KSIĘGA ESTERY

Wstęp do Księgi Estery.

Est 1. Prolog: Sen i spisek.

Est 1.

Est 2. Estera – królową.

Est 3. Haman u władzy. Dekret zagłady Żydów..

Est 4. W trosce o zażegnanie niebezpieczeństwa.

Est 5. Estera przed królem..

Est 6. Pierwszy zawód Hamana i wywyższenie Mardocheusza.

Est 7. Zdemaskowanie Hamana na uczcie.

Est 8. Odmiana w położeniu Żydów.. Dekret rehabilitujący Żydów..

Est 9. Odwet na prześladowcach. Ustanowienie Święta Purim..

Est 10. Wielkość Mardocheusza. Wyjaśnienie snu wstępnego. Notatka o przekładzie.

Wstęp do Księgi Estery

Jest to opis pewnego epizodu z życia dworskiego króla Ahaszwerosza (zwanego także Assuerusem, w formie greckiej Kserksesem), w którym zasadniczą rolę odgrywa Estera, młoda Izraelitka oraz jej stryjeczny brat i opiekun Mardocheusz, związany z dworem perskim. Po oddaleniu swej żony Waszti, król wybrał na nową małżonkę Esterę, nie wiedząc nic o jej żydowskim pochodzeniu. Wielki wezyr królestwa, Haman, wróg Mardocheusza, planuje zagładę nie tylko swego nieprzyjaciela, ale także wszystkich Żydów na terenie Persji. Estera udaremnia ten plan swoją interwencją, uzyskuje od króla wyrok śmierci na Hamana i nieprzyjaciół Żydów, Mardocheusz zaś otrzymuje godność wezyra. Na pamiątkę tego zdarzenia zostaje ustanowione święto Purim ("losów", od losu rzucanego, celem ustalenia dnia zagłady Żydów przez Hamana), obchodzone 14/15 Adar (tj. na przełomie lutego i marca).

Opowiadanie opiera się na faktach i realiach historycznych, lecz sposób ich zestawienia jest dowolny. Obok znacznie skróconej perspektywy historycznej (np. Mardocheusz przedstawiony jest jako jeden z uprowadzonych do niewoli przez Nabuchodonozora, musiałby mieć więc ponad 100 lat), zawiera księga szereg nieścisłości i niekonsekwencji (różna rola doradców królewskich w różnych wypadkach, Herodot podaje inną królowę Persów w opisywanych latach, odroczenie dekretu zagłady o 9 lub 11 miesięcy itd.). Trudno też dowieść, że opisane zdarzenie spowodowało wprowadzenie Święta Purim. Wskazówka o ustanowieniu tego święta czyni wrażenie późniejszego dodatku, a księga ma, być może, uzasadnić genezę istniejącego już święta.

Rodzaj literacki księgi nie należy do prostych; skupia on obok opowiadania historycznego elementy mądrościowe, anegdoty, swobodne opisy i dekrety. Sposób ich zestawienia, a nawet charakterystyka osób wskazują na budujące tendencje autora. Chciał on zapewne napisać opowiadanie do czytania w synagodze w Święto Purim. Księga wprawdzie - w tekście hebrajskim - nie wymienia ani razu imienia Boga (a nawet unika go tam, gdzie należałoby je wymienić), zakłada jednak Jego Opatrzność, posługującą się wypadkami dziejowymi. Nadto autor zwraca niekiedy pośrednio uwagę na teksty ksiąg świętych, stwierdzające działanie Boże w historii oraz na ideę wolnego wyboru Izraela i Przymierza z Bogiem; to właśnie gwarantuje wzmiankowaną w 4,14 "pomoc z innego miejsca" (tj. od Boga).

Daty napisania księgi nie da się ustalić dokładnie. Powstała ona niewątpliwie w okresie między III a I w. przed Chr. Już 2 Mch (ok. r. 50 przed Chr.), zna dobrze "dzień Mardocheusza" jako święto żydowskie. Być może podatną atmosferą dla przypomnienia cudownego uwolnienia Izraelitów od zagłady były tragiczne chwile przed wystąpieniem Machabeuszów lub pewne epizody ich walk.

Kanoniczność Est była powszechnie przyjmowana z wyjątkiem pewnych wtórnokanonicznych dodatków, zachowanych (lub napisanych) w języku greckim: są to dekrety królewskie, sen Mardocheusza z wyjaśnieniem, modlitwy Mardocheusza i Estery oraz kilka urywków o charakterze historycznym. Tłumaczenie greckie dołączyło te dodatki do poszczególnych rozdziałów tekstu zasadniczego. Tak również jest w obecnym tłumaczeniu. Wulgata natomiast i zależne od niej przekłady umieszczają je na końcu księgi (Est 10,4-16,24).

Estera, podobnie jak Judyta, dzięki uratowaniu ludu Bożego od zagłady uchodzi w tradycji i liturgii za typ Maryi.

Est 1

Prolog: Sen i spisek

1a W drugim roku panowania wielkiego króla, Artakserksesa, pierwszego Nisan, miał sen Mardocheusz, syn Jaira, syna Szimejego, syna Kisza z pokolenia Beniamina,

1,1a-10,31 Passusy Est z numeracją liczbowo-literową (w BJ drukowane kursywą, co – cytując stamtąd – zachowano w niniejszym komentarzu) są dodatkami grec., dołączonymi do tekstu hebr. Kościół uznał je za natchnione, a św. Hieronim umieścił na końcu swego przekładu – Wulgaty (10,4n). Tu i w BJ znalazły się one tam, gdzie są umieszczone w Sept., z numeracją według Rahlfsa wydania krytycznego.

1,1a Artakserkses. Według grec., w którym myli się imię „Kserkses” z imieniem jego następców. W BJ już tutaj: „Aswerus. Jest to łac. i pol. trankrypcja formy hebr. perskiego imienia Kszajarsz, po grec. Kserkses (por. Ezd 4,6).

— miał sen. O śnie Mardocheusza mowa tylko w tekście grec., a podaje się w ten sposób z góry, choć w formie enigmatycznej i apokaliptycznej, nić przewodnią opowieści (klucz znajduje się w 10,3a-k). Tym chwytem literackim podkreśla się interwencję Bożą.

1b Żyd, mieszkający w mieście Suzie, mąż wybitny, pełniący służbę na królewskim dworze.

1,1b Suza – położona na wschód od Babilonii dawna stolica Elamu i zimowa rezydencja królów perskich.

1c Był on z liczby jeńców, których uprowadził Nabuchodonozor, król babiloński, wraz z Jechoniaszem, królem judzkim. 2Krl 24,8; 2Krl 24,15

1,1c Chronologia jest bardzo swobodna: genealogię Mardocheusza zamarkowano paroma tylko imionami, choc obejmuje ona pięć lub sześć wieków. On sam jest przedstawiony równocześnie jako dworzanin Aswerusa (ok. 480) i jako deportowany razem z Jechoniaszem (=Jojakin, ok. 598).

1d A sen jego był taki: Oto słychać było krzyki i wrzawę, gromy, trzęsienie ziemi i zamieszanie na niej. 1e I oto przyszły dwa smoki wielkie, stanęły gotowe do walki ze sobą i rozległ się ich ryk ogromny. 1f Na ten ich ryk przygotował się cały naród do walki, aby zwalczyć naród sprawiedliwych. 1g A oto [nastał] dzień ciemności i mroku, ucisku i udręczenia, nieszczęścia i wielkiego zamieszania na ziemi. 1h I wzburzył się cały naród sprawiedliwy; lękając się swego nieszczęścia, gotowi byli na zagładę, zawołali do Boga. 1i Na skutek tego wołania wyłoniła się jakby z małego źródła wielka rzeka, wiele wody. 

1k Wzeszła światłość i słońce, a poniżeni zostali wywyższeni i pochłonęli potężnych. Est 8,16; So 2,3+

1l Zbudziwszy się po owym widzeniu sennym, Mardocheusz aż do nocy rozważał je w swoim sercu i wszelkimi sposobami chciał poznać to, co Bóg zamierzał uczynić. 1m A gdy Mardocheusz odpoczywał na dziedzińcu z Gabatą i Tarrą, dwoma eunuchami króla strzegącymi dziedzińca, Est 2,21n; Est 6,2n

1,1m Imiona eunuchów mają rozmaite formy zależnie od tekstów. W BJ ujednolicono i wszędzie: “Bigtan i Teresz”.

1n posłyszał ich rozmowy i odkrył ich knowania. Przekonał się, że byli gotowi podnieść rękę na króla Artakserksesa, i doniósł o nich królowi. 1o Król przeprowadził śledztwo przeciw tym dwom eunuchom, a gdy przyznali się do winy, odprowadzono ich na śmierć. 

1p Król zaś opisał te wydarzenia na pamiątkę, ale i Mardocheusz też napisał o tych sprawach. Est 6,1; Est 10,2

1q I powierzył król Mardocheuszowi służbę na dziedzińcu [królewskim], i obdarował go za to podarunkami. Est 6,3

1r Lecz Haman, syn Hammedaty, Bugajczyk, miał względy u króla i starał się zaszkodzić Mardocheuszowi oraz jego ludowi z zemsty za tamtych dwóch eunuchów królewskich. Est 3,1n Est 3,5-6

Est 1

1 A było to za dni Aswerusa; Aswerus ten panował od Indii aż do Etiopii nad stu dwudziestu siedmiu państwami.

1,1. Kserkses. Kserkses, greckie imię króla, którego tekst hebrajski określa mianem Aswerusa, panował w Persji w latach 486-465 przed Chr. Jego ojcem był Dariusz Wielki, matką Atossa, córka Cyrusa. Odziedziczył on po ojcu rozległe imperium, nie zdołał jednak poszerzyć jego granic mimo podjęcia kilku prób. Polityka Kserksesa wobec różnych grup religijnych radykalnie różniła się od polityki stosowanej przez Cyrusa i Dariusza. Religią, którą sam wyznawał - podobnie jak ojciec - był zoroastryzm. Kserkses uważał obcą religię za możliwe zarzewie buntu, zniszczył też wiele obcych świątyń, by zapanować nad odśrodkowymi tendencjami ludów zamieszkujących jego imperium. Brak nowych podbojów stworzył też nieznane wcześniej napięcia ekonomiczne. Wojny z Grecją, zamiast dostarczyć łupów i daniny do królewskiego skarbca, i poszerzyć pole handlu, stały się drenażem dla gospodarki. Do naszych czasów zachowało się ponad dwadzieścia inskrypcji związanych z postacią Kserksesa, z których najważniejszą jest inskrypcja z Daiwa. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Ezd 4,6.

1,1. Panował nad stu dwudziestu siedmiu państwami. Główną jednostką administracyjną imperium perskiego była satrapia. Liczba satrapii wahała się od dwudziestu do trzydziestu jeden, w tekście nie chodzi więc o nie. Przypuszczalnie jest to wzmianka o mniejszych okręgach administracyjnych lub grupach etnicznych wchodzących w skład imperium.

HERODOT. Herodot był greckim historykiem, który żył w V w. przed Chr. Jego najbardziej znanym dziełem są Dzieje (powstały ok. 445 przed Chr.), w których opisał przebieg wojen Persów z Grekami, m.in. bitwy: pod Maratonem, Termopilami i Salaminą. Jako bezpośredni świadek, Herodot dostarcza cennych informacji na temat kultury greckiej i perskiej w tym okresie. Chociaż wydaje się autorem zbyt łatwowiernym, zgromadził w swoim dziele mnóstwo istotnych wiadomości i opisów (np. miasta Babilon). Przede wszystkim jednak cenimy Herodota jako niezrównanego narratora. Chociaż jego doniesienia bywają sprzeczne, uważany jest za ważnego kronikarza ówczesnych wydarzeń, miejsc i obyczajów. W Księdze Estery można wskazać niejeden fragment, dający się porównać z informacjami podawanymi przez Herodota, Porównania te wyjaśniają czasami treść biblijnej księgi, czasami jednak wprowadzają zamęt.

1,1. Od Indii aż do Etiopii. Państwo perskie rozciągało się od doliny Indusu w północno-zachodniej części Indii, przez Bliski Wschód, do Afryki Północnej, obejmując Egipt, Libię i Kusz (dzisiejszy Sudan). Na północnym zachodzie zawierało w swoich granicach Trację, Scytię oraz całą Azję Mniejszą, sięgając na wschód Armenii, Urartu i Baktrii.

2 W owych dniach, kiedy król Aswerus zasiadał na tronie swego królestwa, na zamku w Suzie,

1,2. Zamek w Suzie. Twierdza położona była na wzniesieniu w północnej części Apadana. Pałac zbudowany przez Dariusza używany był przez kilku jego następców. Prace wykopaliskowe prowadzone na jego terenie doprowadziły do rekonstrukcji wielu szczegółów budowli, m.in. sali audiencyjnej, w której zbierał się dwór perski. Budowla wzniesiona została na planie kwadratu o boku długości 105 m. W jej skład wchodziły 72 kamienne kolumny o wysokości 19,5-24 m. Inna Suza, położona w odległości ok. 360 km na wschód od Babilonu, zbudowana została na trzech wzgórzach górujących nad rzeką Szaur. Suza pełniła rolę siedziby perskich królów jedynie w miesiącach zimowych. Ponieważ latem było tam niezwykle gorąco, królewski dwór przenoszono na północ do Ekbatana.

3 w trzecim roku swego panowania wydał ucztę dla wszystkich swoich książąt i swoich sług oraz najdzielniejszych Persów i Medów, wielmoży i władców państw, którzy byli razem z nim.

1,3 swoich sług oraz najdzielniejszych Persów i Medów. BJ: „i sług dowódców wojsk Persów i Medów”. „dowódców wojsk”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „wojsk”.

— „Słudzy” to tutaj wysocy urzędnicy królewscy. Takie uczty urządzano często (por. Rdz 40,20; 1 Krl 3,15; Dn 5,1; Mk 6,21).

1,3. Chronologia. Kserkses wstąpił na tron po śmierci swojego ojca w listopadzie 486 roku przed Chr. Trzeci rok jego panowania przypadał zatem na okres od marca 483 do marca 482 roku przed Chr. Głównymi wydarzeniami tego okresu były dwa bunty w Babilonie, mniej poważny w 484 i groźniejszy w sierpniu 482 roku przed Chr.

1,3. Urzędnicy na liście zaproszonych gości. Wszyscy starożytni władcy wydawali wystawne uczty. Asyryjski król Asurnasirpal twierdził, że zaprosił prawie 70 000 osób na trwającą dziesięć dni huczną ucztę. Na liście gości znajdowali się przybysze z całego obszaru Asyrii, prócz tego cudzoziemscy dostojnicy, mieszkańcy stolicy (Kala) oraz dworzanie. W perskich ucztach brało udział do 15 000 gości. W Księdze Estery gośćmi zaproszonymi przez króla byli członkowie arystokracji Medów i Persów, najważniejsi dworzanie wchodzący w skład królewskiej administracji, dowódcy wojskowi oraz namiestnicy prowincji.

4 Przy tym pokazywał bogactwo i przepych swego królestwa oraz blask swojej chwały i wielkości przez wiele dni, to jest przez dni sto osiemdziesiąt.

1,4. Pokaz bogactwa trwający sto osiemdziesiąt dni. W wersecie 5 czytamy o innej uczcie wydanej dla obsady twierdzy. W twierdzy mieszkała jedynie rodzina królewska i najwyżsi urzędnicy królewskiej administracji, jednak słowa, których tutaj użyto, wskazują, że w uczcie brali udział również urzędnicy niższego szczebla. Ramy tego trwającego sześć miesięcy pokazu bogactwa tworzyły dwie uczty. Zwyczaj wystawiania na pokaz skarbów królewskich znany był też w Izraelu (Iz 39,2).

5 A po upływie owych dni król wydał ucztę dla całego ludu, który znajdował się na zamku w Suzie, od największych aż do najmniejszych, przez siedem dni na dziedzińcu ogrodu przy pałacu króla.

1,5. Ogród przy pałacu króla. Zamknięty ogród przylegał do bitan [BT: „pałacu króla”]. Jest to termin zaczerpnięty z języka akadyjskiego (bitami), który oznacza oddzielną budowlę wchodzącą w skład kompleksu pałacowego. Bitanu w kompleksie pałacowym Assarhaddona miało wymiary 45 m x 45 m. Był to pawilon widokowy zarezerwowany do użytku króla. Gmachy tego typu otaczał często prywatny ogród. W nim, wśród strumieni, sadzawek i ścieżek rosło wiele, często egzotycznych drzew i roślin. Ogrody takie odkryto w Persepolis, stolicy państwa Cyrusa Wielkiego.

6 Białe tkaniny lniane i fioletowa purpura były przymocowane sznurami z bisioru i czerwonej purpury do srebrnych pierścieni na kolumnach z białego marmuru. Złote i srebrne sofy stały na posadzce z kamieni koloru szmaragdu, białego marmuru, masy perłowej i na mozaice.

1,6. Wystrój ogrodu. Głównym miejscem uczty był duży dziedziniec z szeregiem kolumn, znajdujący się na zewnątrz pawilonu o mozaikowej posadzce. W świecie antycznym mozaiki były bardzo popularne. Kamienie, o których mowa, nie były sztucznie barwione. Z całego świata sprowadzano minerały, by nadać mozaikom żywe barwy. Najstarsze mozaiki podłogowe wykonane były z barwnych kostek ułożonych w geometryczne wzory. Dopiero później zaczęto wycinać z kamienia sześcienne kawałki (tesalacja) i układać z nich obrazy. Najstarsze mozaiki podłogowe z Bliskiego Wschodu, które zachowały się do naszych czasów, pochodzą z VIII w. przed Chr. (z Gordion w Azji Mniejszej), chociaż sztuka intarsji znana była już w III tysiącleciu przed Chr. (np. królewski sztandar z Ur). Pewna liczba słów, których użyto w opisie sprzętów znajdujących się w ogrodzie, ma niejasne znaczenie, wyraźny jest jednak panujący tam przepych. Wymienione tkaniny należały do najlepszych, zaś użyte do ich produkcji barwniki - do najkosztowniejszych (zob. komentarz do Lb 4,6). Różnorodne naczynia do podawania wina (tłumaczenie ich nazw jako „kielichy” nie jest poprawne) były typowym elementem eleganckiej perskiej zastawy.

1,6. Marmur. W niektórych przekładach kamień ten określa się mianem alabastru. W owych czasach marmur trzeba było sprowadzać z Grecji. Minerał ten nie był znany w świecie starożytnym do czasu rozpowszechnienia go przez Fenicjan w okresie perskim. Nie istnieją dowody archeologiczne potwierdzające istnienie marmurowych kapiteli (dekoracyjnych głowic kolumn) przed I lub II w. po Chr. Orientalny alabaster był odmianą węglanu wapnia (kalcyt), podczas gdy europejski alabaster - odmianą gipsu (uwodniony siarczan wapnia). W okresie biblijnym używano go do wytwarzania szlachetnych wykładzin, wykonywano też z niego kolumny budowli. Do wystroju pałacu Sennacheryba, pałacu, który „nie miał sobie równych”, wykorzystano głównie biały wapień, chociaż władca ten dysponował zapewne i alabastrem.

7 Napoje zaś podawano w naczyniach złotych, a zastawa była z naczyń różnych. Wina królewskiego było wiele, zgodnie z królewską hojnością. 8 Picie odbywało się według takiego zalecenia: nikt nikogo nie przymuszał, bo tak nakazał król wszystkim urzędnikom swego domu: Niech każdy czyni, co mu się podoba.

1,7-8. Protokół dworski związany z piciem wina. Zgodnie z protokołem obowiązującym podczas uroczystych uczt, goście spełniali kielichy wówczas, gdy toast wznosił król. Tym razem goście nie musieli dostosowywać się do tego, mogli wznosić toasty wedle życzenia. Archeolodzy odnaleźli pięknie zdobione kielichy pochodzące z tego okresu. Jeden z nich miał np. kształt stylizowanego gryfa.

9 Także królowa Waszti wydała ucztę dla kobiet w pałacu królewskim, który należał do króla Aswerusa.

1,9 Waszti, podobnie jak Estera, nie jest znana w historii.

1,9. Waszti. Herodot nigdzie nie wspomina o Wasz-ti, jej imię nie pojawia się również w ówczesnych dokumentach perskich. Królowa nosi typowe perskie imię, nie dysponujemy jednak żadnymi informacjami na jej temat. Herod donosi, że żona Kserksesa nosiła imię Amestris. Była ona matką Artakserksesa, perskiego władcy, który urodził się ok. 483 przed Chr. Ktesjasz podaje kilka przykładów surowości królowej matki, z czasów panowania Artakserksesa. Donosi też o jej śmierci w 424 przed Chr. Niektórzy lingwiści sądzą, że Waszti i Amestris to odpowiednio hebrajska i grecka próba oddania tego samego perskiego imienia.

1,9. Oddzielna uczta dla kobiet. Wiemy, że perskie królowe były niezwykle majętne. Z drugiej strony nie ma dowodów na to, że kobiety siedziały podczas uczt osobno.

1,9. Harem Kserksesa. Kserkses żył wedle zasady monogamii, posiadał jednak harem. Chociaż w tym czasie miał tylko jedną żonę, jego harem składał się z ponad 360 konkubin. Wiemy też o jego licznych romansach, które były przyczyną wielu intryg pałacowych.

10 W siódmym dniu, kiedy już rozweseliło się winem serce króla, rzekł do Mehumana, Bizzety, Charbony, Bigty, Abagty, Zetera i Karkasa, siedmiu eunuchów usługujących królowi Aswerusowi, Dn 5,1-4

1,10. Kiedy już rozweseliło się winem serce króla. Herodot podaje, że Persowie często podejmowali ważne decyzje w stanie upojenia alkoholem, następnie zaś weryfikowali je po dojściu do przytomności.

1,10. Siedmiu eunuchów. Eunuchowie byli wysoko cenieni w służbie państwowej i spełniali w niej różnorodne funkcje. Wielkie zapotrzebowanie na eunuchów spowodowało wysyłanie młodych chłopców jako daniny do Persji, by mogli tam zostać wykastrowani i przygotowani do pełnienia służby publicznej. Nie mieli rodzin - ich atutem było koncentrowanie się na służbie królowi. Zwykle powierzano im opiekę i nadzór nad królewskim haremem. Jako kastraci nie stanowili konkurencji dla właściciela haremu, nie mogli też mieć z jego kobietami dzieci, które można by wziąć za królewskich potomków. Rzadziej nawet uczestniczyli w spiskach, ponieważ nie mieli potomka, a więc i ambicji, by zdobyć dla niego tron. Przed okresem perskim eunuchów umieszczano na urzędach państwowych w Asyrii, Urartu i Medii. Cztery z imion podanych na tej liście zostały poświadczone w dokumentach Elamitów, dlatego można je uznać za autentyczne imiona pochodzące z tego okresu. Herodot opisuje mężczyzn z otoczenia Kserksesa jako płaszczące się, schlebiające królowi pijawki, mówiące tylko to, co władca chce usłyszeć.

11 aby przywiedli przed oblicze króla królową Waszti w koronie królewskiej celem pokazania ludowi i książętom jej piękności; odznaczała się bowiem miłym wyglądem.

1,11. Pokazanie... jej piękności. Nie trzeba sądzić, że Waszti została poproszona o uczynienie czegoś nieskromnego lub niemoralnego (jak sądzili wcześni rabini). W niektórych wschodnich społeczeństwach harem był starannie chroniony, prawo zabraniało też komukolwiek oglądania oblicza kobiet należących do króla. W tym okresie perskie kobiety chodziły z zasłoniętymi twarzami, by nie być wystawionymi na ludzkie spojrzenia. Jeśli tak było - co potwierdza Józef Flawiusz - Kserkses prawdopodobnie poprosił Waszti o uczynienie czegoś niezgodnego z jej pozycją lub królewskim majestatem. Wystawienie jej na widok wszystkich gości zgromadzonych w twierdzy oznaczało znacznie większe upokorzenie niż nieoddanie pokłonu królewskiemu urzędnikowi, stanowiło jednak podobne naruszenie obowiązującego protokołu.

12 Ale królowa Waszti odmówiła przyjścia na rozkaz króla, przekazany za pośrednictwem eunuchów. Na to król bardzo się rozzłościł, i gniew w nim zapłonął. 13 I rozmawiał król z mędrcami znającymi czasy, bo tak sprawy króla [rozważano] wobec znających prawo i sąd.

1,13 znającymi czasy. BJ: „znającymi prawo”. Na zasadzie domysłu.

14 A rozkazał przywołać do siebie Karszenę, Szetara, Admatę, Tarszisza, Meresa, Mersenę, Memukana, siedmiu książąt perskich i medyjskich, którzy byli zaufanymi doradcami króla i zajmowali w królestwie pierwsze miejsca.

1,14 którzy byli zaufanymi doradcami króla. Dosł.: „którzy byli dopuszczeni do oglądania oblicza króla”, tzn. do rady królewskiej (por. 2 Krl 25,19). — Ta narada z mędrcami jest poświadczona także w Dn 2,2n; 5,7-12.

1,13-14. Zasięganie rady specjalistów w dziedzinie prawa. Herodot donosi, że perscy królowie mieli grono dożywotnio mianowanych sędziów, których radzili się w sprawie interpretacji przepisów prawnych. Ksenofont potwierdza istnienie rady, w której skład wchodziło siedmiu głównych doradców.

15 [I zapytał]: Jak według prawa należy postąpić z królową Waszti, która nie wykonała rozkazu króla Aswerusa, jaki przekazali eunuchowie? 16 Na to odpowiedział Memukan wobec króla i książąt: Nie tylko przeciw samemu królowi wykroczyła królowa Waszti, lecz także przeciw wszystkim książętom i wszystkim narodom, które zamieszkują państwa króla Aswerusa. 17 Gdy wieść o zachowaniu się królowej rozejdzie się pośród wszystkich kobiet, wtedy wzgardzą mężami swoimi w oczach swoich i powiedzą im: Król Aswerus polecił przyprowadzić królową Waszti do siebie, a ona nie przyszła. 18 Dziś wszystkie księżniczki perskie i medyjskie będą mówiły do książąt królewskich, tak jak usłyszały, że postąpiła królowa. Wtedy będzie wiele pogardy i gniewu. 

19 Jeśli się to królowi podoba, to niech wyjdzie dekret królewski od niego i niech będzie zapisane w prawach perskich i medyjskich, a także niech będzie nieodwołalne to, że Waszti nie może już przyjść przed oblicze króla Aswerusa, a jej godność królewską niech da król jej towarzyszce, godniejszej od niej. Dn 6,8; Dn 6,10; Dn 6,13; Dn 6,16; Est 3,12; Est 8,5; Est 8,8

1,19 Temat nieodwołalnego edyktu, wkrótce jednak tracącego ważność, jest częsty w literaturze biblijnej o perskiej inspiracji. Może w tym być subtelna ironia żydowskiego pisarza.

1,19. W prawach perskich i medyjskich. Poza Księgą Daniela i Księgą Estery nie ma potwierdzenia zasady głoszącej „nieodwołalność praw perskich i medyjskich”. Istnieje wszakże tradycja, co najmniej od czasów Hammurabiego (XVIII w. przed Chr.), głosząca, że sędzia nie może zmienić raz podjętej decyzji. W tym przypadku mamy więc raczej do czynienia z zasadą niż prawem. Źródła greckie są sprzeczne: z jednej strony Herodot podaje, że perscy królowie mieli znaczną swobodę w dziedzinie zmiany podjętej decyzji, z drugiej Diodor przytacza sytuację, w której Dariusz III nie mógł tego uczynić. Z pewnością żadnemu urzędnikowi państwowemu nie wolno było unieważnić dekretu króla, zaś sam władca uważał za upokarzające wracanie do podjętej wcześniej decyzji i rozważanie jej na nowo. Królewski kodeks honorowy wykluczał, by król mógł uchylać wydany już rozkaz.

1,19. Kara wymierzona Waszti. Karą wymierzoną Waszti nie była egzekucja ani rozwód. Została zwyczajnie zdegradowana w królewskim haremie i nie mogła stawać oficjalnie przed obliczeni Kserksesa. Pozbawiało ją to skutecznie władzy i prestiżu, także okazji do prób odzyskania przychylności króla.

20 A gdy usłyszą dekret króla, wydany dla całego królestwa – a wielkie jest ono – wszystkie kobiety oddadzą cześć swoim mężom, od największego do najmniejszego.

1,20. System obiegu dokumentów. Imperium perskie znane było ze skutecznego systemu komunikowania się. Herodot podaje, że imperium pokrywała sieć stacji oddalonych od siebie o dzień drogi, w których czekał jeździec z koniem. Starożytny historyk powiada, że przed wykonaniem obowiązku nie mógł ich powstrzymać śnieg, deszcz, upal ani ciemności.

21 Spodobała się ta rada królowi i jego książętom i uczynił król według słów Memukana. Dn 3,4; Dn 6,26

22 I wysłał listy do wszystkich państw króla, do każdej krainy jej własnym pismem i do każdego narodu w jego własnym języku, aby każdy mąż był panem w swoim domu i mówił, co mu się podoba.

1,22 (i mówił, co mu się podoba). Dodane za tekstem hebr., gdzie: „i aby mówił językiem swego ludu”. W grec. pominięte jako glosa i tak też BJ.

Est 2

Estera – królową

1 Po tych wydarzeniach, gdy minął gniew króla Aswerusa, przypomniał on sobie Waszti, to, co ona uczyniła, oraz postanowienie w jej sprawie.

2,1 W tekście hebr. założenie, że król żałuje Waszti, natomiast grec. i Lucjan sugerują, że o niej zapomniał.

2,1. Czas, który upłynął od pierwszego epizodu. Uczeni sądzą, że zgromadzenie, o którym mowa w rozdziale pierwszym, miało związek z przygotowaniami do kampanii greckiej. Herodot wspomina takie spotkanie, podczas którego Kserkses wygłosił poruszającą mowę wzywającą do wojny z Grekami. Kampania ta rozpoczęła się wiosną 481 przed Chr., w piątym roku panowania Kserksesa. Przez dwa lata król przebywał na zachodzie. W tym okresie Persowie stoczyli z Grekami bitwę pod Termopilami (28 VIII 480 przed Chr.), Salaminą (22 IX 480 przed Chr.) i Platejami (sierpień 479 przed Chr.). Na jesieni 480 przed Chr. Kserkses opuścił Grecję, spędził jednak zimę w Sardes na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Do Suzy powrócił dopiero na jesienią 479 przed Chr., mniej więcej w siódmym miesiącu siódmego roku swojego panowania.

2 I powiedzieli dworzanie króla, którzy mu usługiwali: Niech poszukają królowi młodych dziewic o pięknym wyglądzie 3 i niech zamianuje król urzędników we wszystkich państwach swego królestwa, i niech zgromadzą wszystkie młode dziewice o miłym wyglądzie na zamku w Suzie, w domu kobiet, pod opieką Hegaja, eunucha królewskiego, stróża żon, i niech on da im środki upiększające!

2,3. Poszukiwanie piękności. Zwyczaj ten jest udokumentowany jedynie w czasach króla Sasanidów Chosroesa II (około 600 po Chr.), kiedy to każdy satrapa miał poszukiwać pięknych dziewcząt, by je odesłać do króla.

2,3. Życie w haremie. Życie w królewskim haremie miało wiele zalet, ale także wiele wad. Chociaż kobiety żyły w dostatku, pod wieloma względami hołubione i rozpieszczane, pozbawione były intymnego związku z mężem i radości z wychowywania dzieci. Rzadko mogły przebywać sam na sam z królem, nie miały też towarzystwa. Niewątpliwie dostarczały go im inne kobiety z haremu, czasami nawet eunuchowie, którym powierzono nad nimi opiekę.

4 Ta dziewczyna, która się spodoba królowi, będzie królową w miejsce Waszti. Spodobała się ta mowa królowi i postąpił zgodnie z nią. 

5 A był na zamku w Suzie mąż imieniem Mardocheusz, syn Jaira, syna Szimejego, syna Kisza, człowiek z pokolenia Beniamina. Est 1,1a-c

2,5. Syna Kiszą, człowiek z pokolenia Beniamina. Jest to znany rodowód - król Saul był również Beniaminitą, synem Kiszą, zaś Szimei był znany jako krewny Saula, żyjący w czasach Dawida (2 Sm 16,5). Trudno ustalić, czy Kisz i Szimei, o których tutaj mowa, są postaciami z Księgi Samuela, czy też jedynie, nie bez pewnej ironii, nadano im te same imiona. Zważywszy na wyraźnie ironiczny ton przenikający Księgę Estery, nie jest wykluczona druga hipoteza. Na temat innych intrygujących związków zob. komentarz do Est 3,1.

6 Ten został uprowadzony na wygnanie razem z królem judzkim, Jechoniaszem, którego uprowadził na wygnanie król babiloński, Nabuchodonozor.

2,6. Perspektywa chronologiczna. Wydarzenia opisane w rozdziale 2 miały miejsce w 479/478 przed Chr. Wygnanie Jojakina, za panowania Nabuchodonozora, miało miejsce w 597 przed Chr., czyli około 120 lat wcześniej. Z tego powodu logiczne wydaje się przypuszczenie, że osobą, o którą tutaj chodzi, był jeden z przodków Mardocheusza wzięty do niewoli w 597 przed Chr.

7 A był on opiekunem Hadassy, to jest Estery, córki swego stryja, bo nie miała ona ojca ani matki. Była to panna o pięknej postaci i miłym wyglądzie; a gdy umarli jej ojciec i matka, przyjął ją Mardocheusz za córkę. Dn 1,3-20

2,7 Imię „Estera” jest niewątpliwie pochodzenia babilońskiego (Isztar), tak samo imię „Mardocheusz” (Marduk): można by jednak myśleć o perskim stareh, „gwiazda”. „Hadassa” jest imieniem hebr. („mirt”).

— W tekście grec. na końcu: „Wychowywał ją po to, by wziąć ją sobie za żonę”. W tradycji żydowskiej, która się rozwinęła po nastaniu ery chrześcijańskiej, przyjęto tę lekcję i uczyniono z Estery żonę Mardocheusza.

8 Gdy rozeszła się wieść o poleceniu królewskim i jego rozkazie i gdy zgromadzono wiele dziewcząt na zamku w Suzie pod opieką Hegaja, wzięta też została Estera do domu króla pod opiekę Hegaja, stróża żon. 9 Dziewczyna mu się spodobała i pozyskała sobie jego życzliwość. Pośpieszył więc, by dać jej środki upiększające i [należną] jej część [utrzymania]. Dał jej też siedem dziewcząt z domu króla za towarzyszki i przeniósł ją i jej dziewczęta do lepszego miejsca w domu kobiet.

2,9. Część utrzymania. Oznacza to, że Estera jadła potrawy przygotowywane w pałacowej kuchni.

10 A nie ujawniła Estera swego narodu i pochodzenia, ponieważ Mardocheusz rozkazał jej, aby nic nie mówiła.

2,10 Sytuacja przypomina historię Daniela i jego trzech towarzyszy (Dn 1), tam jednak przychylność, jaką młodzi Hebrajczycy cieszą się u króla, wiedzącego o pochodzeniu młodzieńców, ma wyraźny związek z ich wiernością Prawu.

11 Mardocheusz zaś przechadzał się codziennie na wprost przedsionka domu kobiet, aby dowiadywać się o zdrowie Estery i co się z nią dzieje. 12 A gdy przychodziła kolej na każdą dziewczynę, aby pójść do króla Aswerusa, pod koniec jej pobytu, wedle prawa kobiet, to jest po dwunastu miesiącach – ponieważ wtedy kończyły się dni ich namaszczania, sześć miesięcy olejkiem mirrowym, a sześć miesięcy balsamami i kobiecymi środkami upiększającymi –

2,12. Kosmetyki kobiece podkreślające urodę. Badacze sugerują, że kobiety przebywały codziennie w dymie palonych wonności, dzięki czemu ich skóra i szaty przesiąkały wonnym aromatem. Archeolodzy odkryli wiele kadzielnic kosmetycznych. Chociaż wspomniana hipoteza harmonizuje ze szczegółami podanymi w tekście, praktyka ta została potwierdzona dopiero w czasach najnowszych. Balsamów używano w celu nawilżenia skóry, która łatwo ulegała wysuszeniu w gorącym i suchym klimacie. Mirra była przypuszczalnie sprowadzana z południowej Arabii (współczesnej Somalii i Jemenu), gdzie wytwarzano ją z żywicy zbieranej z krzewu commiphora.

13 wtedy dopiero dziewczyna szła do króla. Wszystko, czego zażądała, dawano jej, aby mogła to wziąć ze sobą do domu króla. 

14 Wieczorem szła, a rano wracała do drugiego domu kobiet pod opiekę Szaaszgaza, eunucha królewskiego, stróża nałożnic. Nie przychodziła ona już do króla, chyba że król jej zapragnął i wezwał ją imiennie. Est 4,11

2,14. Nałożnice. Nałożnice były dziewczętami, które wydano za mąż bez posagu. Nie trafiały do haremu w wyniku zawartych sojuszów politycznych z innymi państwami lub związków korony z wpływowymi rodami. Jako konkubiny otrzymywały utrzymanie należne członkom królewskiego domu, nie mogły jednak liczyć na to, że król zatroszczy się o nie w przyszłości (zob. komentarz do Est 2,3).

15 A gdy na Esterę, córkę Abichaila, stryja Mardocheusza, który wziął ją za córkę, przyszła kolej, aby poszła do króla, nie żądała niczego, poza tym, co polecił Hegaj, eunuch królewski, stróż żon. Estera pozyskała sobie życzliwość wszystkich, którzy na nią patrzyli. 16 Zabrano więc Esterę do króla Aswerusa, do jego pałacu królewskiego, w dziesiątym miesiącu, to jest w miesiącu Tebet, w siódmym roku jego panowania.

2,16. Chronologia wydarzeń. Kserkses powrócił z Sardes (gdzie zatrzymał się po kampanii greckiej) w siódmym miesiącu siódmego roku swojego panowania (zob. komentarz do Est 2,1). Estera została wezwana do króla w dziesiątym miesiącu tego samego roku. Był to zatem styczeń lub luty 478 przed Chr. Herodot podaje niewiele informacji na temat Kserksesa po zakończeniu kampanii greckiej, nie mamy więc szczegółowych informacji o wydarzeniach z tego okresu.

17 I umiłował król Esterę nad wszystkie [inne] kobiety. Pozyskała sobie u niego życzliwość i względy nad wszystkie [inne] dziewice, i włożył na jej głowę koronę królewską, i uczynił ją królową w miejsce Waszti. Est 4,17u-y

2,17. Postać Estery w dokumentach perskich. W inskrypcjach perskich ani w dokumentach greckich historyków nie ma wzmianek o Esterze ani wydarzeniach z nią związanych.

18 Wydał [także] król wielką ucztę dla wszystkich swoich książąt i sług swoich, ucztę Estery, a państwa uwolnił od podatków, obdarował ich z hojnością królewską. 

19 A gdy zgromadzono dziewczęta po raz drugi i Mardocheusz siedział w Bramie Królewskiej, Est 2,14

2,19 Według tekstu hebr. i Wulgaty. Grec: „Mardocheusz pełnił funkcję w pałacu”. Wspomnienie jego samego oraz pełnionej przezeń funkcji tu nieoczekiwane. Jest ono na swoim miejscu w w. 21, którego w. 19 jest niewątpliwą dittografią. BJ: „19 Przechodząc, podobnie jak inne dziewczęta, do drugiego haremu, 20 Estera nie powiedziała...” (por. 2,14).

2,19. Brama Królewska. W wyniku prac wykopaliskowych prowadzonych w Suzie odkryto monumentalną bramę położoną na wschód od głównego pałacu. Z zewnątrz wieńczyły ją cztery wieże; cztery kolumny (każda o wysokości ok. 12 m) zdobiły salę, którą przechodziło się do kompleksu pałacowego. Inskrypcja, którą na niej umieszczono z rozkazu Kserksesa, głosi, że została zbudowana przez jego ojca, Dariusza.

20 Estera nie powiedziała o swoim pochodzeniu i o narodzie, tak jak to polecił jej Mardocheusz. Estera postąpiła zgodnie z poleceniem Mardocheusza, tak jakby była jeszcze pod jego opieką.

2,20 Tłumaczenie grec. ma charakter bardziej religijny niż tekst hebr. Brzmi ono: „Co do Estery, to nie wyjawiła ona swej ojczyzny. Mardocheusz polecił jej w rzeczy samej, by bała się Boga i przestrzegała Jego przykazań jak wtedy, gdy była razem z nim. I Estera nie zmieniła swego postępowania”.

21 Mardocheusz w owych dniach był przy Bramie Królewskiej. A dwaj niezadowoleni eunuchowie królewscy, Bigtan i Teresz, spomiędzy „stróżów progu”, szukali sposobności, aby podnieść rękę na króla Aswerusa.

2,21 „Brama Królewska” oznacza albo całość urzędów królewskich, albo — w innych przypadkach — zabudowania, gdzie się one mieściły.

22 Doszła wiadomość o sprawie tej do Mardocheusza i powiedział o tym królowej Esterze, a Estera oznajmiła królowi w imieniu Mardocheusza. 23 Sprawa została wyśledzona i udowodniona, powieszono więc obu na drzewie, a zapisano to w księdze kronik w obecności króla.

2,23. Powieszono obu na szubienicy/drzewie. „Szubienica” jest pewnym domysłem, bowiem w tekście greckim jest mowa o bliżej nieokreślonej konstrukcji wykonanej z drewna. Z tego, co wiemy o zwyczajach Persów, słowo to przypuszczalnie nie odnosi się do formy egzekucji. Uczeni są zdania, że odzwierciedla raczej zwyczaj wbijania na pal ciał straconych skazańców, by wystawić je na widok publiczny. Praktyka ta jest znana w Persji, np. z opisu egzekucji Amestris z Inaros (przywódczyni buntu libańskiego), wykonanej za panowania jej syna Artakserksesa. Skazańcom odmawiano tradycyjnego pochówku, ich ciała były rozszarpywane przez ptaki i pożerane przez owady. Nie ma potwierdzenia, że powieszenie było w starożytności metodą egzekucji. Jeśli w tekście chodzi faktycznie o formę egzekucji, było nią prawdopodobnie ukrzyżowanie (tak też jest to interpretowane w Septuagincie), które Herodot wymienia jako praktykę perską. Należy jednak zaznaczyć, że również dla Herodota ukrzyżowanie dotyczyło ciała zabitego skazańca.

2,23. Roczniki królewskie/księga kronik. Roczniki królewskie prowadzono na całym Bliskim Wschodzie. Praktykę tę zapoczątkowali w połowie II tysiąclecia przed Chr. królowie Chetytów, ten zwyczaj obowiązywał również w Asyrii i Babilonie od IX do VI w. przed Chr. Roczniki mogły mieć postać królewskich inskrypcji podających szczegółowe informacje na temat ważnych wydarzeń, które zaszły w danym roku. Do tej pory nie odnaleziono jednak roczników z okresu Achemenidów.

Est 3

Haman u władzy

1 Po tych wydarzeniach król Aswerus uczynił wielkim Hamana, syna Hammedaty, Agagitę, wywyższył go i umieścił jego tron ponad wszystkimi książętami, którzy przy nim byli.

3,1 Agagitę. BJ: „z kraju Agaga”. Kraj nieznany. Jego nazwa, identyczna z imieniem króla Amalekitów pokonanego przez Saula (1 Sm 15,7-9), mogła tu być wybrana umyślnie, by podkreślić opozycję między Hamanem i Mardocheuszem, który jest Beniaminitą, a więc podobnie jak Saul — synem Kisza.

3,1. Haman Agagita. Podobnie jak Mardocheusz, którego opisano w sposób mający przywołać wspomnienie króla Saula (zob. komentarz do Est 2,5), Haman został przedstawiony tak, by czytelnik skojarzył go z protagonistą Saula, Agagiem, królem Amalekitów (zob. 1 Sm 15,7-9.32-33).

3,1. Urząd piastowany przez Hamana. Chociaż w Księdze Estery nie podano tytułu nadanego Hamanowi, badacze często mówią o wezyrze. Na perskich reliefach w otoczeniu króla pojawiają się zwykle urzędnicy wysokiej rangi, określani mianem hazarapatish (tytuł ten bywa często tłumaczony jako „chiliarcha”), trzymający królewską broń. Urzędnik ten dowodził strażą królewską i decydował o tym, kto zostanie dopuszczony przed oblicze władcy. Inny ważny urzędnik na perskim dworze określany był mianem „oka króla”. Według Ksenofonta urzędnik ten śledził sytuację panującą w różnych prowincjach imperium i donosił o niej władcy.

2 Wszyscy słudzy króla, którzy stali w bramie, klękali i oddawali pokłon Hamanowi, ponieważ taki rozkaz wydał król co do jego osoby. A Mardocheusz nie klękał i nie oddawał pokłonu. Est 4,17d-e

3,2 Wymagane tu oddawanie czci na klęczkach, gest szacunku oraz uległości stosowany na wszystkich dworach wschodnich i poświadczony także w Biblii (por. 1 Krl 1,23; 2 Krl 4,37; itd.), nie ma w sobie niczego, co mogłoby razić Żyda. Odmowa tego znaku jest więc u Mardocheusza nie tyle wyrazem jego bezpośredniej wierności Bogu i Prawu Bożemu (jak w Dn 1,8; 3,12; 6,14), ile raczej objawem dumy rasowej, którą w modlitwie w tekście grec. zinterpretowano w sensie religijnym (4,17d-o).

3,2. Protokół oddawania czci. Herodot zapisał, że Persowie zajmujący równorzędną pozycję pozdrawiali się pocałunkiem w usta. Ludzie stojący nieznacznie niżej witali godniejszych od siebie pocałunkiem w policzek. Jeśli różnica pozycji społecznej była znaczna, obowiązywało oddawanie głębokiego pokłonu. Odmowa Mardocheusza nie miała przypuszczalnie związku z wyznawaną przez niego religią - z tekstu nie wynika, by Mardocheusz wzdragał się np. upaść na twarz przed królem. Z drugiej strony Izraelici byli znani z niechęci do podejścia do tej formy okazywania poddania. Chociaż oddanie głębokiego ukłonu mogło być aktem kultu, ten gest wyrażał także cześć i szacunek dla władzy. Zapewne Mardocheusz nie chciał uznać, że między nim a Hamanem istnieje tak duża różnica pozycji, na jaką głęboki pokłon by wskazywał.

3 Wtedy stojący w bramie słudzy królewscy powiedzieli Mardocheuszowi: Dlaczego przestępujesz polecenie króla? 4 Mówili do niego tak codziennie, ale on ich nie słuchał. Powiedzieli więc Hamanowi, aby się przekonać, czy trwałe będą postanowienia Mardocheusza, ponieważ wyznał im, że jest Żydem. 5 A Haman zauważył, że Mardocheusz nie klęka ani nie oddaje pokłonu; napełnił się więc Haman gniewem. 6 Uważał jednak za niegodne podnieść rękę na samego tylko Mardocheusza, ponieważ powiedziano mu o narodzie Mardocheusza. Szukał więc Haman sposobności, aby w całym królestwie Aswerusa wytępić wszystkich Żydów, naród Mardocheusza.

Dekret zagłady Żydów

7 Od pierwszego miesiąca, to jest miesiąca Nisan, w dwunastym roku [panowania] króla Aswerusa rzucano Pur, to jest los, w obecności Hamana na każdy dzień i na każdy miesiąc aż do dwunastego miesiąca Adar. Est 9,24-26

3,7 BJ: „W pierwszym miesiącu... Los padł na dwunasty miesiąc, którym jest Adar”. Haman podjął decyzję o zagładzie. Rzucanie losu ma służyć jedynie wyznaczeniu odpowiedniego dnia. W grec, uzupełniając tekst hebr., dodano, że Haman sporządził dekret w dwunastym roku panowania króla (uwzględniono to w BT), że rzucał losy, by wytracić ród Mardocheusza, i że los padł na czternasty dzień miesiąca Adar. — „Pur” — wyraz babiloński, wyjaśniony przez autora. Wiersz ten jest być może dodatkiem wprowadzonym w tym samym czasie, co fragment dotyczący święta „Purim” (9,24-26).

3,7. Chronologia. Dwunastym rokiem panowania Kserksesa był 474 przed Chr., Estera była więc już wówczas królową od około czterech lat. Miesiąc nisan rozpoczyna się w marcu. Miesiąc adar był miesiącem dwunastym i jego początek przypadał w lutym.

3,7. Rzucanie „Pur”. Pur(u) to babilońskie słowo oznaczające losy. Archeolodzy odnaleźli kilka takich wykonanych z gliny sześciennych kostek (pojawiły się co najmniej w III tysiącleciu przed Chr.). Pur Iahali, wezyra Salmanassara III (IX w. przed Chr.), rzeczywiście przypominał swoim kształtem kostkę do gry o boku ok. 25 mm, z wyrytymi inskrypcjami, zamiast punktów. Losy rzucano w celu ustalenia, czy dany dzień jest odpowiedni na podjęcie działania zamierzonego przez Hamana. Jedna z hipotez głosi, że miesiąc ustalano, rzucając pur na planszę z nazwami miesięcy i obserwując, na którym z pól wyląduje. Ten sam rezultat trzeba było otrzymać w trzech kolejnych rzutach, by odpowiedź mogła zostać uznana za ważną.

8 Potem rzekł Haman do króla Aswerusa: Jest pewien naród rozproszony i odłączony od narodów we wszystkich państwach królestwa twego, a prawa jego są inne niż każdego innego narodu. Praw króla oni nie wykonują i w interesie króla leży, aby ich nie zostawić w spokoju. Est 3,13d-e; Dn 3,8-12; Mdr 2,14-15

3,8 Lucjan parafrazuje w ten sposób: „Haman, zazdrosny i targany we wszystkich swych uczuciach, stanął cały w pąsach i odwrócił od niego oczy. Potem, serce przewrotne, powiedział królowi złe słowa na Izraela: Istnieje pewien lud — mówił — rozproszony po wszystkich królestwach, lud wojowniczy i nieposłuszny, mający własne prawa. Na twoje zaś prawa, o królu, nie zwracają oni żadnej uwagi, jako że są znani wśród wszystkich ludów jako ludzie występni. Nie respektują twoich dekretów, aby zniszczyć twoją chwałę”.

— Takie zarzuty pod adresem Izraela znajdują się często w pismach epoki hellenistycznej (por. 3,13d-e; Dn 1,8; 3,8-12; Jdt 12,2; Ezd 4,12n; Mdr 2,12n i apokryf Trzecia Księga Machabejska).

9 Jeśli król uzna to za słuszne, niech wyda dekret, aby ich wytracić, a ja wpłacę na ręce urzędników dziesięć tysięcy talentów srebra, aby je przelano do skarbca królewskiego. Est 7,4

3,8-9. Perska nietolerancja. Starożytni historycy uważają zwykle Persów za naród stosunkowo tolerancyjny. Opinia ta ma za podstawę głównie politykę Cyrusa, który pozwolił ludom przebywającym na wygnaniu wrócić do ojczyzny i odbudować swoje świątynie. Nie należy jednak domniemywać, że decyzja wynikała z postawy tolerancji. Po prostu wystąpiły ekonomiczne, polityczne i religijne czynniki, które mogły za nią przemawiać. Minęło już blisko sześćdziesiąt lat od czasu ogłoszenia dekretu Cyrusa i stało się oczywiste, że tolerancja nie zapobiegła buntom. Ogólnie rzecz biorąc, zjawisko prześladowań religijnych w świecie starożytnym miało podłoże polityczne lub ekonomiczne (być może podobnie jest we współczesnym świecie). Ze sposobu, w jaki Haman przedstawił problem, wynika, że należy usunąć nie tyle grupę religijną czy praktyki kultowe, lecz grupę etniczną wraz ze zwyczajami utrwalającymi nacjonalistyczną postawę.

3,9. Srebro przekazane przez Hamana. 10 000 talentów srebra (według miary ustalonej przez Dariusza) odpowiada 333 t kruszcu. Herodot podaje roczną daninę płaconą przez dwadzieścia prowincji Dariuszowi. Najwyższa, wypłacona przez prowincję Asyrii-Babilonii, wynosiła 1000 talentów (33 t). Całkowity dochód ze wszystkich prowincji odpowiadał ok. 13 000 talentów srebra (według miary ustalonej przez Dariusza). Haman uważa więc, że trzeba podjąć kosztowną operację wojskową (ostatnia fraza wersetu 9 wskazuje, że pragnął przekazać środki na określone cele). Do jeszcze bardziej interesujących wniosków skłania porównanie tego daru z kontrybucją, ofiarowaną przez Lidyjczyka Pythusa na sfinansowanie wojny Kserksesa z Grecją. Według Herodota Pythus był drugim z najbogatszych ludzi świata (po Kserksesie), posiadającym fortunę odpowiadającą wartości 16 400 talentów srebra, którą oddał całkowicie do dyspozycji Kserksesa. Tukidydes podaje, że Ateny w „złotym wieku” posiadały rezerwę w wysokości 9000 talentów srebra (według miary perskiej 10 440 talentów).

10 Na to król zdjął sygnet z ręki swojej i dał go Hamanowi, synowi Hammedaty, Agagicie, wrogowi Żydów. Rdz 41,42

3,10. Sygnet. Obecnie posiadane dowody wskazują, że pierwsi królowie perscy używali pieczęci cylindrycznych w sprawach, związanych z gospodarką imperium, oraz pieczęci stemplowych lub sygnetów w sprawach osobistych. Z biegiem czasu sygnety zaczęły nabierać coraz większego znaczenia. Na sygnecie znajdowała się oficjalna pieczęć królewska, którą władca autoryzował dokumenty imperium. Archeologom udało się odnaleźć tylko nieliczne z nich. Pieczęcie, zwykle wykonane z chalcedonu, przedstawiały króla dokonującego bohaterskich czynów (np. zabijającego dzikie zwierzęta) pod opiekuńczą ochroną uskrzydlonej tarczy słońca (symbolizującej boga Ahura Mazdę). Na wielu elementach fortyfikacji w Persepolis widnieją odciski pieczęci.

11 I powiedział król do Hamana: Niech będzie ci dane srebro i ten lud, abyś uczynił z nim to, co wydaje się słuszne w twoich oczach.

3,11. Niech będzie ci dane srebro. Słowa, które tłumaczy się czasami jako „zatrzymaj pieniądze”, znaczą faktycznie „srebro jest twoje” (zwraca na to uwagę kilku komentatorów) i sugerują, że Kserkses zaaprobował ten wydatek (zwróć uwagę, że tekst Est 4,7 zakłada, iż pieniądze zostały przekazane). Nie jest jasne, czy Haman posłużył się srebrem będącym jego prywatną własnością, czy jedynie środkami, do których miał dostęp. Każdy okręg posiadał własny skarbiec i urzędników. Jeśli Haman był urzędnikiem zarządzającym prowincją, mógł przekazać środki z jej skarbca do skarbca królewskiego, skąd pokrywano koszty operacji wojennych prowadzonych pod auspicjami królestwa. Starożytne teksty ze skarbca w Persepolis uwypuklają rolę skarbnika, który zajmował się organizowaniem grup roboczych oraz rozdziałem środków.

12 Zawołano pisarzy królewskich w miesiącu pierwszym dnia trzynastego i napisano wszystko, co rozkazał Haman, do satrapów króla i do namiestników, którzy stali na czele wszystkich państw, oraz do książąt poszczególnych narodów; napisano do każdego państwa jego pismem i do poszczególnych narodów w ich języku w imieniu króla Aswerusa i opieczętowano sygnetem królewskim. Dn 3,4; Dn 3,7

3,12. Chronologia. Święto Paschy stanowiło uroczystą pamiątkę uwolnienia Izraelitów, obchodzoną czternastego dnia miesiąca nisan. Edykt został wydany trzynastego dnia tego miesiąca, zaczęto go więc rozpowszechniać czternastego dnia. Żydzi obchodzący pamiątkę uwolnienia z rąk ich wielkiego nieprzyjaciela (Egiptu) dowiedzieli się o kolejnym, wymierzonym w nich spisku.

13 Potem wysłano listy przez gońców do wszystkich państw króla, aby wygubić i wybić, i wytracić wszystkich Żydów od chłopca do starca, dzieci i kobiety, w tym samym trzynastym dniu dwunastego miesiąca, to jest miesiąca Adar, a majątek ich skonfiskować.

3,13 W BJ w to miejsce włączony w. 13a-g, natomiast w. 14-15 kończą rozdział. Taki układ w Sept.

3,13. Cel dekretu. Z wersetu 9 wyraźnie wynika, że zamiarem Hamana było podjęcie oficjalnych działań militarnych („na ręce ludzi [BT: „urzędników”], którzy wykonają ten rozkaz”; ten sam zwrot użyty został w Est 9,3 na oznaczenie ludzi pomagających Żydom). Ponieważ każda z prowincji dostarczała żołnierzy armii perskiej, garnizony stacjonowały na ziemiach wszystkich narodów wchodzących w skład perskich prowincji. Nie trzeba zakładać, że dekret oznaczał skierowaną do ludzi zachętę do bezkarnego zabijania Żydów. Raczej wszystkie oddziały wojskowe, złożone z członków wszystkich narodów, we wszystkich prowincjach imperium postawione zostały w stan gotowości, by wyznaczonego dnia podjąć określone kroki. Operacja ta nie musiała się oczywiście ograniczać do „jednego” dnia. Hebrajski zwrot najlepiej tłumaczyć „tego samego dnia”, co wskazuje na podjęcie jednoczesnych, skoordynowanych działań we wszystkich prowincjach.

13a Odpis dekretu brzmi następująco: Wielki król Artakserkses pisze do książąt i rządców stu dwudziestu siedmiu państw, od Indii aż po Etiopię: 

13b Gdy zapanowałem nad licznymi narodami i gdy podbiłem cały świat, nie nadużywając swojej władzy, lecz z łaskawością i łagodnością stale sprawując rządy, chciałem zawsze bez zakłóceń normować życie podwładnych, zapewnić królestwu spokój i bezpieczeństwo aż po jego krańce i przywrócić wszystkim ludom upragniony pokój. Jdt 2,5; Dn 3,31

13c Gdy pytałem moich doradców, jak by to można dokładnie przeprowadzić, Haman, który wyróżniał się przy nas mądrością i niezmiernie przychylnym usposobieniem oraz odznaczał się niezachwianą wiernością, zajmując drugie miejsce w królestwie, 

13d wskazał nam, że wmieszał się pomiędzy inne szczepy całego świata pewien naród wrogo do pozostałych usposobiony, który przez swoje prawa sprzeciwia się wszystkim narodom i stale lekceważy zarządzenia królów, tak iż stanowi przeszkodę w rządach nienagannie sprawowanych przez nas nad całością. Est 3,8+

13e Przekonawszy się, że jedynie ten naród pozostaje ze wszystkimi w stałej niezgodzie, że trzyma się osobno na skutek swych praw, że stale nieżyczliwy jest dla naszych zarządzeń, spełniając najgorsze czyny, tak iż państwo nigdy nie będzie mogło dojść do wewnętrznego pokoju, 

13f rozkazaliśmy, aby osoby wymienione w pismach Hamana, który jest przełożonym nad sprawami państwa i drugim ojcem naszym aby wszyscy ci wraz z żonami i dziećmi wyginęli doszczętnie od miecza przeciwników, bez żadnej litości i oszczędzania, czternastego dnia dwunastego miesiąca Adar, roku bieżącego. Est 8,12l; Rdz 45,8

13g I aby od dawna nieżyczliwie usposobieni w jednym dniu przemocą zesłani zostali do Hadesu i w ten sposób na przyszłość zapewnili nam zawsze bezpieczne i niczym nie zamącone sprawowanie rządów w państwie. 14 Odpis pisma został dostarczony wszystkim państwom jako ustawa i ogłoszono wszystkim narodom, aby były gotowe na ten dzień. 15 Gońcy pobiegli przynaglani rozkazem królewskim, a dekret ogłoszono na zamku w Suzie. Król i Haman siedzieli i pili, miasto zaś Suza było bezradne.

3,15 Tutaj — za vet. lat. — modlitwa Żydów, w której są wyrażone uczucia żalu za grzechy ludu oraz apele do wierności Bożej, została umieszczona po tym wierszu. 3,13a Artakserkses. BJ: „Aswerus” (por. przyp. 1,1a).

Est 4

W trosce o zażegnanie niebezpieczeństwa

1 Skoro Mardocheusz dowiedział się o wszystkim, co czyniono, rozdarł szaty i okrył się worem, i [posypał głowę] popiołem, wyszedł na środek miasta i lamentował głośno i gorzko.

4,1. Rozdarł szaty i okrył się worem i popiołem. Zwyczaj posypywania głowy prochem, ziemią lub popiołem był typowym znakiem żałoby w całym okresie Starego i Nowego Testamentu. Obyczaj ten był również znany w Mezopotamii i Kanaanie. Wiele obrzędów żałobnych miało na celu umożliwienie żywym zidentyfikowanie się ze zmarłymi. Łatwo pojąć, dlaczego posypywanie głowy popiołem mogło symbolizować pogrzeb i zniszczenie ciała. Szorstki i niewygodny wór przygotowywano z sierści kozła lub wielbłąda. W wielu przypadkach „wór” był jedynie przepaską biodrową. Herodot pisze, że Persowie obchodzili żałobę, rozdzierając szaty, płacząc i zawodząc.

2 I przyszedł aż pod Bramę Królewską, ponieważ nie wolno było wejść do samej Bramy Królewskiej przyodzianemu w wór pokutny.

4,2. Ograniczenia dotyczące przechodzenia pod Bramą Królewską. Herodot wskazuje Bramę Królewską jako miejsce, w którym stali domagający się łaski, biadając, że padli ofiarą niesprawiedliwych poczynań administracji, i prosząc, by król naprawił wyrządzone zło. Wydaje się logiczne, że istniały zakazy takich zgromadzeń w obrębie kompleksu pałacowego, w źródłach starożytnych nie pojawiają się jednak powszechnie znane prawa, które by o tym mówiły.

3 A w każdym państwie, wszędzie, dokąd dekret króla i prawo jego dotarły, powstał wielki smutek wśród Żydów i posty, i płacz, i lament. Wór pokutny i popiół stanowiły posłanie dla wielu.

4,3 Są to oznaki żałoby i pokuty (por. Iz 37,1; Jdt 4,10; 1 Mch 3,47; itd.).

4 I przyszły służące Estery i jej eunuchowie, i opowiedzieli jej o tym. Wtedy królowa zlękła się bardzo i posłała szaty, aby ubrać Mardocheusza i zdjąć wór z niego, ale on nie przyjął.

4,4 posłała szaty, aby ubrać Mardocheusza. Chodziło o możliwość jego wejścia do pałacu i rozmawiania z nią.

4,4. Służące i eunuchowie. Były to dwa rodzaje osobistych sług królowej. Na temat dodatkowych informacji dotyczących eunuchów zob. komentarz do Est 1,10.

5 Wówczas Estera zawołała Hataka, który spośród eunuchów królewskich usługiwał jej osobiście, i posłała go do Mardocheusza, aby się dowiedzieć, co to [znaczy] i dlaczego [tak czyni]. 6 I poszedł Hatak do Mardocheusza na rynek miasta, który był przed Bramą Królewską. 7 Mardocheusz opowiedział mu wszystko, co się zdarzyło, i dokładnie powiadomił go o sumie srebra, którą Haman przyrzekł wpłacić do skarbca królewskiego za Żydów, skoro tylko będzie mógł ich wytracić. 8 A odpis dokumentu prawnego, który wydano w Suzie, aby ich wytracić, dał mu do pokazania Esterze, celem powiadomienia jej i polecenia, aby poszła do króla i błagała go o łaskę oraz prosiła przed nim za ludem swoim.

4,8 W BJ dodane za grec. i Wulgatą: „8a Przypomnij sobie, kazał jej powiedzieć, dni twojego uniżenia, gdy cię żywiłem moją ręką. Albowiem Haman, druga osobistość w królestwie, zażądał od króla naszej śmierci. 8bProś Pana, rozmawiaj w naszej sprawie z królem, wybaw nas od śmierci”. W vet. lat. dodane jeszcze: „Powstań, dlaczego pozostajesz w milczeniu? Albowiem ty też zostałaś wydana, ty i twój dom, i dom twojego ojca, i cały twój lud, i całe twoje potomstwo. Powstań! Zobaczmy, czy jest możliwe walczyć i cierpieć za nasz lud, aby Bóg się nad nim zmiłował”.

9 A Hatak odszedł i przekazał Esterze słowa Mardocheusza.

4,9 W vet. lat. ból Estery odmalowany w takich oto słowach: „Gdy Estera przeczytała odpowiedź brata, rozdarła szaty i wydała bolesny krzyk. Wylewała rzęsiste łzy, ciało jej wyniszczyło się i fizycznie osłabła”.

10 Estera odpowiedziała Hatakowi, polecając mu iść do Mardocheusza: 11 Wszyscy słudzy króla i ludność państw królewskich wiedzą, że jedno jest dla nich prawo, dla każdego mężczyzny i każdej kobiety, którzy udają się do króla na dziedziniec wewnętrzny, a którzy nie otrzymali wezwania: mają być zabici, chyba że król wyciągnie nad nimi złote berło, to wtedy pozostaną przy życiu. A mnie nie zawołano, abym poszła do króla, już od trzydziestu dni.

4,11. Ograniczony dostęp do króla. Sprawne funkcjonowanie królewskiego dworu wymaga ograniczenia dostępu do władcy. Herodot podaje, że było tak również w przypadku królów perskich. Nie opisuje jednak takich szczegółów jak kara śmierci i złote berło. Wielu komentatorów zastanawia się, dlaczego Estera nie mogła zwyczajnie poprosić o audiencję u króla lub nawet nie poczekała dłużej, mając nadzieję, że zostanie wezwana (wyznaczony termin był odległy o wiele miesięcy). Jeśli jednak Haman piastował urząd hazarapatish (zob. komentarz do Est 3,1), Estera musiałaby skorzystać z jego pośrednictwa, narażając w ten sposób cały plan na niepowodzenie.

4,11. Złote berło. Perskie reliefy przedstawiające scenę audiencji u króla, ukazują władcę trzymającego długie berło.

4,11. Brak dostępu do króla. Chociaż można by sądzić, że królowa jako główna żona króla powinna mieć wiele okazji do rozmowy z monarchą, wcale nie musiało tak być. Królewska małżonka nie zawsze sypiała z królem; małżeństwo nie zawsze też spożywało wspólnie posiłki. Królowa miała własne komnaty. Chociaż mogła zostać poproszona przez króla o przybycie do sali audiencyjnej, nie miała do niego nieograniczonego dostępu.

12 I przekazano Mardocheuszowi słowa Estery. 13 Wtedy Mardocheusz rzekł, aby odpowiedzieli Esterze: Nie myśl sobie w sercu, że uratujesz się w domu króla, jedyna ze wszystkich Żydów, 

14 bo jeśli ty zachowasz milczenie w tym czasie, uwolnienie i ratunek dla Żydów przyjdzie z innego miejsca, a ty i dom ojca twojego zginiecie. A kto wie, czy nie ze względu na tę właśnie chwilę dostąpiłaś godności królowej? Rdz 45,7

4,14 z innego miejsca. Autor tekstu hebr. unika wymieniania imienia Boga.

15 A Estera rzekła, aby odpowiedziano Mardocheuszowi: 16 Idź, zgromadź wszystkich Żydów, którzy znajdują się w Suzie. Pośćcie za mnie, nie jedząc i nie pijąc przez trzy dni, ani w nocy, ani w dzień. Ja też i dziewczęta moje będziemy pościły podobnie. Potem pójdę do króla, choć to niezgodne z prawem, a jeśli zginę, to zginę.

4,16. Post. W Starym Testamencie post religijny ma często związek z zanoszeniem prośby do Boga. Główna zasada głosi, że waga sprawy powoduje, iż zanoszący prośbę jest tak zaabsorbowany własnym stanem duchowym, że sprawy cielesne schodzą na dalszy plan. W tym sensie post prowadzi do oczyszczenia i ukorzenia się przed Bogiem (Ps 69,10).

17 I poszedł Mardocheusz, i uczynił stosownie do tego wszystkiego, co mu poleciła Estera. 17a Błagał Pana, wspominając wszystkie dzieła Pańskie, i mówił:

4,17a-i Modlitwy Mardocheusza i Estery są całkowicie przepojone pobożnością ST, jest w nich jednak analiza uczuć modlącego się, który myśli o tym, by się usprawiedliwić, czego nie ma w starszych tekstach.

17b Panie, Panie, Królu, Wszechmogący, ponieważ w Twojej mocy jest wszystko i nie ma takiego, który by Ci się sprzeciwił, gdy chcesz ocalić Izraela, Wj 19,5; 2Krn 20,6-7; Jdt 16,14; Iz 41,10-16

17c ponieważ Ty uczyniłeś niebo i ziemię, i wszystko, co na niej pod niebem godne jest podziwu, Ty jesteś Panem wszystkiego i nie ma nikogo, kto by się sprzeciwił Tobie, Panu. 2Krl 19,15; Iz 40,21-26

17d Ty znasz wszystko, Ty wiesz, iż – jeśli nie oddawałem pokłonu pysznemu Hamanowi – nie czyniłem tego ani z pychy, ani z zuchwałości, ani z żądzy sławy. Byłem nawet gotów ślady stóp jego całować dla ocalenia Izraela. Est 3,2

17e Lecz czyniłem tak, aby nie stawiać wyżej czci człowieka nad cześć Boga i aby nikomu nie oddawać pokłonu, oprócz Ciebie, Panie mój, i nie uczyniłem tego z pychy. 

17f A teraz, Panie Boże, Królu, Boże Abrahama, ocal Twój lud, bo czyhają na naszą zgubę i mają zamiar zniszczyć nas, Twoje od początku dziedzictwo. Wj 3,6; Ps 47,10

17g Nie gardź Twoim dziedzictwem, które wykupiłeś dla siebie z Egiptu. Pwt 9,26; Pwt 32,9; 1Krl 8,51 Jr 10,16; Ps 33,12; Jl 4,2

17h Wysłuchaj prośby mojej i okaż miłosierdzie nad dziedzicznym Twym działem, obróć smutek nasz w radość, abyśmy żyli i imię Twoje, Panie, wielbili, i nie zamykaj ust chwalących Ciebie! Ps 6,6; Ps 115,17n; Iz 38,18-20

17i I cały Izrael wołał ze wszystkich sił swoich, bo śmierć stała im przed oczami. 17k Także królowa Estera zwróciła się do Pana, przejęta niebezpieczeństwem śmierci. Zdjęła swe okazałe szaty, przywdziała suknie smutku i żałoby i zamiast wspaniałymi wonnościami pokryła swoją głowę popiołem i śmieciami, i ciało swoje poniżyła bardzo, a radosne ozdoby zastąpiła rozpuszczonymi włosami. 

17l I błagała Pana, Boga Izraela, mówiąc: Panie mój, Królu nasz, Ty jesteś jedyny, wspomóż mnie samotną, nie mającą poza Tobą wspomożyciela, bo niebezpieczeństwo jest niejako w mojej ręce. Est 4,11; Est 4,16

17m Słyszałam od młodości mojej w pokoleniu moim ojczystym, że Ty, Panie, wybrałeś Izraela spośród wszystkich narodów i ojców naszych ze wszystkich ich przodków na wieczyste dziedzictwo i uczyniłeś im wszystko, co zapowiedziałeś. Pwt 6,20-25 Pwt 7,6+

4,17m W rodzinie była przekazywana tradycja izraelska o wszystkich cudownych rzeczach dokonanych przez Boga dla dobra Jego ludu (por. Pwt 6,20-25).

17n A teraz zgrzeszyliśmy wobec Ciebie i wydałeś nas w ręce naszych wrogów za to, że czciliśmy ich bóstwa. Sprawiedliwy jesteś, Panie! Sdz 2,6+

17o A oni nie zadowolili się goryczą naszej niewoli i włożyli swoje ręce w ręce swoich bożków, aby odmienić obietnice ust Twoich i aby zniszczyć Twoje dziedzictwo, zamknąć usta tych, którzy Cię wielbią, i zgasić sławę Twego domu i ołtarza Twego, Est 4,17+

4,17o włożyli swoje ręce w ręce swoich bożków. Gest przysięgi lub – być może – przymierza.

17p a otworzyć usta pogan, [by chwaliły] przymioty bezwartościowych bałwanów i podziwiały nieustannie doczesnego króla. 17q Nie oddawaj, Panie, berła Twego tym, którzy nie istnieją, i niech się nie naigrawają z naszego upadku, lecz zwróć postanowienie ich przeciwko nim; tego zaś, który zaczął z nami walkę, przykładnie ukarz!

17r Wspomnij, Panie, daj się rozpoznać w chwili naszego udręczenia i dodaj mi odwagi, Królu bogów i Władco nad wszystkimi władcami. Pwt 10,17; Ps 136,2; Ps 95,3; Dn 2,47; Dn 11,36

17s Włóż stosowną mowę w moje usta przed obliczem lwa i zwróć jego serce ku nienawiści do wroga naszego, aby zginął on sam i ci, którzy są z nim jednej myśli. 17t Wybaw nas ręką Twoją i wspomóż mnie opuszczoną i nie mającą nikogo poza Tobą, Panie. 17u Ty wiesz wszystko, wiesz, że nienawidzę chwały bezbożnych i brzydzę się łożem nieobrzezanych i każdym obcym. 17w Ty znasz moją niedolę i to, że brzydzę się znakiem mojego wywyższenia, który noszę na głowie w dniach publicznych wystąpień. Brzydzę się nim jak łachmanem krwawiących co miesiąc kobiet i nie noszę go w dniach mego odpoczynku. 

17x Także ze stołu Hamana nie jadła służebnica Twoja i nie ceniła sobie wysoko uczty króla ani też nie piła wina płynnych ofiar. Iz 64,5; Kpł 15,19-30

17y I nie radowała się służebnica Twoja od dnia zabrania jej aż dotąd, jak tylko w Tobie, Panie, Boże Abrahama. 17z O Boże władający wszystkimi, wysłuchaj głosu pozbawionych nadziei i wyratuj nas z ręki niegodziwych, mnie zaś uwolnij od mego lęku.

Est 5

Estera przed królem

Tekst hebrajski

1 Trzeciego dnia Estera ubrała się po królewsku i weszła na wewnętrzny dziedziniec domu królewskiego, naprzeciw pokojów króla. Król siedział wtedy na królewskim tronie w sali królewskiej naprzeciw bramy wejściowej pałacu.

5,1 W BJ tekst hebr. w. 1-2 cytowany w przypisie. Tekst grec. jest z nim zgodny dopiero w w. 3.

5,1. Topografia pałacu. Ponieważ król zasiadał na tronie, scena ta rozegrała się bez wątpienia w sali audiencyjnej. Mimo zakrojonych na szeroką skalę prac wykopaliskowych prowadzonych w Suzie oraz pałacach znajdujących się w innych miejscach imperium perskiego, użyta tutaj terminologia jest zbyt niejasna, by można ją było połączyć z określonymi obszarami kompleksu pałacowego. Zob. komentarz do Est 1,2, w którym opisano niektóre szczegóły kompleksu pałacowego w Suzie.

2 A gdy król zobaczył królową Esterę stojącą na dziedzińcu, znalazła ona łaskę w jego oczach i wyciągnął król do Estery złote berło, które miał w ręce, i przybliżyła się Estera, i dotknęła końca berła.

Tekst grecki

1 Trzeciego dnia, gdy skończyła się modlić, zdjęła szaty pokutne i przyodziała się we wspaniałości swoje. 1a A gdy już wyglądała pięknie, wezwawszy Boga, który widzi wszystko i ocala, wzięła ze sobą dwie służebnice. Na jednej z nich opierała się, jakby omdlewając z rozkoszy, a druga szła za nią, podtrzymując jej tren. 

1b Ona zaś zapłonęła wdziękiem swej piękności, a oblicze jej rozjaśniło się jakby było pełne miłości, lecz serce miała ściśnięte strachem. 1c Przeszedłszy przez wszystkie drzwi, stanęła przed królem. A on siedział na tronie swego królestwa, strojny we wszystkie swoje wspaniałe szaty, cały w złocie i drogich kamieniach, a wzbudzał wielki postrach. 1d I podniósł majestatyczne swe oblicze, i spojrzał w największym gniewie. A królowa zachwiała się, zmieniła się na twarzy, zbladła i przechyliła się na głowę służebnicy, która ją wyprzedzała. 1e I przemienił Bóg usposobienie króla na łaskawe, tak że zaniepokojony zeskoczył ze swego tronu i wziął ją w ramiona, aż doszła do przytomności. I pocieszał ją łagodnymi słowami, mówiąc: 1f Co ci się stało, Estero? Jam brat twój, bądź dobrej myśli! Nie umrzesz, ponieważ nasze zarządzenie jest ogólne, przybliż się! 2 I wyciągnął złote berło, i położył je na jej szyi, pocałował ją i rzekł: Mów do mnie! 2a I rzekła do niego: Ujrzałam cię, panie, jak anioła Bożego, i poruszyło się serce moje z obawy przed twoim majestatem, ponieważ jesteś godny podziwu, panie, a oblicze twoje jest pełne wdzięku. 2b A gdy to mówiła, padła zemdlona. Król zaś zaniepokoił się, a cała jego służba dodawała jej odwagi. 

3 I król rzekł do niej: Czego chcesz, królowo Estero, i jaka jest prośba twoja? choćby to była połowa królestwa, będzie ci dane. Est 5,6; Est 7,2; Est 9,12; Mk 6,23

5,3. Spełnianie próśb przez Kserksesa. Herodot opisuje dwie sytuacje, w których Kserkses obiecał spełnienie każdej prośby, później zaś mocno tego żałował. W pierwszym przypadku chodziło o zdobycie względów kobiety, Artaynte, którą pragnął uczynić swoją kochanką. Niestety, Artaynte poprosiła o piękną szatę króla utkaną przez jego żonę, Amestris. W ten sposób Amestris dowiedziała się o romansie Kserksesa i zaczęła szukać zemsty. Okazja nadarzyła się w dniu urodzin Kserksesa, kiedy władca obiecał spełnić jedną jej prośbę. Artaynte została brutalnie okaleczona, to zaś skłoniło jej męża, brata Kserksesa, do wzniecenia buntu. Obietnica ofiarowania połowy królestwa pojawia się już w literaturze neoasyryjskiej (sugeruje się tam, że król asyryjski gotów był oddać połowę królestwa temu, kto zdoła wyleczyć jego syna).

4 Na to Estera odpowiedziała: Jeśli król uzna to za słuszne, to niech przyjdą dzisiaj król i Haman na ucztę, którą przygotowałam dla niego.

5,4. Uczty w świecie perskim. Uczty cieszyły się wielką popularnością wśród członków rodziny królewskiej i były niezwykle wystawne. Herodot opisuje typową ucztę urodzinową, na którą składało się upieczone w całości zwierzę (cielec, koń, wielbłąd lub osioł). Persowie bardzo lubili desery, wypijali również olbrzymie ilości wina. W ucztach uczestniczyli muzycy, a służba troszczyła się o każdy szczegół uroczystości. Ucztowano w sposób godny. Persowie nie przejadali się nad miarę ani nie zachęcali do obżarstwa i zwracania spożytego pokarmu.

5 Król rzekł: Zawołajcie Hamana, by szybko spełnił wolę Estery. Tak przyszli król i Haman na ucztę, którą przygotowała Estera. 6 I odezwał się król do Estery po napiciu się wina: Jakie jest twoje życzenie, a będzie ci spełnione, i jaka twoja prośba? Choćby to była połowa królestwa, stanie się. 7 Na to odpowiedziała Estera, mówiąc: Oto życzenie moje i moja prośba: 8 Jeśli król darzy mnie życzliwością i jeśli król uzna za słuszne spełnić moje życzenie oraz uczynić zadość mojej prośbie, to niech król przyjdzie z Hamanem [jeszcze jutro] na ucztę, którą przygotowałam dla nich, a jutro uczynię zgodnie ze słowem króla. 9 I wyszedł Haman w dniu tym wesoły i dobrej myśli. Ale gdy Haman ujrzał Mardocheusza w Bramie Królewskiej, a on ani nie wstał, ani się nie poruszył przed nim, ogarnął Hamana gniew na Mardocheusza. 10 Mimo to Haman opanował się i poszedł do domu. Potem posłał po przyjaciół i po swoją żonę, Zeresz. 11 I wyliczył im Haman wspaniałości swych bogactw i mnóstwo swoich dzieci i to, jak wielkim uczynił go król i jak wyniósł go nad książąt i sługi królewskie. 12 I mówił Haman: Nawet królowa Estera nikogo poza mną nie zaprosiła na ucztę z królem, którą przygotowała, a także na jutro mam zaproszenie do niej razem z królem. 13 Lecz wszystko to jest dla mnie niczym, jak długo patrzę na Mardocheusza, Żyda siedzącego w Bramie. 14 Na to odpowiedziała mu jego żona, Zeresz, i wszyscy jego przyjaciele: Niech postawią drzewo wysokie na pięćdziesiąt łokci, a rano powiedz królowi, by powieszono na nim Mardocheusza, i idź wesół na ucztę z królem! Spodobała się ta rada Hamanowi i rozkazał postawić drzewo.

Est 6

Pierwszy zawód Hamana i wywyższenie Mardocheusza

1 A tej nocy sen odbiegł króla i polecił on, aby przyniesiono księgę pamiątkową kronik i czytano ją przed królem.

6,1-7,9 W tych rozdziałach Lucjan szeroko parafrazuje urywki, w których mowa o wywyższeniu Mardocheusza i poniżeniu Hamana.

6,1. Rola okoliczności w Księdze Estery. Okoliczności są w Księdze Estery ważnym motywem literackim. Podczas gdy ludzie tacy jak Haman starają się wykorzystać okoliczności na własną korzyść przy pomocy spisków i omenów, Żydzi rozumieją, że okoliczności znajdują się całkowicie pod kontrolą Boga, który działa za kulisami wydarzeń. Interesujące są słowa, które Herodot wkłada w usta Artabanusa, doradcy Kserksesa, przed rozpoczęciem nieszczęsnej kampanii greckiej: „Człowiek zdany jest na łaskę okoliczności, które nigdy nie naginają się do ludzkiej woli”. Haman miał wkrótce otrzymać podobną lekcję.

6,1. Księga pamiątkowa kronik. Zob. komentarz do Est 2,23.

2 Tam znaleziono zapisane to, co opowiedział Mardocheusz o Bigtanie i Tereszu, dwóch eunuchach królewskich spomiędzy „stróżów progu”, którzy usiłowali podnieść rękę na króla Aswerusa. Est 2,21-23

3 I rzekł król: Co uczyniono, aby uczcić i wsławić za to Mardocheusza? Odpowiedzieli królowi dworzanie, którzy mu usługiwali: Nie uczyniono dla niego zupełnie nic. Koh 9,13-16; Est 1,1q

6,3 Autor tekstu hebr. nie zna tradycji, o której mowa w tekście grec. 1,1q.

4 Na to rzekł król: Kto jest na dziedzińcu? A na zewnętrzny dziedziniec pałacu królewskiego przyszedł Haman powiedzieć królowi, żeby powieszono Mardocheusza na drzewie, które przygotował dla niego. 5 A młodzi słudzy króla powiedzieli mu: Oto Haman stoi na dziedzińcu. Król rzekł: Niech wejdzie! 6 I Haman przyszedł, a król rzekł do niego: Co należy uczynić mężowi, którego król chce uczcić? A Haman mówił sam do siebie: Kogóż by król chciał uczcić bardziej niż mnie? 

7 I powiedział Haman królowi: Mężowi, którego król chce uczcić, Rdz 41,42n; 1Krl 1,33; Dn 5,29

8 niech dostarczą szatę królewską, w którą król się ubiera, i konia, na którym jeździ król, i niech mu włożą na głowę koronę królestwa.

6,8. Szata królewska. Ksenofont pisze, że szata perskiego króla miała barwę fioletową i była ozdobiona złotymi haftami. W Temistoklesie Plutarcha Demaratos, wygnany król Sparty (współczesny perskiemu Kserksesowi), prosi, by pozwolono mu przejechać przez Sardes z koroną perskich królów na głowie. Plutarch podaje również, że Artakserkses spełnił kiedyś prośbę o przekazanie w darze swojej królewskiej szaty - pod warunkiem jednak, że nigdy nie będzie noszona. Kserkses miał słynną szatę, która pojawia się w jednej z opowieści Herodota. Stała się ona niefortunnym darem ofiarowanym jego kochance (zob. komentarz do Est 5,3).

9 Oddając zaś szatę i konia do rąk jednego spośród najznakomitszych książąt króla, niech ubiorą męża, którego król chce uczcić, i niech go obwożą na koniu po placu miejskim, i niech wołają przed nim: Tak się dzieje z mężem, którego król chce uczcić!

6,8-9. Królewski pióropusz na końskiej głowie. Perskie reliefy z Persepolis przedstawiają konia z pióropuszem umieszczonym na głowie [brak wzmianki w tekście BT].

10 I rzekł król do Hamana: Szybko weź szatę i konia i jak powiedziałeś, tak uczyń Żydowi Mardocheuszowi, który siedzi w Bramie Królewskiej. Niczego nie pomiń z tego wszystkiego, co powiedziałeś! 11 Wziął więc Haman szatę i konia i ubrał Mardocheusza, obwoził go po placu miejskim, i wołał przed nim: Tak się dzieje z mężem, którego król chce uczcić. 12 Potem Mardocheusz powrócił do Bramy Królewskiej, a Haman pośpieszył do swego domu smutny, z zakrytą głową. 13 I opowiedział Haman żonie swojej, Zeresz, oraz wszystkim swoim przyjaciołom o wszystkim, co go spotkało. I odpowiedzieli mu doradcy jego i żona jego, Zeresz: Jeżeli Mardocheusz jest z narodu żydowskiego, a ty zacząłeś przed nim padać, to nie przemożesz go, raczej całkiem przed nim upadniesz.

6,13 doradcy. Grec. „przyjaciele”.

— W tekście hebr. sugestia, jaki będzie epilog, ale bez jakiegokolwiek napomknienia o pomocy Bożej. W grec. ta myśl rozwinięta i dodane: „albowiem żyjący Bóg jest z nim”.

14 A gdy oni jeszcze z nim rozmawiali, nadeszli eunuchowie, by śpiesznie zaprowadzić Hamana na ucztę, którą przygotowała Estera.

Est 7

Zdemaskowanie Hamana na uczcie

1 Przyszedł więc król z Hamanem, aby ucztować z królową Esterą. 2 I także w drugim dniu podczas picia wina król rzekł do Estery: Jakie jest twoje życzenie, królowo Estero, a będzie ci spełnione, i jaka twoja prośba? Choćby to była połowa królestwa, stanie się. 3 W odpowiedzi rzekła królowa Estera: Królu, jeśli darzysz mnie życzliwością i jeśli król uzna za słuszne, to niech będzie darowane mi życie – oto moje życzenie, i lud mój – oto moja prośba! 4 Albowiem sprzedano nas, mnie i mój lud, aby nas wytracić, wymordować i zniszczyć. Gdyby nas sprzedano tylko jako niewolników i niewolnice, milczałabym. A tak nigdy nie wynagrodzi ciemiężyciel szkody królowi.

7,4 Haman, by zgubić Żydów, powoływał się na rację stanu (3,8), Estera używa podobnej argumentacji.

5 Na to odpowiedział król Aswerus i rzekł królowej Esterze: Któż jest ten, który zawziął się w sercu swoim, aby to uczynić, i gdzie on jest? Est 3,8-9

6 I odpowiedziała Estera: Tym przeciwnikiem i wrogiem jest Haman, ten niegodziwiec. Zatrwożył się Haman wobec króla i królowej. 7 Król zaś w gniewie swoim wstał od picia wina i [poszedł] do pałacowego ogrodu. Haman zaś stanął przed królową Esterą, aby prosić o życie swoje, ponieważ dostrzegł, że król postanowił jego zgubę.

7,7. Ogród pałacowy. Uczta została zorganizowana przypuszczalnie w tym samym miejscu, co opisana w rozdziale 1 (zob. komentarz do Est 1,5).

8 Potem król wrócił z pałacowego ogrodu do domu, gdzie pito wino, Haman zaś przypadł do łoża, na którym spoczywała Estera. A na to król rzekł: Czy jeszcze chcesz zgwałcić królową w mojej obecności, w moim domu? Słowo wyszło z ust króla, a twarz Hamana zakryto.

7,8 twarz Hamana zakryto. Gest równoznaczny z wyrokiem śmierci: zasłaniano głowy tym, którzy mieli być powieszeni.

7,8. Łoże, na którym spoczywała Estera. Persowie spoczywali na sofach podczas jedzenia. Zrozpaczony Haman naruszył ścisłe zasady protokołu, zbliżając się do osoby królowej. Przyłapanie kogoś na jednym łożu z kobietą należącą do królewskiego haremu łączyło się z surowymi konsekwencjami. W Asyrii w XI w. przed Chr. obowiązywała zasada, że nikomu nie wolno zbliżyć się do żadnej z kobiet haremu na odległość mniejszą niż siedem kroków.

7,8. Zakryta twarz. Grecy i Rzymianie zakrywali zwykle głowę przestępców skazanych na śmierć, jednak gdyby o to tutaj chodziło, można by się spodziewać słowa „głowa”, nie zaś „twarz”. W jednej z asyryjskich elegii zakrycie twarzy ma raczej związek ze sposobem traktowania ciała zmarłego. Ponieważ powieszenie było raczej metodą wystawienia ciał skazańców na widok publiczny niż formą egzekucji (zob. komentarz do Est 2,23), zakrycie twarzy może tutaj oznaczać, że Haman już nie żył. Król nie musiał wydawać wyroku śmierci.

9 I rzekł Charbona, jeden z eunuchów, którzy pełnili służbę przy królu: Oto drzewo, które postawił Haman dla Mardocheusza, co radził dobrze królowi, stoi przed domem Hamana, wysokie na pięćdziesiąt łokci. I rzekł król: Powieście go na nim!

7,9 Por. porzekadła i przysłowia na temat tych, którzy wpadają w dół wykopany przez samych siebie: Prz 26,27; 28,10; Koh 10,8; Syr 27,26; Ps 7,16; 9,16; 35,7-8; 57,7.

10 I powieszono Hamana na drzewie, które przygotował Mardocheuszowi, a uspokoił się gniew króla.

Est 8

Odmiana w położeniu Żydów

1 Tego dnia król Aswerus podarował królowej Esterze dom Hamana, wroga Żydów, Mardocheusz zaś dostał się przed oblicze króla, ponieważ Estera opowiedziała, kim on był dla niej. Prz 11,8; Prz 26,27; Mt 7,2

8,1. Przekazanie Esterze majątku Hamana. Herodot przytacza przykłady konfiskaty majątku ludzi straconych z rozkazu króla. To, że Kserkses mógł przekazać Esterze majątek Hamana, potwierdza inny przykład zaczerpnięty z Herodota. Gdy Artaynte poprosiła Kserksesa o szatę, którą utkała Amestris (zob. komentarz do Est 5,3), król zaofiarował jej miasta, dużą ilość złota, a nawet prywatną armię, byle nie egzekwowała danej jej obietnicy.

8,1. Mardocheusz w dokumentach perskich. Na tabliczce z Borsippa pojawia się imię perskiego urzędnika, Marduka, którego niektórzy komentatorzy utożsamiają z Mardocheuszem. Marduk był księgowym, który żył u schyłku panowania Dariusza i na początku panowania Kserksesa. Jego imię pojawia się często na tabliczkach Elamitów - odnaleziono je w Persepolis i są datowane na lata 505-499 przed Chr. Ustalono, że to imię nosiło kilka różnych osób. Nie można stwierdzić, czy któraś z tych postaci oznaczała Mardocheusza przed jego wywyższeniem. Żadne ze źródeł nie zawiera wzmianki o powołaniu go na taki urząd, o którym opowiada Księga Estery.

2 Wtedy król zdjął swój sygnet, który odebrał Hamanowi, i dał go Mardocheuszowi. Estera zaś ustanowiła Mardocheusza zarządcą domu Hamana. Dn 2,48-49; Prz 13,22

8,2. Sygnet. Zob. komentarz do Est 3,10.

3 I znowu Estera przemówiła do króla, i padła mu do nóg, i płakała, i błagała go o łaskę, aby zniweczył przewrotność Hamana, Agagity, i jego zamiar skierowany przeciwko Żydom. 4 A król wyciągnął do Estery złote berło; wówczas Estera podniosła się i stanęła przed królem, 5 i rzekła: Jeśli król uzna to za słuszne, jeśli darzy mnie życzliwością i jeśli królowi to odpowiada, a ja jestem miła w jego oczach, niech zostanie zapisane odwołanie listów, dzieła Hamana, syna Hammedaty, który napisał, aby wytracić Żydów mieszkających we wszystkich państwach króla. 6 Bo jakże mogłabym patrzeć na zło, które spadnie na lud mój, i jak mogłabym patrzeć na zgubę mojego narodu? 7 Wtedy król Aswerus rzekł do królowej Estery i do Żyda Mardocheusza: Oto dałem Esterze dom Hamana, a jego powiesili na drzewie, ponieważ podniósł rękę na Żydów. 

8 Wy zaś, jeśli to będzie dobre w oczach waszych, napiszcie w sprawie Żydów, w imieniu króla, i zapieczętujcie sygnetem, ponieważ pismo króla, napisane w imieniu króla i zapieczętowane sygnetem króla, jest nieodwołalne. Est 1,19; Est 3,12

8,8 W tekście grec. (8,12c-o) w usta Mardocheusza, piszącego w imieniu króla, włożone wyjaśnienie dotyczące poprzedniego dekretu, który też był „nieodwołalny”: w tamtym przypadku nadużyto dobrej wiary króla. U Lucjana podkreślana rola Estery w masakrze.

9 Przywołano pisarzy królewskich w tym czasie, w trzecim miesiącu, to jest miesiącu Siwan, w dniu dwudziestym trzecim, i napisano zgodnie z tym wszystkim, co rozkazał Mardocheusz, do Żydów i do satrapów, do namiestników i książąt państw, od Indii aż po Etiopię, to jest do stu dwudziestu siedmiu państw, do każdego państwa jego pismem i do każdego ludu w jego języku oraz do Żydów ich pismem i w ich języku.

8,9 w trzecim miesiącu, to jest miesiącu Siwan, w dniu dwudziestym trzecim. Grec: „w pierwszym miesiącu tego roku, w miesiącu Nisan, w dniu dwudziestym trzecim”.

8,9. Chronologia. Dwudziesty trzeci dzień miesiąca siwan przypadał w czerwcu 474 przed Chr., siedem dni po wydaniu dekretu.

10 Napisano w imieniu króla Aswerusa pisma, zapieczętowano sygnetem króla i posłano przez gońców jadących na koniach, na wierzchowcach królewskich, na źrebcach klaczy ze stadniny królewskiej.

8,9-10. Uwagi na temat prowincji i rozmiarów imperium perskiego znaleźć można w komentarzu do Est 1,1. Na temat informacji dotyczących sygnetu zob. komentarz do Est 3,10. Perską służbę kurierską omówiono w komentarzu do Est 1,20.

11 [W pismach] król pozwolił Żydom mieszkającym w poszczególnych miastach zgromadzić się i stanąć w obronie swego życia, aby mogli wytracić, wymordować i wygubić wszystkich zbrojnych swoich wrogów wśród ludów i państw, wraz z ich niemowlętami i kobietami, a także zabrać ich majątek

8,11. Strategia kryjąca się za dekretem. Ponieważ pierwszy dekret nie mógł zostać zwyczajnie odwołany, trzeba było zapobiec jego skutkom, wydając drugi. Pierwszy pozbawiał Żydów ochrony ze strony imperium oraz dostarczał środków niezbędnych do podjęcia przeciwko nim operacji zbrojnej. Edykt drugi zezwalał Żydom na tworzenie własnych grup milicji, w efekcie pozbawiał więc ochrony (chociaż nie środków) tych, których wynajęto do walki z Żydami. Królewskie poparcie zostało zneutralizowane, zatem występowanie przeciwko nieprzyjaciołom Żydów nie było traktowane jako występowanie przeciwko królestwu. W rezultacie ludzie Hamana znaleźli się w takiej sytuacji jak poprzednio Żydzi, stając się celem ataków, które nie spotkają się z odwetem ze strony rządu.

12 w jednym dniu, we wszystkich państwach króla Aswerusa, trzynastego dnia dwunastego miesiąca, to jest miesiąca Adar.

Dekret rehabilitujący Żydów

12a Odpis tego listu, dotyczącego powyższych wypadków, brzmi następująco: 12b Wielki król Artakserkses przesyła pozdrowienia stu dwudziestu siedmiu państwom od Indii aż po Etiopię, zwierzchnikom krain i tym, którzy są z nami jednej myśli.

8,12b Artakserkses. BJ: “Aswerus” (por. przyp. 1,1a)

12c Wielu z tych, którzy przez nadzwyczajną łaskawość dobroczyńców zostali podniesieni do niezwykłej godności, zapragnęło jeszcze czegoś więcej. Usiłują nie tylko źle czynić naszym poddanym, na których szczęście nie mogą patrzeć, lecz przeciw swoim własnym dobroczyńcom knują zdradę. 12d Nie tylko usuwają wdzięczność spomiędzy ludzi, lecz także rozzuchwaleni pochwałami tych, co nie znają dobra, mniemają, że ujdą karzącej zło sprawiedliwości Boga, który widzi wszystko. 12e Często też namowa przyjaciół, którym powierzono zarząd spraw, czyniąc tych, którzy sprawują władzę, odpowiedzialnymi za niewinną krew, wikła ich w niepowetowane szkody. 12f W ten sposób kłamliwym rozumowaniem nieprawości oszukali szczerą życzliwość panujących. 12g Można zaś zauważyć – nie tyle w starożytnych kronikach, które ogłosiliśmy – lecz o wiele bardziej patrząc na to, co jest o krok od nas – ile zła dzieje się z powodu zepsucia ludzi niegodnie sprawujących władzę. 12h W przyszłości, zwracając na to uwagę, zapewnimy wszystkim spokojnym ludziom królestwo nie zamącone. 12i Przy dokonywaniu zmian, narzucających się z oczywistością, będziemy rozsądzać zawsze, kierując się większą łagodnością. 12k Tak to Haman, syn Hammedaty, Macedończyk, co prawda obcy krwi perskiej i bardzo daleki od naszej dobroci, znalazł u nas gościnę i spotkał się do tego stopnia z życzliwością,

8,12k Macedończyk. Słowo, poświadczone (tu i w w. 12) we wszystkich rkpsach, budzi zdziwienie. Oczekiwalibyśmy raczej “Med”, gdyż kontekst historyczny sugeruje aluzję do konfliktów między Medami i Persami z powodu ich dążenia do hegemonii.

12l którą mamy dla całego ludu, że nazywali go ojcem naszym i oddawali mu wszyscy pokłon, bo osiągnął drugie miejsce przy tronie królewskim. 12m Jednak nie ujarzmił żądzy wielkości, ale przemyśliwał nad tym, jak by nas pozbawić panowania i życia. 12n Naszego zaś wybawcę i stałego dobroczyńcę, Mardocheusza, oraz Esterę, wspólniczkę bez skazy we władzy królewskiej, a także cały ich lud starał się doprowadzić do zguby podstępnymi, dobrze przemyślanymi sposobami. 12o W ten sposób zamierzał on, zaskoczywszy nas w osamotnieniu, przenieść panowanie z Persów na Macedończyków. 12p My jednak stwierdzamy, że Żydzi wydani na zagładę przez tego po trzykroć zbrodniczego człowieka nie są złoczyńcami, lecz rządzą się najbardziej sprawiedliwymi prawami, 12q i że są synami najwyższego, żywego Boga, który dobrze kierując zarówno nami, jak też i naszymi przodkami, królestwo nasze najlepiej utwierdza. 12r Dobrze więc zrobicie, jeśli nie będziecie zważać na listy nadesłane przez Hamana, syna Hammedaty, który za to, że się tego dopuścił, zawisł na drzewie u bram Suzy, z całym swym domem, albowiem wszechwładny Bóg bezzwłocznie wymierzył mu wyrok sprawiedliwy. 

12s A odpis tego listu wystawcie wszędzie na widok publiczny, pozwalając Żydom jawnie posługiwać się ich własnymi prawami. Dopomóżcie im, aby tych, którzy ich napadną w chwili ucisku, trzynastego dnia dwunastego miesiąca, Adar, mogli odeprzeć w tym samym dniu. Ezd 7,25-26

12t Ten bowiem dzień wszechwładny Bóg, zamiast na zagładę ludu wybranego, przeznaczył na jego wesele. 12u Przeto i wy w liczbie świąt waszych imiennie określonych obchodźcie ów pamiętny dzień z wszelkimi biesiadami, aby on i teraz, i potem był dla nas i dla życzliwych Persów [pamiątką] wybawienia, a dla spiskujących przeciw nam przypomnieniem zguby. 

12x Każde zaś miasto czy okręg, bez wyjątku, które by tego nie spełniło, będzie wydane w gniewie na pastwę włóczni i ognia i będzie uważane nie tylko za niedostępne dla ludzi, lecz także za najbardziej wrogie dla zwierząt i ptaków. Dn 3,29

13 Odpis pisma został ogłoszony we wszystkich państwach z mocą prawa, aby wiadome było wszystkim ludom, że Żydzi będą gotowi na ten dzień do pomsty nad nieprzyjaciółmi. 14 Gońcy konni, gońcy królewscy, pędzili śpiesznie, przynaglani rozkazem króla, a dekret króla został ogłoszony na zamku w Suzie. 15 Mardocheusz zaś wyszedł od króla w szacie królewskiej z fioletowej purpury i białego lnu, w wielkiej złotej koronie, w płaszczu z bisioru i szkarłatu, a miasto Suza cieszyło się i weseliło.

8,15. Szaty Mardocheusza. Barwa i materiał, z którego uszyto szaty Mardocheusza, utożsamiały go z arystokracją i wskazywały na wysoką pozycję polityczną. Barwy królewskie mogli nosić jedynie ludzie blisko związani z królem. Złota „korona” nie oznacza panowania, lecz królewską przychylność. Herodot podaje, że Kserkses nagrodził złotą koroną kapitana okrętu, który ocalił go przed zatonięciem. Ozdobę wykonano ze złota, nie była więc zwykłym turbanem. Ponieważ jednak ten rodzaj nakrycia głowy trzeba zawiązywać, tu chodzi raczej o diadem noszony na czole.

16 Dla Żydów nastało światło i wesele, i radość, i sława. 17 We wszystkich bez wyjątku państwach i w każdym mieście, dokądkolwiek dotarły słowo króla i jego dekret, nastały dla Żydów radość i wesele, uczty i dzień zabawy. Wielu spośród ludności kraju przechodziło na judaizm, ponieważ padł na nich strach przed Żydami.

8,17. Wielu stało się Żydami/przechodziło na judaizm. Słowo, o które tutaj chodzi, pojawia się jedynie raz w Biblii i jest interpretowane na wiele sposobów. Poganie mogli „stać się Żydami” przez nawrócenie, przez złożenie deklaracji („wielu podawało się za Żydów” z powodu potencjalnych korzyści) lub przez stanięcie po ich stronie („wielu solidaryzowało się z Żydami”). Ostatnie wyjaśnienie tłumaczyłoby rychłe zwycięstwo Żydów - ich oddziały milicji zasilały duże rzesze ochotników.

Est 9

Odwet na prześladowcach

1 W dwunastym miesiącu, to jest w miesiącu Adar, trzynastego w nim dnia, gdy rozszedł się rozkaz króla i jego dekret do wykonania w dniu, w którym wrogowie Żydów spodziewali się zapanować nad nimi – wszystko się zmieniło i Żydzi zapanowali nad tymi, którzy ich nienawidzili. Est 4,17q; Est 8,1+; Rdz 22,17

9,1. Chronologia. Opisane wydarzenia rozegrały się pod koniec lutego lub na początku marca 473 przed Chr.

2 I zgromadzili się Żydzi we wszystkich swoich miastach, we wszystkich państwach króla Aswerusa, aby podnieść rękę na tych, którzy pragnęli ich zguby. Nikt nie stawił im czoła, ponieważ strach przed nimi padł na wszystkie narody. 3 Wszyscy zaś książęta państw, satrapowie i namiestnicy, i zarządcy spraw króla wspomagali Żydów, bo padł na nich strach przed Mardocheuszem. 4 Mardocheusz bowiem był wielki w domu królewskim i sława jego rosła we wszystkich państwach. Tak ów mąż, Mardocheusz, stawał się coraz to większy. 5 Tak Żydzi pokonali wszystkich swoich wrogów przez uderzenie mieczem, przez zabójstwa i zagładę, i z nienawidzącymi ich postąpili zgodnie ze swym upodobaniem.

9,5 Pomijając brak prawdopodobieństwa historycznego (zob. Wstęp s. 539-540), opowieści tej nie należy rozumieć jako pochwały i aprobowania ducha zemsty. Przesadnie podkreślana krytyczność sytuacji, przesadzone liczby i cechująca opowieść emfaza zdradzają intencję autora: chciał on przede wszystkim zilustrować (bardzo biblijny) temat odwrócenia się sytuacji na korzyść uciśnionych, a zrobił to zgodnie z dawną mentalnością, obecną w opowieściach o wojnach Izraela, gdzie prawo talionu jest czymś naturalnym i dozwolonym.

6 Na zamku w Suzie Żydzi zabili i wytracili pięciuset mężczyzn. 7 I zabili Parszandatę i Dalfona, i Aspatę, 8 i Poratę, i Adalię, i Aridatę, 

9 i Parmasztę, i Arisaja, i Aridaja, i Wajezatę – Est 3,13; Est 9,15; Jdt 15,6-7; Jdt 15,11

10 dziesięciu synów Hamana, syna Hammedaty, ciemięzcy Żydów, ale po ich majątek nie wyciągnęli ręki.

9,1-10. Wrogowie Żydów. Wrogami Żydów byli ludzie, którzy uczestniczyli w spisku Hamana. Były to grupy najemników lub oddziały stacjonujące w garnizonach, które Haman zorganizował i opłacił w związku z planowaną operacją wojskową. Wersety 7-10 sugerują, że synowie Hamana wcielili w życie plan ojca. Herodot podaje, że za panowania Dariusza wysoki urzędnik został osądzony za udział w rewolcie. Stracono większość członków jego rodziny. Grecki historyk opowiada również fascynującą historię o tym, jak dwaj mędrcy starali się przejąć tron po śmierci Kambyzesa i zostali zamordowani przez Dariusza. Następnego dnia w całym kraju rozpoczęły się prześladowania mędrców, zabito też wszystkich magów, którzy wpadli w ręce ludu. Herodot donosi, że rocznica tego dnia stała się ważnym świętem w kalendarzu perskim.

11 W tym samym dniu król dowiedział się o liczbie zabitych na zamku w Suzie. 12 Król rzekł do królowej Estery: W Suzie na zamku Żydzi zabili i wytracili pięciuset mężów i dziesięciu synów Hamana. A w pozostałych państwach króla co uczynili? Jakie jest jeszcze twoje życzenie, a będzie spełnione? 13 I rzekła Estera: Jeśli królowi to się podoba, to niech także jutro pozwolą Żydom, którzy są w Suzie, na działanie według dekretu z dnia dzisiejszego, aby mogli dziesięciu synów Hamana powiesić na drzewie. 14 A król orzekł, by tak uczynić. Wydano więc dekret w Suzie, i dziesięciu synów Hamana powieszono. 15 A Żydzi, którzy byli w Suzie, zgromadzili się także w dniu czternastym miesiąca Adar i zabili w Suzie trzystu mężczyzn, ale po ich majątek nie wyciągnęli ręki. 16 Reszta Żydów, którzy mieszkali w państwach króla, zgromadziła się i stanęła w obronie swego życia. I uwolnili się od wrogów, i zabili nienawidzących ich siedemdziesiąt pięć tysięcy, ale po ich majątek nie wyciągnęli ręki.

9,16 siedemdziesiąt pięć tysięcy. Grec: „piętnaście tysięcy”.

17 Tak było trzynastego dnia miesiąca Adar. A czternastego odpoczęli i urządzili tegoż dnia ucztę i zabawę. 18 Żydzi zaś, którzy byli w Suzie, zgromadzili się trzynastego i czternastego dnia, a piętnastego odpoczęli i urządzili tegoż dnia ucztę i zabawę.

9,18 Uczty, które zajmują tyle miejsca w Est, będą charakteryzować dzień Purim, święto bardziej ludowe niż religijne.

19 Dlatego Żydzi ze wsi, zamieszkujący miasta nie obwarowane, obchodzą dzień czternasty miesiąca Adar jako dzień radości i ucztowania, i dzień zabawy oraz wzajemnego posyłania sobie darów z żywności. Ap 11,10; Ne 8,10-12

9,19 BJ: „19Tym się tłumaczy, że Żydzi ze wsi, zamieszkujący miejscowości nieufortyfikowane, obchodzą czternasty dzień Adar z radością, urządzając uczty, zabawy i wymieniając między sobą dary, 19apodczas gdy Żydzi mieszkający w miastach piętnasty Adar obchodzą jako dzień szczęśliwy, który spędzają w radości posyłając dary swoim sąsiadom”, za grec.

Ustanowienie Święta Purim

20 Mardocheusz opisał te wydarzenia i rozesłał listy do wszystkich Żydów, którzy byli we wszystkich państwach króla Aswerusa, blisko i daleko, 21 aby im wydać polecenie, że mają obchodzić jako święto dzień czternasty w miesiącu Adar i piętnasty w nim – rokrocznie – 22 jako dni, w których Żydzi uwolnili się od nieprzyjaciół, i miesiąc, w którym smutek obrócił się im w radość, a żałoba w wesele, aby obchodzili je jako dni ucztowania i radości oraz wzajemnego posyłania sobie darów z żywności, przyjaciołom, i darów z żywności – ubogim. 23 A Żydzi przekazywali to, co rozpoczęli czynić i co napisał im Mardocheusz, 

24 że Haman, syn Hammedaty, Agagita, wróg wszystkich Żydów, powziął plan przeciw Żydom, aby ich wygubić, i rzucił Pur, to jest los, aby ich zniszczyć i zgładzić. Est 3,7 Est 6,5-13

25 Gdy zaś doszła wieść o tym do króla, wydał dekret na piśmie: Niech zły jego zamysł, jaki powziął przeciwko Żydom, zwróci się na jego głowę! I powiesili go i synów jego na drzewie.

9,25 BJ: „A gdy wszedł do króla, by go prosić, aby kazał powiesić Mardocheusza, zły zamiar powzięty przeciw Żydom obrócił się przeciwko niemu i powiesili jego”, za grec. Tekst hebr.: „Gdy ona (Estera) weszła do króla, powiedział” (następne słowo jest niezrozumiałe).

26 Dlatego nazwano dni owe Purim, stosownie do nazwy „Pur”. Również na podstawie wszystkich słów tego listu i na podstawie tego, co przeżyli i co ich dotknęło,

9,24-26. Pur. Zob. komentarz do Est 3,7.

27 Żydzi postanowili i wzięli na siebie i na potomstwo swoje, i na wszystkich przyłączających się do nich, obowiązek nieprzemijający obchodzenia owych dni, stosownie do pisma i stosownie do czasów – rokrocznie. Est 8,12u; Est 8,17

9,27 i na wszystkich przyłączających się do nich. Nacjonalistyczny charakter księgi nie wyklucza więc pewnego uniwersalizmu, objawiającego się przyjmowaniem prozelitów.

28 Owe dni będą wspominane i świętowane we wszystkich pokoleniach, we wszystkich rodzinach, państwach i miastach. I owe dni Purim nie zaginą wśród Żydów, a pamięć ich nie ustanie u potomnych. 29 Napisali także królowa Estera, córka Abichaila, i Żyd Mardocheusz z wielkim naciskiem, aby ten drugi list [o dniu] Purim obowiązywał jako prawo.

9,29 Napisali także królowa Estera, córka Abichaila, i Żyd Mardocheusz. Według tekstu hebr. W BJ zgodnie z sensem: „Napisała także królowa Estera, córka Abichaila”. Estera figuruje tylko w w. 32, wzmianka o niej w w. 31 jest glosą.

30 I rozesłano pismo do wszystkich Żydów w stu dwudziestu siedmiu państwach królestwa Aswerusa, słowa pokoju i prawdy, Est 9,23-26

31 aby utrwalić owe dni Purim we właściwym czasie, jak je przedtem ustanowili Żyd Mardocheusz i królowa Estera, i jak ustanowili dla siebie i dla potomnych swoich przepisy postu i lamentowania.

9,31 przepisy postu i lamentowania. Te ostatnie nieoczekiwane polecenia odnoszą się niewątpliwie do 4,16: post wyjednał uwolnienie. — Od 9,20 tekst — jak się wydaje — w dużym stopniu składany, noszący ślady dokumentów różnego pochodzenia.

32 Rozporządzenie Estery umocniło przepisy w sprawie owego święta Purim i spisane zostało to w księdze.

9,18-32. Purim. We fragmencie tym opisano powstanie Święta Purim, chociaż dowody wskazują, że weszło ono w zwyczaj znacznie później. Apokryficzna Druga Księga Machabejska (2 Mch 15,36) zawiera najwcześniejszą wzmiankę na temat tego święta poza Księgą Estery. Trzynasty dzień miesiąca adar określa się tam jako „jeden dzień przed dniem Mardocheusza”. W I w. po Chr. Józef Flawiusz nazywa to święto phrouraious, wkrótce też Miszna zaczyna posługiwać się terminem Purim.

Est 10

Wielkość Mardocheusza

1 Król Aswerus nałożył podatek na kraj i na wyspy morza. 2 A wszystkie dzieła jego potęgi i jego mocy, i opis wielkości Mardocheusza, którego król uczynił wielkim, czyż te sprawy nie są zapisane w Księdze kronik królów Medów i Persów?

10,2 W grec. za osobę, która spisała te sprawy, uznano króla.

10,2. Księdze kronik królów Medów i Persów. Zob. komentarz do Est 2,23.

3 Albowiem Żyd Mardocheusz był drugi po królu Aswerusie i wielki w oczach Żydów, i umiłowany przez mnóstwo swoich braci. Troszczył się o dobro swego ludu i zabiegał o szczęście całego swojego narodu. 2Mch 15,14

10,3 W końcowym wierszu tekstu hebr. i w zakończeniu tekstu grec. widoczna tendencja do uczynienia z Est bardziej „księgi Mardocheusza” niż „księgi Estery” (por. 9,4), to on bowiem, oświecony przez Boga, prowadzi wszystko. On jest „Żydem” w pełnym tego słowa znaczeniu, tak jak Judyta jest „Żydówką”. Również dzień upamiętniający wydarzenia opisane w tej księdze początkowo zwał się „dniem Mardocheusza” (2 Mch 15,36).

10,3. Urząd piastowany przez Mardocheusza. Chociaż Mardocheusz był drugą osobą po królu, nie nadano mu żadnego oficjalnego tytułu. Stanowiska na tyle ważne, by nazwać piastującego je urzędnika drugim po królu, omówiono w związku z pozycją Hamana w komentarzu do Est 3,1.

Wyjaśnienie snu wstępnego

3a I mówił Mardocheusz: Przez Boga to się stało. 3b Wspomniałem sobie bowiem sen, który miałem o tych sprawach: nic w nim nie zostało pominięte; 3c małe źródło, które stało się rzeką, potem było światło i słońce, i wielka woda. Rzeką tą jest Estera, którą poślubił król i uczynił królową. 3d A dwa smoki to jestem ja i Haman, 3e narody zaś zgromadziły się, aby zgładzić imię Żydów. 3f Naród mój to Izrael: ci, którzy wołali do Boga i zostali ocaleni. Pan ocalił swój naród i uwolnił nas Pan ze wszystkich nieszczęść, i uczynił Bóg znaki i cuda, jakie nie działy się wśród pogan. 3g W tym celu przygotował dwa losy: jeden dla ludu Bożego, a drugi dla narodów pogańskich. 3h Oba te losy przyszły na godzinę i czas, i na dzień sądu wszystkich narodów przed oblicze Boga. 3i Bóg zaś wspomniał na lud swój i oddał sprawiedliwość dziedzictwu swemu.

10,3i W recenzji Lucjana w to miejsce włączony tekst krótkiego dziękczynienia: “I cały lud skakał i wznosił gromkie okrzyki: “Błogosławiony bądź, Panie, Ty, który pamiętasz o przymierzach zawartych z naszymi przodkami. Amen!”.

3k I będą dla nich owe dni w miesiącu Adar, czternastego i piętnastego tegoż miesiąca, dniami zgromadzenia i radości, i wesołości przed obliczem Boga z pokolenia na pokolenie, na wieki w Jego ludzie izraelskim.

Notatka o przekładzie

3l W czwartym roku panowania Ptolemeusza i Kleopatry Dozyteusz, który uważał się za kapłana i lewitę, i Ptolemeusz, syn jego, przynieśli powyższy list dotyczący Frurai, który jak powiadają jest wiarogodny. Przetłumaczył go Lizymach, syn Ptolemeusza z Jerozolimy.

10,31 Frurai. BJ: “Purim”.

— Ten wiersz dodany do tekstu grec. informuje, że wspólnota żydowska w Egipcie otrzymała Est od wspólnoty w Palestynie (por. 2 Mch 2,14-16), jednak się nie wspomina o władzy zwierzchniej w Jerozolimie, wyczuwa się też pewne kłopotliwe niedomówienie odnośnie do owego Dozyteusza, “który uważał się za kapłana i lewitę”. Wspomniany tu Ptolomeusz VIII, którego żona nosiła imię Kleopatra, co wskazywałoby na r. 114 przed Chr.