20. Ideał concors discordia i znaczenie jego realizacji dla recepcji dzieła. (M)
Sarbiewski, O poincie i dowcipie
Seneka i Marcjalis
Na pożytek tych, którzy pragną pisać i mówić w sposób pointowany
Wśród rozpraw zebranych w tomie Wykłady poetyki (wyd. 1958, ed. dwujęzyczna, tłum. Stanisław Skimina) wybitny i nowatorski jest esej De acuto et arguto (O poincie i dowcipie), ukazujący oksymoron, paradoks jako "zgodną niezgodność" (concors discordia), tj. przykład jedności treści i formy, zarazem poznawczej, zaskakującej mocy języka poetyckiego. Esej ten stanowi teoretyczne zaplecze estetyki barokowego konceptyzmu.
RÓZNE OPINIE O POINCIE
1) Pointa to nie sentencja.
Sentencja – ogólne powiedzenie
Pointa – wokół szczegółowej treści
Gnoma – zdanie, sentencja, aforyzm.
2) Ojca Dionizjusza Petawiusza
„cos spada nieoczekiwanie i nadzwyczajnie” odpowiada rzeczywistości z punktu widzenia skutków, nie istoty
Pointa nie zależy od czytelnika, jest „płodem mówiącego”.
„śmiejemy się i dziwujemy, że rozumiemy”
Pointa jest „ściśle związana z przedmiotem, o który idzie”
3) Rader, niektórzy autorzy prac o epigramie
Pointa zawiera metaforę/alegorię/hiperbolę.
4) Biderman
Pointa – porównanie większych, mniejszych i równych rzeczy.
Wg Sarbiewskiego jest masa point, które nie zawierają jakiegokolwiek porównania
5) Sarbiewski
Pointa to pewnego rodzaju sofizmat, czyli błędne dowodzenie (ukryta argumentacja, szyderstwo).
Patrząc pod kątem inwencji pointa to nie sofizmat.
POINTA
I. Pointa to mowa, w której zachodzi zetkniecie się czegoś niezgodnego i zgodnego, czyli jest w słownym wypowiedzeniu zgodna niezgodnością lub niezgodna zgodnością.
Porównanie pointy do miecza
Pointa retoryczna – zjednoczenie czegoś zgodnego i niezgodnego
II. skutki i właściwości pointy wzbudzenie zdziwienia i przyjemności niespodzianka
„zdziwienie powstaje z nieznajomości przyczyn” Arystoteles
Zdziwienie rodzi się z niezgodności
Przyjemność rodzi się ze zgodności
Jedna rzecz znana
Druga rzecz nieznana
Niespodzianka zachodzi formalnie i aktualnie, wirtualnie i fundamentalnie (połączenie się zgodności i niezgodności)
o. Bahuzjusz, o. Rader, o. Caussin, o. Kameliusz Hugo, o. Petricius, Famian Strada, Jan Baptysta Serranus, Aleksander Donatus, Franciszek Guinisius.
ZBIJANIE ZARZUTÓW
1) Pointa zaczerpnięta ze schematu kontrastów pointa polega na zgodzie niezgodności ze zgodnością
Zetkniecie się zgodnego i niezgodnego może być wzięte ze wszystkich schematów
Cycero / Valla, Platonius, Strebeaus
Można porównać definicję z definicją, porównanie z porównaniem, poprzednik z poprzednikiem
2) Dowcipy nie mające połączenia niezgodnej zgodności wiele tego rodzaju dowcipów nie zalicza się do właściwych point Cycero, O mówcy
Trzeba odróżnić pointę od dowcipu:
Pointa niezgodna zgodność
Dowcip humor
Dowcip to „strój” pointy.
3) Pointy, które sprawiają przyjemność z ornamentem słownym
Suknia – ciało = dowcip – pointa
powierzchowne przyozdobienie
Cyceron, Przeciw Werresowi
SPOSOBY ZNAJDOWANIA POINTY
1) Zestawienie danego tematu ze schematami retorycznymi, śledzenie, jaka jest definicja badanego schematu
Seneka, Kula ziemska punkt, wyliczenie części
2) Porównanie schematów danego tematu z innymi schematami nie tego samego rodzaju, np. duch i ciało (Lukrecja, Waleriusz Maksymus)
3) Porównanie schematu danego tematu z innymi schematami retorycznymi tego samego rodzaju, np. definicja z definicją (Seneka, O Lucjuszu, O królu, O Tybrze)
SPOSOBY WYNAJDYWANIA DOWCIPÓW
Etymologiczny – szukanie w etymologii wyjaśnienia nazwy celem pochwalenia lub zganienia czegoś
Arytmetyczny – z liczby głosek i liter wyprowadza się coś dowcipnego i nieoczekiwanego o przedmiocie, z którego nazwy się żartuje
Geograficzny – rozważanie nad przydomkiem wywodzącym się z prowincji, np. Scypion Azjatycki, tytułem nadanym sławnym mężom, np. Pompejusz Wielki
Prozodyczny – z iloczasu sylab wydobywa się zgodność i niezgodność w żarcie z imienia lub czasownika
Sofistyczny – wprowadzanie imion mających te same sylaby i litery, ale dwuznaczne znaczenie
Nomenklator – nadanie czemuś nie jego własnej nazwy, lecz całkiem odmiennej z powodu obyczajów/czynności
Poetycki – gra słów, miły tok sylab, zestawienie podobnych liter, np. epigram na królowa polską Bonę
Gramatyczny – żart z liczby imienia/rodzaju/sposobu wymawiania/litery
Alfabetyczny – żart zawarty w dwóch literach
Anagramatyczny – wiele znaczeń z jednego, poprzestawianego imienia
Obrazowy – annominacje, tradukcje, antytezy, kontrasty itp. Tych samych wyrazów
Retoryczny – gra epitetów, np. człowiek chory – żywy nieboszczyk
Krasomówczy – gra wyrazów związanych ze sobą pokrewieństwem etymologicznym