O opóźnieniu rozwoju mówimy wtedy, gdy całokształt funkcji psychicznych i ruchowych odpowiada poziomowi dziecka młodszego.1 Niepełnosprawność intelektualna opóźnia rozwój, ale jest to też zupełnie inna jakoś rozwoju.
Źródłem niepełnosprawności intelektualnej są uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenia te dzielimy na anatomiczne, czyli organiczne i funkcjonalne a więc czynnościowe.
W literaturze oraz języku potocznym używa się zamiennie następujących terminów: upośledzenie umysłowe, niedorozwój umysłowy, niepełnosprawność umysłowa, opóźniony rozwój umysłowy, obniżona sprawność umysłowa, zahamowanie rozwoju umysłowego, obniżenie sprawności intelektualnych, oligofrenia czy też zaburzenia w uczeniu się. Najaktualniejszym i najbardziej poprawnym terminem jest niepełnosprawność intelektualna. Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej ma dość szeroki zakres. Jest ono określane w zależności od zaburzeń zachowania, emocji, motywacji i dysfunkcji temu towarzyszących. Niepełnosprawność intelektualna jest również oceniana ze względu na zróżnicowany rozwój umysłowy. W definicji niepełnosprawności intelektualnej uwzględnia się zarówno czynniki biologiczne, jaki i tez społeczne. W roku 1992 Ruth Luckasson wprowadziła następującą definicje: „niedorozwój umysłowy charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym z jednocześnie współwystępującym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno-kulturalnych, samodzielności, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych, organizowania czasu wolnego i pracy. Niedorozwój umysłowy ujawnia się przed 18 r.ż.2 Niepełnosprawność intelektualna dotyczy znaczącego ograniczenia w obserwowalnym i aktualnym funkcjonowaniu danej jednostki. Ograniczenia występują w inteligencji teoretycznej, praktycznej i społecznej. Istotnie niższym niż przeciętnym poziomem funkcjonowania intelektualnego nazywamy poziom funkcjonowania, którego iloraz inteligencji jest niższy 70 do 75. Jednakże sam iloraz inteligencji nie wystarczy do określenia niepełnosprawności intelektualnej. Aby stwierdzić niepełnosprawność intelektualną konieczny jest fakt, aby występowało ograniczenie w dwóch lub więcej czynnościach przystosowawczych. Ruth Luckasson stwierdza, że niepełnosprawność intelektualna z medycznego punktu widzenia nie jest chorobą i nie jest zaburzeniem psychicznym. Luckasson stwierdza, że jest to szczególny sposób funkcjonowania, który powstaje w okresie dzieciństwa i występuje w nim istotnie niższy od przeciętnego poziom funkcjonowania intelektualnego połączony z ograniczeniami w funkcjach przystosowawczych. Niepełnosprawność intelektualna jest stanem danej osoby a nie jej cechą.
Obniżenie funkcjonowania intelektualnego musi być wyraźne w stosunku do normy intelektualnej. Obniżenie to powinno również dotyczyć ogólnego funkcjonowania intelektualnego dziecka. Nie mogą to być tylko czynności pojedyncze jak np. tylko zaburzenia liczenia. Kolejne kryterium diagnostyczne to zaburzenia w zachowaniu przystosowawczym. Nie przypisujemy niepełnosprawności intelektualnej dziecku, które dobrze radzi sobie w życiu codziennym, społecznym czy też porozumiewaniu się. Muszą być zaburzone dwie lub więcej z wymienionych w definicji czynności przystosowawczych w wyżej podanej definicji. Sam niski poziom inteligencji nie może świadczyć o niepełnosprawności intelektualnej. Kryterium trzecim jest wiek a więc niepełnosprawność intelektualna pojawia się przed osiemnastym rokiem życia. Gdy obniżenie poziomu funkcji intelektualnych rozpoczyna się po tej granicy wieku, mówi się o procesie demencji.3
Wyróżniamy 4 stopnie upośledzenia umysłowego:
Do określania stopnia upośledzenia służy iloraz inteligencji.
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim 69 – 55 IQ Wechslera
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym 54 – 35 IQ Wechslera
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym 34 – 20 IQ Wechslera
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim: poniżej 20 IQ Wechslera
Dynamika rozwoju psychicznego jest uzależniona od:
Struktury mózgu
Rozwoju mózgowia
Właściwego środowiska dającego prawidłową kolejność bodźców, które należycie kształtują korę mózgową, oraz od ogólnych warunków bytowania.4
Niepełnosprawność intelektualna:
Przyczyny:
Okres prenatalny a więc przed urodzeniem:
Niepełnowartościowość komórek rozrodczych, zaburzony rozwój płodowy, niedotlenienie, nieprawidłowe geny i chromosomy przekazane przez rodziców a więc zaburzenia chromosomalne, przebyte choroby okresu płodowego, choroby matki takie jak np.: różyczka, uszkodzenia mechaniczne, chemiczne i radiacyjne, zaburzenia metaboliczne, alkoholizm, nikotynizm i narkomanizm matki, zatrucia matki. Ważny jest również wiek matki. U zbyt młodych matek występuje niedojrzałość biologiczna a u matek w wieku starczym może występować wyczerpanie generatywne.
Okres perinatalny a wiec okres porodowy:
Poród przedwczesny, niedotlenienie, zamartwica, zbyt silny ucisk miednicy lub kleszczy podczas porodu.
Postnatalne, czyli okres po urodzeniu:
Niepełnosprawność intelektualna może być też następstwem chorób w pierwszych latach życia dziecka takie jak np.: zapalenie opon mózgowych i zapalenia mózgu. Urazy mechaniczne głowy. Zatrucia toksynami. Choroby zakaźne takie jak np.: ospa wietrzna. Nierozpoznane choroby tarczycy.
Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną często posiadają specyficzne cechy zewnętrzne jak np.: specyficzne rysy twarzy, deformacja czaszki, nieproporcjonalna budowa ciała, nieprawidłowe uzębienie. Niepełnosprawność intelektualna wiąże się z obniżeniem inteligencji i często z deficytami ruchowymi.
Dzieci z niepełnosprawnością umysłową spostrzegają w sposób ograniczony i niepełny. Ich wyobrażenia i wrażenia są także zaburzone. Zaburzona i uboższa analiza i synteza oraz percepcja. Dzieciom tym trudno jest przejść od poznania zmysłowego do umysłowego. Występują kłopoty z uogólnianiem oraz defekty w zakresie uwagi. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną również przechodzą przez kolejne etapy rozwojowe. Przejścia te jednak są wolniejsze i trudniejsze a w pewnym momencie całkowicie zahamowane. Nie osiągają zazwyczaj poziomu myślenia abstrakcyjnego i logicznego a w przypadku umiarkowanej niepełnosprawności umiarkowanej czy jeszcze głębszej nie osiągają nawet niższych poziomów myślenia.
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim
Jest najlżejszym stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Dzieci te, jako dorośli osiągają rozwój intelektualny na poziomie dziecka dwunastoletniego w normie intelektualnej a pod kątem rozwoju społecznego osiągają dojrzałość siedemnastoletniej młodzieży w normie intelektualnej. Występują zaburzenia analizy i syntezy. Często dzieci po przyswojeniu sobie jakiejś czynności nie potrafią jej odzwierciedlić w praktyce i zachowaniu. Występuje osłabiona zdolność rozumowania. Uczniowie maja Duzy problem w abstrahowaniu a operacje logiczne są również zaburzone. Zainteresowania są ograniczone a ich ukierunkowanie zaburzone. Wyobraźnia jest uboga o wąskim zakresie a uwaga chwiejna. Uczniowie często nie potrafią sobie wyobrazić opisywanych w książkach sytuacji. Samo myślenie jest zwolnione. Często cechy istotne mieszane są z przypadkowymi. Dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną mają problemy z wykrywaniem związków przyczynowo-skutkowych. Czynności tych dzieci mają charakter stereotypowy. Wypowiedzi uczniów z lekką niepełnosprawnością umysłową są zazwyczaj ubogie pod względem formy i treści, zasób słów jest ograniczone. Spostrzeganie jest wolniejsze i mniej dokładne oraz w węższym zakresie. Dzieci te mają problemy z wyciąganiem wniosków. Uczniowie ci nierzadko mają tez zaburzenia w czynnościach grafomotorycznych. Występuje labilność emocjonalna. Poziom motoryczny jest również zaburzony. Nie przekraczają zazwyczaj poziomu operacji konkretnych. Uczniowie ci charakteryzują się tez nierzadko niedorozwojem emocji wyższych.
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym:
Dzieci te, jako dorośli osiągają rozwój intelektualny na poziomie dziecka ośmioletniego w normie intelektualnej a pod kątem rozwoju społecznego osiągają dojrzałość dziecka dziesięcioletniego w normie intelektualnej. Występuje upośledzenie myślenia oraz mowy. Zdolność do myślenia jedynie konkretno-obrazowego a wiec myślenie przedoperacyjne. Zasób słownictwa bardzo ubogi oraz częste występowanie dyslalii. Znaczne trudności w uczeniu się i zapamiętywaniu. Pamięć głównie mechaniczna i nietrwała. Występuje tu często zaburzenie rozwoju motorycznego, lokomocyjnego oraz sprawności manipulacyjnych. Słaba koordynacja ruchowa. Umiarkowana niepełnosprawność intelektualna nierzadko posiada cechy zewnętrzne jak nieprawidłowa budowa ciała czy niezgrabna twarz. Stwierdza się zaburzenia w zakresie receptorów. Zakres spostrzeżeń jest istotnie niższy i o wolniejszym przebiegu niż u dzieci rozwijających się w normie intelektualnej. U dzieci tych występuje również opóźniona a koncentracja. Dominacja uwagi mimowolnej. U dzieci z umiarkowana niepełnosprawnością intelektualną częściej niż u dzieci z niepełnosprawnością lekka występują zachowania agresywne. Uczniowie ci mają problemy z tworzeniem pojęć i hipotez oraz z rozwiązywaniem problemów i weryfikacja swoich sądów. Dzieci te również trudno rozumieją zjawiska stałości ciężaru i objętości jak i zjawiska zmienności czy stosunki zachodzące miedzy jakimiś zjawiskami. Znacznie osłabione operacje logiczne. Potrafią oni jednak nauczyć się prostych czynności samoobsługowych a także podejmować nieskomplikowane prace.
Zaburzenia lateralizacji:
Są dzieci, u których lateralizacja przebiega bardzo powoli czy też występuje brak wyraźnych różnic w pracy obydwu półkuli mózgu. A więc nie widać wyraźnych różnic w pracy rąk. Zjawisko takie nazywamy oburęcznością. Zazwyczaj uczniowie z osłabiona lateralizacją są słabsi ruchowo. U dzieci leworęcznych częściej niż u praworęcznych zauważamy trudności w pisaniu i czytaniu. Dzieci o osłabionej i opóźnionej lateralizacji wykazują często zaburzenia w orientacji przestrzennej. Uczniowie ci wykazują problemy w nauce czytania i pisania, mają trudności z odwzorowaniem kształtów liter a także kształtów geometrycznych. Z trudem przychodzi im przyswojenie, która strona jest lewa a która prawa.
Zaburzenia rozwoju ruchowego:
U dzieci z niepełnosprawnością intelektualna mogą występować zaburzenia w funkcjonowaniu pojedynczych aktów ruchowych. Ruchy tych dzieci mogą być wykonywane nieharmonijnie, jest także zaburzona ich precyzja. Występuje zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa, która powoduje trudności np.: w pisaniu. Często u tych dzieci występuje wzmożone napięcie mięśniowe. Uczniowie ci oprócz ruchów docelowych wykonują często wiele niepotrzebnych ruchów dodatkowych. Zdarza się, że występują ruchy mimowolne zwane tikami.
Dzieci z niepełnosprawnością intelektualna są mniej aktywne społecznie a ich zdolność do działania jest ograniczona. Ich komunikacja i sposób poznawania świata jest zaburzony i ograniczony. U tych dzieci także w sposób nieprawidłowy przebiegają procesy poznawcze. Rozumowanie i przystosowanie do życia także ograniczone. Występuje niedorozwój procesów poznawczych i percepcyjnych.
H. Nartowska Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka str. 13↩
Roczniki Pedagogiki Specjalnej tom 8 pod redakcja Jana Pańczyka str. 218↩
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie pod redakcja Ireny Obuchowskiej↩
Badania nad współzależnością między rozwojem umysłowym a fizycznym dzieci. Jadwiga Różycka. Str. 17↩