiedy obaj pełnili stanowiska ministrów finansów, kierowali się jednak różnymi motywami. Giscard ďEstaing uważał, że Francja była narażona na naruszenie własnych rezerw walutowych, aby utrzymać wartość franka, ażeby zapobiec takiej ewentualności należy podzielić odpowiedzialność w tym zakresie na Niemcy i inne kraje. Natomiast Schmidt był zaniepokojony rewaluacją marki w stosunku do dolara i szukał rozwiązania, które powiązałoby markę niemiecką z innymi walutami państw EWG²¹. Na szczycie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, który odbył się w lipcu 1978 w Bremie, RFN i Francja przedstawiły projekt ściślejszej integracji walutowej, proponując w miejsce „węża walutowego” Europejski System Walutowy²². Podstawy traktatowe Europejskiego Systemu walutowego to:

• rozporządzenie Rady z 18 grudnia 1978 roku dotyczące „zmiany wartości jednostki rozliczeniowej stosowanej przez Europejski Fundusz Współpracy Walutowej” i „Europejskiego Systemu Walutowego”;

• porozumienie narodowych banków centralnych Wspólnot Europejskich z dnia 13 marca 1979 roku, mówiące o „sposobie funkcjonowania Europejskiego Systemu Walutowego”²³.

System zaczął funkcjonować 13 marca 1979 roku z wsteczną mocą od 1 stycznia 1979.

W składał Europejskiego Systemu Walutowego (European Monetary System) wchodziły trzy elementy:

• europejskiej jednostki walutowej ECU (European Currency Unit), ( w literaturze spotykana także nazwa europejska jednostka rozliczeniowa);

• systemu kredytowego Wspólnoty²⁴;

• Europejskiego Mechanizmu Kursowego ERM (Exchange Rate Mechanism)²⁵.

Za najważniejszy element Europejskiego Systemu Walutowego uważa się wspólną jednostkę walutową ECU, która stała się tak zwanym „koszykiem walutowym”. Przez oficjalne dokumenty Wspólnotowe nazywana jest osią systemu²⁶. Ekonomiści widzieli dwie drogi rozwoju ECU. Cześć uważała, że ECU przejmie funkcje dolara amerykańskiego w operacjach walutowo-finansowych krajów Wspólnoty Europejskiej. Tym samym wspólna jednostka rozliczeniowa stałaby się walutą międzynarodową. Pozostali sądzili, że ECU zastąpi waluty narodowe. Doświadczenie funkcjonowania ECU, przemawia za słusznością pierwszej koncepcji. Europejska jednostka walutowa stała się walutą międzynarodową²⁷. Z początku ECU składała się z dziewięciu walut, następnie dołączyły do ECU waluty Grecji, Portugalii i Hiszpanii. Tak więc ECU składała się z 12 walut. Nie dołączyły do niej waluty Austrii, Finlandii i Szwecji, ponieważ na mocy traktatu z Maastricht z 1 stycznia 1994 roku skład ECU został zamknięty²⁸.

Jak wspomniano ECU stanowi „koszyk walutowy” walut narodowych państw wspólnoty. Na ilość jednostek poszczególnych walut wchodzących w skład ECU mają wpływ następujące czynniki:

• potencjał gospodarczy kraju członkowskiego, mierzony udziałem kraju członkowskiego w globalnym PKB Wspólnoty Europejskiej;

• proporcjonalny udział w handlu wewnątrz Wspólnotowym;

• udział państwa w wymianie handlowej z krajami członkowskimi OECD;

• uczestnictwo w systemie krótkoterminowej pomocy walutowej²⁹.

Ilość jednostek poszczególnych walut w ECU ulegał kontroli i korekcie co pięć lat. Zmiana mogła być dokonana prędzej, w momencie gdy waga waluty zmieni się o 25%, musi się to jednak stać za aprobatą wszystkich krajów członkowskich. Oczywiście przyjęcie nowej waluty do koszyka wymaga zmiany struktury 1 ECU. Zmianę struktury ECU przeprowadzano czterokrotnie, wywołano to był następującymi czynnikami:

• dnia 17 września 1984 roku wprowadzono do koszyka drachmę grecką;

• dnia 21 września wprowadzono do koszyka ECU escudo portugalskie i pesetę hiszpańską;

• kryzysem walutowym Europejskiego Mechanizmu Kursowego ERM, zmianę dokonano 14 maja 1993 roku;

• kolejną zmianę z dnia 6 marca 1995 roku przeprowadzono dla polepszenia struktury walutowej ECU a także z powodu dewaluacji escudo portugalskiego i pesety hiszpańskiej.

Waluty uczestniczące w ECU odnoszą się do siebie nawzajem, tworzą sieć dwustronnych kursów, które mogą wskazywać różnice między sobą w ramach przedziału +/- 2,25, w odniesieni do niektórych walut, przejściowo +/- 6%. Mechanizmem kursowym zostały objęte:

• przy zastosowani przedziału +/- 2,25 - frank francuski, marka RFN, gulden holenderski, frank luksemburski, frank belgijski, korona duńska oraz funt irlandzki;

• przy zastosowaniu przedziału +/- 6% - lir włoski, peseta hiszpańska (od czerwca 1989 roku), funt brytyjski (od października 1990 roku), eskudo portugalskie (od kwietnia 1992 roku)³⁰.

Jednakże od sierpnia 1993 roku przedział odchyleń zwiększono do +/- 15%³¹. W wypadku, gdy wahania kursów przybliżą się do górnej lub dolnej granicy, banki centralne poszczególnych państw członkowskich zobowiązane są do wsparcia własnej waluty przez skup lub sprzedaż na rynku dewizowym. Jeżeli, mimo interwencji, utrzymanie kursu w dozwolonym przedziale okaże się niemożliwe, staje się konieczna zmiana kursów centralnych pomiędzy ECU, a walutami państw członkowskich, oznacza to zmianę kursów podstawowych³². Zmiana kursów podstawowych przygotowywana jest przez Komitet Walutowy, musi ona być jednak zatwierdzona jednogłośnie przez ministrów finansów państw członkowskich. Zmiana kursu podstawowego oznacza, że kurs waluty danego państwa, nie odpowiada jego rzeczywistej wartości. Ze względów politycznych dewaluacja waluty danego kraju członkowskiego, szkodzi prestiżowi rządu i państwa.

ECU funkcjonowało w dwóch różnych sferach:

• oficjalnej;

• prywatnej³³.

Tabela nr 1. Skład ECU i waga poszczególnych walut³⁴

Waluty	Ilość walut w ECU	Waga waluty w ECU w %
		21 IX 1989
Marka RFN	0,624200	30,09
Frank francuski	1,332000	19,00
Funt brytyjski	0,087840	13,00
Lir włoski	151,800000	10,16
Gulden holenderski	0,219800	9,40
Frank belgijski i luksemburski	3,431000	7,89
Peseta hiszpańska	6,885000	5,31
Korona duńska	0,197600	2,45
Funt irlandzki	0,008552	1,10
Escudo portugalskie	1,393000	0,80
Drachma grecka	1,440000	0,80

Zasady funkcjonowania ECU w sferze oficjalnej zostały określone przez Rade Ministrów EWG z grudnia 1978 roku o ustanowieniu ESW. Dotyczą one przede wszystkim mechanizmu kursowego, czyli:

• kurs każdej waluty narodowej określony jest w ECU;

• ECU służy do konstrukcji wskaźników odchyleń w toku interwencji na rynkach dewizowych³⁵;

• ECU pełni ograniczaną funkcje rezerw walutowych. Państwa, których waluty znajdują się w ECU, są zobowiązane przekazać 20% swoich rezerw złota i 20% rezerw dolara, na rzecz Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej.

Jak już wspomniano oficjalny kurs ECU w stosunku do walut krajów członkowskich, a także wobec innych walut międzynarodowych, jest obliczany przez Komisje Europejską. Kursy walut są publikowane codziennie w „Dzienniku Oficjalnym UE”, mają one zastosowanie do rozliczeń w ramach Europejskiego Systemu Walutowego, a także do celów ewidencyjno rozrachunkowych³⁶.

Prawdziwy sukces ECU odniosło na rynku prywatnym. stało się możliwe dlatego, że transakcje w instytucjach EWG dokonywały się w ECU . Ze zrozumiałych powodów rynek ten skoncentrowany jest w Europie, choć obserwowany jest wzrost użycia ECU poza granicami UE³⁷. Nawa Jednostka Walutowa znalazła zastosowanie w:

• transakcjach banków handlowych;

• operacjach międzybankowych;

• transakcjach kapitałowych³⁸.

Do transakcji banków handlowych możemy zaliczyć:

• transakcje depozytowe, które obejmowały depozyty i rachunki w ECU. Do grudnia 1995 roku depozyty obejmowały sumę 9,9 mld USD³⁹;

• transakcje dewizowe;

• rachunki oszczędnościowe;

• certyfikaty depozytowe;

• europejskie czeki podróżne;

• transakcje kredytowe

Transakcje międzybankowe dominują na rynku ECU, zawdzięcza się to setkom banków. Do transakcji międzybankowych zaliczamy:

• operacje dokonywane w ramach CEDEL i EUROCLEAR;

• międzybankowe depozyty i kredyty;

• rozliczenia clearingowych dokonywanych w ramach porozumienia z lutego 1986 roku zawartego między ECU Banking Associatyion a Bankiem Rozrachunków Międzynarodowych⁴⁰;

Natomiast do transakcji kapitałowych zaliczmy:

• krajowe obligacje związane z ECU;

• obligacje denominowane w ECU.

dane związane z rynkiem obligacji w ECU (mln) przedstawia tabela nr 2⁴¹.

Tabela nr 2. Rynek obligacji w ECU.

	1991	1992	1993	1994	1995
Eurorynek Unia Europejska w tym: - instytucje - władze publiczne - przedsiębiorstwa	19 266 4 785 7 900 6 581	11 603 4 330 2 475 4 798	5 020 3 205 250 1 565	5 010 1 885 1 300 1 825	5 046 1 015 3 075 956
Podmioty spoza UE Razem	7 897 27 163	7 567 19 170	1 850 6 870	1 475 6 485	470 5 516
Rynek wewnętrzny w tym: - Francja - Włochy - Wielka Brytania	7 185 3 134 2 400 0	9 114 2 151 3 000 2 000	14 973 2 508 6 900 2 000	17 152 3 160 9 250 2 500	10 028 2 228 3 244 2 00
Razem	34 348	28 284	21 843	23 637	15 544

ECU od początku swego istnienia miał stać się przyszłym pieniądzem UE. Jak wspomniano ECU zawdzięczał swoją popularność aktywnemu zaangażowaniu sektora bankowego w jego promocje, a także presji uczestników rynku finansowego poszukującego panaceum na niestabilność walutową. Tak więc nowa waluta stała się instrumentem zmniejszającym ryzyko kursowe. W latach osiemdziesiątych, niemal każda transakcja na międzynarodowym rynku finansowym odbywała się w ECU. Nowa waluta nie mogła jednak osiągnąć pełnego sukcesu. Spowodowane to było brakiem banku centralnego, który czuwałby nad obiegiem nowej waluty. ECU wykazywała także tendencje do deprawacji w stosunku do silnych walut państw członkowskich w szczególności marki Niemieckiej⁴². W okresie funkcjonowanie ESW, kurs marki wykazywał tendencje wzrostową (patrz tabela nr 1). Rolę marki Niemieckiej w ECU trafnie określa wypowiedz Johna Majora ( byłego ministra finansów Wielkiej Brytanii), twierdził on: „że mechanizm kształtowania kursów w coraz większym stopniu funkcjonował analogicznie, jak nowoczesny standart złota z marką niemiecką jako kotwicą”⁴³ Zjednoczenie Niemiec doprowadziło do wystąpienia największego kryzysu ESW w całej swojej historii. Zjednoczenie zmusiło Bundesbank do wprowadzenie wysokich stóp procentowych, co spowodowane było wysokimi wydatkami budżetowymi na odbudowe wschodnich landów i wzrostem inflacji. Restrykcyjna polityka Bundesbanku odbiła się na początku na pozycji brytyjskiego funta i włoskiego lira, zmuszając Rządy tych państw do wycofania w czarną środę 16 września 1992 roku, swoich walut z mechanizmu stabilizacji walut⁴⁴. Reszta państw zmuszona była do podwyższenia stóp procentowych, aby zapobiec odpływowi kapitału do RFN. Aby przeciwdziałać dalszemu rozwojowi kryzysu ministrowie finansów i prezesi banków centralnych, państw należących do Europejskiego Systemu Walutowego, rozszerzyli w sierpniu 1993 roku margines wahań kursów do +/- 15%. Kryzys w ESW zintensyfikował współprace walutową między jego członkami⁴⁵. Zrozumiano, że bezcelowe jest promowanie ECU jako waluty konkurencyjnej wobec walut narodowych, która w wyniku konkurencji doprowadziłaby do wyparcia walut narodowych i zastąpienia ich ECU. Okazało się, że aby stworzyć wspólną walutę Unii Europejskiej, państwa członkowskie muszą zrezygnować z części suwerennych uprawnień narodowych, a także powinny dokonać gruntownych procesów dostosowawczych w swoich gospodarkach.