Psychologia tłumu Gustawa Le Bona wydana po raz pierwszy w 1899 roku jest nadal bardzo aktualna i popularna pracą. Książka była wydawana już trzydzieści szczęść razy. Pomimo tego, że kolejne wydania nie były uzupełniane Psychologia tłumu doskonale wyjaśnia współczesne problemy i zjawiska. Dzieje się tak, dlatego że uczucia, myśli i dążenia zbiorowisk ludzkich kształtują się tak samo dziś jak i w czasach dawniejszych. Określenie tych praw pozwala na wyjaśnienie zarówno zjawisk z przeszłości jak i współczesnych.

Ogólna charakterystyka tłumu

Le Bon w swojej książce zajmuje się wyjaśnieniem, co i jak wpływa na poglądy tłumu. W pierwszej części charakteryzuje tłum, opisuje jego moralność i uczucia, zadaje pytanie o idee i wyobraźnie tłumu, a także o to, jak tłum rozumuje. W kolejnej części omawia czynniki mające wpływ na wierzenia i poglądy tłumu, metody przekonywania tłumu oraz granice zmienności wierzeń i poglądów tłumu. W trzeciej części natomiast dokonuje klasyfikacji i opisy różnych kategorii tłumów.

Rozdział pierwszy rozpoczyna się od próby zdefiniowania pojęcia tłumu. Tłum więc to zbiorowisko jakichkolwiek jednostek, niezależnie od ich narodowości, płci, wyznania czy innych cech, a także od przypadku, które je zgromadził. Nie jest to jednak psychologiczna definicja tłumu. W pewnych okolicznościach zbiorowość ludzi nabiera zupełnie nowych cech, które są różne od tych, posiadanych przez jednostki odrębne. W tłumie bowiem zanika świadomość odrębności jednostki. W wyniku tego powstaje dusza zbiorowa. W takim przypadku grupa ludzi tworzy tłum zorganizowany, tłum psychologiczny. Zbiorowość tworzy całość, którą rządzi prawo jedności umysłowej tłumu. Pierwszą cechą tłumu jest więc utrata świadomości swojego ja przez jednostki wchodzące w jego skład. Jednostka, w momencie przyłączenia się do tłumu psychologicznego nabywa pewne przejściowe cechy.

Najbardziej wyrazista cecha tłumu to wspomniana już dusza zbiorowa. Każe ona jednostkom myśleć inaczej niż myślały będąc tylko jednostkami. Dusza zbiorowa zaciera wyraziste cechy jednostek oraz pozbawia je indywidualności. Decydującą rolę zaczynają odgrywać nieświadome cechy. Cechami tłumów są cechy powszechne, dlatego też tłum nie może podjąć czynu wymagającego wysokiego poziomu umysłowego. le Bon zauważa, że tłum to nagromadzenie miernoty, a nie inteligencji.

Tłum nabywa takich a nie innych cech przez rozmaite przyczyny. Jedną z nich jest świadomość poczucie niezwyciężonej potęgi tłumu. Dzięki temu jednostka pozbywa się odpowiedzialności, tłum bowiem jest bezimienny i przez to nieodpowiedzialny. Drugą przyczyną jest zaraźliwość. jest ona stosunkowa łatwa do zauważenia ale trudnym do zdefiniowania. Jest to pewnego rodzaju zjawisko hipnotyczne. Jednostka w tłumie zostaje „zarażona” i przejmuje jego cechy, czyny i cele. Trzecią przyczyną jest fakt nabywania przez jednostkę cech przeciwnych do tych, jakie posiada ona jako indywidualność.

Każdą jednostkę w tłumie cechuje więc zanik świadomości własnego „ja”, przewaga czynników nieświadomych, przejecie i kierowanie się myślami i poglądami tłumu poprzez sugestię i zaraźliwość oraz dążenie do urzeczywistnienia idei tłumu. Jednostka staje się więc w tłumie praktycznie maszyna, zniewolonym automatem.

W kontekście powyższych stwierdzeń, można powiedzieć, że jednostka przystępując do tłumu i przejmując jego właściwości obniża swój poziom rozwoju kulturowego. Jako jednostka posiada pewien jej poziom, w tłumie staje się niewolnikiem instynktów. Cechuje ją spontaniczność, gwałtowność i okrucieństwo, ale także bohaterstwo, entuzjazm człowieka pierwotnego, łatwość ulegania wpływom i wykonywanie czynności sprzecznych z jej osobistym interesem. Pod względem intelektualnym i kulturowym tłum stoi zawsze dużo niżej niż jednostka. Poprzez swoje cechy tłum może być dobry lub zły, zbrodniczy lub bohaterski. Decyduje o tym sposób wywierania wpływu na tłum.

Uczucia i moralność tłumu

Po scharakteryzowaniu tłumu Le Bon przechodzi do opisu poszczególnych cech tłumu. Są to: impulsywność, zmienność i drażliwość; podatność na sugestię i łatwowierność; przesada i prostota w uczuciach oraz nietolerancja, autorytaryzm i konserwatyzm.

Jak już zostało wcześniej powiedziane, tłum kieruje się pobudkami nieświadomymi. Podniety tłumu mogą być różne – szlachetne, okrutne czy bohaterskie, ale są tak silne, że ze jednostka w żaden sposób nie jest w stanie się im przeciwstawić, nawet jeśli godzin to w osobiste interesy jednostki. Ciągła zmiana tych podniet sprawia, że tłum ciągle się zmienia. Postepowanie tłumu nigdy nie opiera się na przemyślności, dlatego tez trudno sprawować nad nim władzę. Tłum jest w stanie uparcie dążyć do celu, jednak poprzez zmienność podniet nie skupia się długo na jednym dążeniu, wytrwałość nie jest mocną stroną tłumu. Istotny jest także fakt, że dla jednostki w tłumie nie istnieją rzeczy niemożliwe. Tłum jest zdolny do ogromnej determinacji. Le Bon stwierdza przy tym, że wszelkie wspomniane tu cechy są uwarunkowane cechami rasowymi.

Le Bon podkreśla, że nadzwyczajną cechą tłumu jest to, jak bardzo ulega on wpływom. Tłum, poprzez swoją zmienność, uleganie nieświadomości i sugestiom sprawia, że tłum staje się nadzwyczaj łatwowierny. Tłum myśli obrazami – jeden obraz wywołuje kolejne nie łącząc ich jednak w logiczną całość. Tłum nie idzie za rozumem, ale nagina rzeczywistość do własnych wyobrażeń, co powoduje niemożność odróżnienia prawdy od fikcji. Jednostka w tłumie traci więc zdolność do obiektywnej oceny zdarzeń. Obserwacje tłumu polegają więc na złudzeniu jednej z jego jednostek i narzuceniu takiego widzenia reszcie tłumu.

Jednostka jako cześć tłumu upodabnia się do człowieka pierwotnego. Jest w stanie pojmować rzeczy tylko całościowo. Posiada przesadne uczucia, które tylko to potęgują. Nieważne, jak nacechowane uczucia posiada tłum zawsze można je scharakteryzować przesadą i prostotą. Dzięki temu tłum nie zna takich stanów jak wątpliwość czy niepewność. Dodatkowo, brak odpowiedzialność w tłumie potęguje gwałtowność uczuć. Jednostka w tłumie jest pewna bezkarności, która wzrasta w miarę zwiększania się liczebności tłumu – jednostka zdobywa się na rzeczy, na które nie zdobędzie się poza tłumem. Pomimo własnej przesady, tłum jest na nią bardzo wrażliwy. I trak mówca przemawiający do tłumu musi często używać bardzo silnych określeń – musi uciekać się do przesady, powtarzania, niezgłębiania się w logiczne twierdzenia. Le Bon bardzo wyraźnie zaznacza, że przesada tłumu nie ma nic wspólnego z przesadą w inteligencji. Podobnie, jak jednostka cofa się w swoim rozwoju kulturowym włączając się w tłum, cofa się także w rozwoju intelektualnym.

Skoro tłum skłonny jest do przesady, to wszelkie idee czy poglądy przyjmuje jako absolutne. wszystkie rodzaje tłumów są bez wątpienia autorytarne i nietolerancyjne. Są to dla tłumu uczucia jasne i oczywiste, dlatego też tłum potulnieje wobec siły, a buntuje się przeciwko władzy słabej. Nie znaczy to jednak, że tłum jest złożony z samych rewolucjonistów. Wszelka gwałtowność tłumu jest krótkotrwała. Jednak zmienność tłumu dotyczy spraw błahych, powierzchownych. W kwestiach poważniejszych tłum jest bardzo konserwatywny tradycyjny i posiada niezwykłą wręcz awersję do nowoczesności i nowatorstwa.

Z tej perspektywy można rozpatrywać moralność tłumu. Jeśli zdefiniujemy moralność jako przestrzeganie określonych norm społecznych, to tłum, jako zmienny, nie może być moralny. Żeby uznać tłum za moralny, przynajmniej w niektórych sytuacjach, należy te definicję poszerzyć o poświecenie, bezinteresowność, ofiarność. Nie ma wątpliwości co do tego, że tłum pomimo swojego okrucieństwa, potrafi być bohaterski i na wskroś moralny. Bywają sytuacje, kiedy tłum umoralnia jednostkę – Le Bon podaje przykład walki o wzniosłe hasła i idee, które są udziałem tłumów.

Idee, rozumowanie i wyobraźnia tłumu

Omawiając sposoby rozumowania tłumu, Le Bon wychodzi od krótkiego opisu jego idei. Dzieli on idee na dwie podstawowe grupy: idee przejściowe i zasadnicze. Te pierwsze rodzą się na skutek impulsu, jakim może być jednostka czy teoria, są one chwilowe. Drugie za, zasadnicze, to te, które są niezmienne. Żeby idea została przyswojona przez tłum musi zostać mu właściwie podana, Przede wszystkim musi zostać przedstawiona w sposób prosty i obrazowy. Taki sposób podania idei niesie za sobą jej uproszczenie, co w konsekwencji prowadzi do przekształcenia idei. jeśli jednak idei uda się przeniknąć do tłumu, będzie ona motywacją do konkretnych czynów. Należy jednak pamiętać, że idee przenikają do tłumu bardzo powoli i z trudnością, jednak tak samo trudno tłum je odrzuca.

Tłum rozumuje poprzez kojarzenie pojęć na podstawie analogii lub następstwa. Taki sposób rozumowania Le Bon porównuje do myślenia Eskimosa, który wiedząc, że lód jest przezroczysty i topi się pod wpływem ciepła, może wywnioskować, że tak samo zachowywać się będzie szkło, które również jest przezroczyste. Tłum kojarzy więc rzeczy niepodobne na zasadzie pozornych powiązań i uogólnienia. Tak tez muszą rozumować ci, którzy chcą zaszczepić tłumowi pewne idee. Tłum nie rozumuje więc poprawnie, co dodatkowo połączone jest z brakiem krytycyzmu i niezdolnością do wydawania samodzielnych i trafnych osądów rzeczywistości.

O ile można powiedzieć, że tłum w ogóle nie rozumuje lub robi to z gruntu błędnie, to nie można mu odmówić wyobraźni. Kiedy tłum przyswaja jaki obraz staje się on dla niego, poprzez rozwiniętą wyobraźnię, czymś realnym. Jeśli chcemy wpłynąć na wyobraźnię tłumu, musimy przedstawić mu możliwie najprostsze obrazy, które nie będą zawierały dodatkowych interpretacji, a tylko najważniejsze fakty, które jednocześnie są nadzwyczajne – tłum bowiem wyjątkowo chętnie zajmuje się kwestiami mitycznymi i legendarnymi – a więc np. doniosłe zwycięstwo, cud, okrutną zbrodnie itp. To, czy uda nam się zaszczepić jakiś obraz w wyobraźni tłumu nie zależy od charakteru przedstawianych faktów, ale od sposobu ich prezentacji. Jak mówi le Bon – kto umie działać na wyobraźnię tłumów umie nimi rządzić.

Czynniki mające pośredni

wpływ na wierzenia tłumu

Poznaliśmy już strukturę psychologiczną tłumu. W kolejnej części książki autor omawia czynniki, które mają wpływ na poglądy i wierzenia tłumu.

Poglądy i wierzenia tłumu zależą od dwóch rodzajów czynników: bezpośrednich i pośrednich. Czynniki pośrednie przygotowują grunt pod przyswajanie idei przez tłum. Wpływy bezpośrednie są jak gdyby dopełnieniem czynników pośrednich. Wprowadzają one w życie przekonania tłumu. Czynniki pośrednie to np. rasa, tradycja, czas, instytucje i wychowanie.

Rasa jest czynnikiem, który wywiera najsilniejszy wpływ. Tłumaczy ona sposoby postepowania różnych ludów oraz różną siłę oddziaływania pewnych okoliczności na różne ludy.

Tradycja z kolei to idee, uczucia i potrzeby przeszłości, która jest syntezą rasy. Tradycja jest prawdziwym przewodnikiem ludu. Tradycja, to słowami Le Bona, „dusza narodu”. Tradycja to siła, od której zależy każdy czyn jednostki, będącej częścią tłumu. Bez niej nie byłoby ducha narodowego ani cywilizacji, nie ma też postępu.

Czas jest bardzo silnym czynnikiem, który warunkuje nie tylko rozwój biologiczny ale i społeczny. Jest w stanie tworzyć i niszczyć. dzięki niemu rozwijają się i utrwalają cechy rasowe, pod jego działaniem kształtują się poglądy i wierzenia.

Ostatnim czynnikiem jaki omawia Le Bon jest oświata. Ma ona pozytywnie wpływać na ludzi, czynić ich lepszymi. W rzeczywistości jednak wielu myślicieli, np. Herbert Spencer, wykazali, że oświata wcale nie spełnia swojego doniosłego zadania, a wręcz przeciwnie – oświata nie uszczęśliwia ani nie umoralnia, a gdy jest źle wykorzystywana może powodować wiele szkód. Nie oznacza to, że dobra organizacja oświaty nie przynosi pożytku. Jednocześnie należy pamiętać, że oświata musi być użyteczna dla jednostki i w konsekwencji dla całego ludu.

Czynniki mające bezpośredni wpływ

na wierzenia tłumu

Po omówieniu czynników wpływających na wierzenia tłumu pośrednio, Le Bon omawia czynniki bezpośrednie. Na wstępie porównuje od tłum do sfinksa – jeżeli człowiek nie rozumie zagadki jego duszy, stanie się jego ofiarą. W tym rozdziale autor Psychologii tłumu omawia następujące czynniki: obrazy, słowa i hasła; złudzenia; doświadczenie oraz rozum.

Wiemy już, że na wyobraźnię tłumu wpływają obrazy. Nie zawsze jednak nimi dysponujemy. W takiej sytuacji należy używać odpowiednich słów. Słowa, których znaczenie doskonale rozumiemy nie oddziałują na nas z taką siłą jak słowa, które nie są do końca określone. Dlatego właśnie słowa takie jak wolność, równość, demokracja tak bardzo wpływają na tłum. Najbardziej rozumowe i racjonalne argumenty tracą siłę w walce z hasłami i odpowiednimi słowami. Wydaje się, że pewne słowa i zwroty maja magiczną moc zaklinania tłumu. Niektóre z nich jednak tracą swoją moc przez powszechne używanie, inne jeszcze nie mają mocy wywoływania obrazów w wyobraźni tłumu.

Słowa zmieniają swoje znaczenie wciągu wieków. Nie można zatem oddziaływać tymi słowami na społeczeństwa rożnych czasów. Oczywiste jest, że czas zmienia znaczenie słów. Trzeba poznać znaczenie słowa, którego zamierzamy użyć i nie wolno przypisywać mu znaczenia, które posiadał w przeszłości.

Słowa tworzą złudzenia, którym od wieków ulegają tłumy. Dzięki temu powstawały świątynie, pomniki, oddawano hołd wybitnym jednostkom. Niegdyś rolę złudzenia odgrywała religia, dziś jej miejsce powoli zajmują złudzenia filozoficzne i socjologiczne. Złudzenia, którym poddaje się tłum muszą być instynktowne. Tłum nie pragnie prawdy ani rzeczywistości, potrzebuje jedynie złudzeń. Tylko ktoś, kto potrafi dostarczyć upragnionego złudzenia jest w stanie zawładnąć tłumem.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na tłum jest doświadczenie. To za jego pomocą można wszczepić tłumowi jakąś idee. Doświadczenie jednak musi się powtarzać i trwać długo. Ponad to, doświadczenie jednego pokolenia nie są doświadczeniami pokoleń późniejszych, każde pokolenie ma własne doświadczenie i przywoływanie doświadczeń innych pokoleń nie pomagają we wpływaniu na tłum. Dopiero fakty historyczne mają taką moc.

Wiemy już, że argumenty rozumowe nie mają żadnego wpływu na tłum. Jeśli chcemy zrozumieć tłum nie możemy odwoływać się do jego logiki ale do uczuć. Jak mówi Le Bon: tłum nie ma nic wspólnego z logiką. Aby więc móc wpływać na tłum i kierować nim należy przemówić do jego uczuć, przekonać tłum, że się je podziela i dopiero wtedy można dążyć do zmiany posługując się obrazami, które podsuwamy tłumowi. Skoro jednak tłum jest zmienny, należy za każdym razem zmieniać sposób przemawiania do tłumu – mówca nie może podążać za swoimi myślami, ale za nastrojami tłumu. le Bon trafnie stwierdza, że rozumowanie powinno pozostawić się myślicielom, a w przypadku tłumów należy skupić się na uczuciu, które często podpowiada zachowania sprzeczne z rozumem.

Przywódcy tłumu

i ich metody przekonywania

Każdy tłum instynktownie dąży do podporządkowania się jakiemuś przywódcy. Lider taki odgrywa dużą rolę – wokół niego kształtują się poglądy i przez jego osobę oddziałują na resztę tłumu, jest on także zaczątkiem tłumu heterogenicznego albo sekty – zanim narzuci tłumowi pewną formę organizacji staje się jego panem. Tłum jest bowiem niczym stado niewolników, który nie przeżyje bez swojego pana.

Początkowo przywódca jest tylko częścią tłumu, ale z czasem staje się krzewicielem idei. Liderem może stać się osoba czynu, nie myśliciel – taki człowiek jest mało przenikliwy, nie ma chwil zwątpienia i nie staje się bezczynny. Dla swoich przekonań liderzy poświęcają wszystko i poza nimi nie widzą niczego – są to ludzie bez reszty oddani idei. Z tych powodów masy są posłuszne takiemu człowiekowi i przejmują jego przekonania i idee – zatracają więc poczucie własnej woli i ulegają woli lidera.

Rolą przywódcy tłumu jest nade wszystko budzenie wiary: religijnej, politycznej czy społecznej, bądź tez wiary w idee, a jego autorytet jest absolutny, dzięki czemu idee te trafiają do tłumu. Jeśli przywódca z jakiś powodów zostanie usunięty ze swojego stanowiska, tłum przekształca się w bezbarwna i chaotyczną masę.

Tłum jest ogarnięty potrzeba uległości, nie wolności. Instynktownie poddaje się każdemu, kto chce być przywódca.

Liderów mas można podzielić na dwie grupy: pierwsza to ludzie energiczni o silnej ale zmiennej woli, druga natomiast – ludzie o woli silnej i stałej. Pierwsi charakteryzują się gwałtownością i odwagą, drudzy natomiast wywierają trwały wpływ na masy, ich idee są bardziej długotrwałe – przykłady jakimi ilustruje Le Bon ten podział są np. święty Paweł, Mahomet, Kolumb – mają oni silną wolę, nie poddają się przeszkodom i zwątpieniom.

Przywódcy, by zawładnąć tłumem stosują metody wspomniane już wcześniej: przede wszystkim, wspominane już wielokrotnie, twierdzenie wolne od rozumowania, a więc zwięzła myśl, pozbawiona dowodów silniej wpłynie na tłum. Twierdzenie takie dodatkowo powtarzane jest cały czas w tej samej formie, dzięki czemu idea zostaje zakorzeniona w wyobraźni tłumu. Dzięki temu tłum przyjmuje dana idee nie negując jej i nie zastanawiając się nad jej prawdziwością.

Kiedy jakieś twierdzenie zostaje powtórzone wielokrotnie i zostaje przyjęte przez tłum pojawia się mechanizm zaraźliwości. Skutkiem zaraźliwości jest naśladownictwo, któremu przypisuje się w życiu społecznym ogromne znaczenie, dzięki niemu bowiem rozprzestrzeniają się w tłumie idee.

Klasyfikacja i opis

różnych kategorii tłumów

Le Bon dokonuje podziału tłumów. Wyróżnia zatem tłumy heterogeniczne i homogeniczne. Tłumy heterogeniczne dzieli na bezimiennie (np. tłum uliczny, gromada gapiów) oraz nieanonimowe (np. parlament, lawa przysięgłych). Tłumy homogeniczne to sekty, kasty i warstwy.

Tłumy heterogeniczne charakteryzują się różnorodnością jednostek. Le Bon znowu podkreśla znaczenie rasy, która pozwala podzielić tłumy heterogeniczne na odrębne grupy. Tłum składający się np. z Anglików czy Chińczyków różni się zasadniczo od tłumy złożonego z również z różnorodnych jednostek ale należących do różnych ras. Drugi podział, na tłumy bezimienne i nieanonimowe wiążą się z odpowiedzialnością tłumu – grupy nieanonimowe mają ją silnie rozwiniętą, podczas gdy bezimienne nie mają wcale rozwiniętego poczucia odpowiedzialności.

Tłumy homogeniczne Le Bon charakteryzuje poprzez opisanie ich podgrup. Tak więc sekta to pierwszy etap organizacji tłumów homogenicznych. Jest to grupa obejmująca różne pod względem wykształcenia czy pochodzenia jednostki, które łączy wspólny cel lub wiara.

Kasta z kolei jest najwyższą formą organizacji grup homogenicznych. Jeśli sekta łączy ludzi o różnym pochodzeniu czy wykształceniu to kasta nie pozwala na taką dowolność – jest to grupa jednostek tego samego zawodu, wykształcenia bądź pochodzenia.

Ostatnia z tych grup, warstwa, łączy jednostki podobne do siebie pod względem zajęcia, sposobu czy warunkach życia jak chłopstwo czy mieszczaństwo.

Podsumowanie

Le Bon w swojej pracy opisuje i charakteryzuje tłum oraz pokazuje jakimi sposobami można nim władać. Odnajduje on w tłumie charakterystyczne cechy psychiczne: przelotną spójność, bohaterstwo, gwałtowność i impulsywność. Książka ma jasne przesłanie: tłum to barbarzyńcy. Nie jest to jednak pesymistyczny wniosek – bowiem tłum zaczyna zamieniać się w naród, przez co wychodzi z etapu barbarzyństwa. Jednak, po osiągnięci idealnego stanu tłum znowu zacznie zmierzać ku upadkowi, zatraci swoją jedność i siłę, przez co rozpadnie się w luźną grupę jednostek utrzymującą się jedynie dzięki sztucznym instytucjom. Jednostki zatracą wszelkie ideały i zamienią się w bezduszne zbiorowisko, które stanie się tym, czym było na początku – tłumem.