Claude Backvis „Szkice o kulturze staropolskiej”

I.„Manieryzm, czyli barok u schyłku XVI wieku na przykładzie Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego”

Manieryzm – pojęcie przejściowe – czerpie z tzw. drugiego okresu renesansu (renesans przestaje wtedy być specjalnością włoską, staje się stylem elitarnym, ale wspólnym całej elicie europejskiej o kulturze łacińskiej) i z cech, które wydawały się typowe dla baroku (szczególnie dla „baroku walczącego” – rodzącego się)

U Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego można dostrzec zapowiedź nadejścia nowego okresu.

Literatura polska poświęciła niewiele uwagi temu autorowi. Wspomina o nim Joachim Bielski (historyk) w „Kronikach wszystkiego świata” – 1581 rok -> Sęp umarł w 1581. Podobnie Bartłomiej Paprocki w „Herbach rycerstwa polskiego” z 1584 i Bartłomiej Wargocki w 1648 w „O Rzymie pogańskim i chrześcijańskim ksiąg dwoje”.

W XIX w. Juszyński nie znalazł nigdzie poezji Sępa. W 1827 dopiero odkryto zbiór z 1601 roku.

Sęp był z Rusi – tam charaktery były gwałtowne i zwariowana fantazja taki Stanisław Orzechowski z renesansu np. -> ich nastrój wędruje na scenę literatury, twórcy emigrują na północny-wschód.

Sęp nawrócił się na katolicyzm – musiał, podobnie jak część szlachty z kresów, żywić ciekawość dla protestantyzmu – studiował w Wittenberdze i Lipsku, to już w ogóle pewne! -jednak podczas pobytu we Włoszech (studiował też w Padwie) powrócił do katolicyzmu – katolik o nowej żarliwości trydenckiej.

Jego poezja – wg Backvisa – przesycona ponurą, ascetyczną i prowokacyjną religijnością. Niepokój, pogarda, nienawiść do świata i metafizycznej wolności człowieka. Pełna rozpaczy gwałtowność – może w wyniku rozdarcia wewnętrznego po przejściu na katolicyzm. By to wyrazić, musiał stworzyć (lub pożyczyć od XVI-wiecznych Włochów) nowe środki przekazu.

W 1891 A. Bruckner znalazł 21 wierszy miłosnych – przypuszczał, że napisał je Sęp. Ignacy Chrzanowski je wydał w 1903 roku – potwierdził jego autorstwo. Zaprzeczyli tej tezie Tadeusz Sinko i Giovanni Maver – to przekonanie obecnie przeważa.

Frywolność – musiał więc pisać je przed nawróceniem, który sprawił, że autor wyrzekł się tego, co kochał, i poświęcił się sprawie.

Argumenty za jego autorstwem:

- Rękopis pochodził z jego epoki (zaginął w 1939) – daty 1581, 1588, 1589 na 1. stronie -> jedna z silva rerum, w których amatorzy poezji, retoryki lub literatury politycznej przechowywali, przepisując to, co przypadło im do gustu (wiele perełek tak się zachowało). Wśród tych wierszy znalazło się 5 brata Sępa – jego autorstwo pewne.

- W przedmowie brat przyznaje, że zapewne istnieją wiersze Sępa, których nie odnalazł. Kiedy Sęp stał się poważny i pobożny, postarał się, by zniknęły świadectwa jego szalonej młodości!

- Wiersze reprezentują tzw. madrygalizm miłosny – rzadki w Polsce -> oryginalny nastrój, wzrusza, zadziwia.

- Autor także związany z Rusią. Umieścił na początku swych utworów wiersz ukraiński – wyjęty ze smętnej pieśni miłosnej – dumki.

- Psychiczne podobieństwo autorów obu cyklów. – to najbardziej przekonuje Backvisa!

Kontrargumenty:

- wyrażenia z jednego zbioru nie pojawiają się w drugim (ale jest to mała ilość tekstu – poezja miłosna – 420 wierszy; porównuje się inne grupy wierszy – miłosne i religijne)

Poezje miłosne -> wzory z madrygalizmu petrarkizującego (narzucał słowa i obrazy) oraz z J. Kochanowskiego (miłość szczęśliwa i zawiedziona) -> poezja z 1601 - język oryginalny, przejmujący, zwarty, przemyślany, ciągłe napięcie.

Wiktor Weintraub w 1963 r. rewindykował dla Sępa utwór – uważano, że napisał go Jan Smolik – odnaleziono go w innych rękopisach odnalezionych równolegle; odmienny styl od poezji Sępa -> argument obalony nieco.

- Styl Sępa jest „chropowaty”, mało płynny – chce zmusić czytelnika do zatrzymania (nie jest zaś nieudolny). Poezja miłosna jest zaś lekka, płynna.

- niemożliwa jest ewolucja stylu w przeciągu 10 lat! A Backvis grzmi – ależ jest możliwa! Dojrzały Sęp – brak wewnętrznego rozdarcia; realizm, zaangażowanie widać; naszkicowanie obrazu społeczeństwa tak, by obudzić jego sumienie. -> u Sałtykowa-Szczedrina taka ewolucja nastała.

Backvin przyjmuje warunkowo autorstwo Sępa.

W Polsce tematyka miłosna mniej rozpowszechniona niż na Zachodzie (nie było trubadurów, minesingerów ani romansów dworskich). Andrzej Krzycki tworzył poezję miłosną, po nim Jan Kochanowski („Pieśni”) – u niego głębsza prawda psychologiczna, większa powaga, prostota, o zawodach miłosnych starzejącego się człowieka.

Sęp przestrzega pertrarkizmu + motywy antyczne – rzymskie (Katullus i Owidiusz). Brak wzajemności, większe szczęście rywali, niekonsekwencja – nie może dokonać wyboru między 2 kochankami – równie piękne i kochane. Potrafił oddać wrażenie, że cierpi. Słowo-klucz -> frasunk. Zły los czyha na człowieka nieustannie – ta teza wyróżnia go na tle międzynarodowego pertrarkizmu -> pesymizm „bezbożny” (w późniejszej poezji też to możemy odnaleźć). Zwięzłość w obu grupach tekstów.

Prawdopodobnie w 1569 r. nastąpił przewrót duchowy poety -> świadectwem tego okresu jest zbiór z 1601 r.

Czcza i bardzo lokalna maniera – w panegirykach na herby -> interpretuje w pochwalny i naiwny sposób szczegóły godła, bardziej realistyczne, mniej czysto dekoracyjne niż na Zachodzie.

Sęp mógł odczuwać wyrzuty sumienia w związku z wierszami, w których pojawiała się namiętność doczesna, innych raczej nie usunął.

2 epitafia – jedno po polsku, drugie po łacinie -> natchnienie i nastrój pasują do nowej atmosfery duchowej. Epitafium ku czci Jana Starzechowskiego – przyjaciel i protektor Sępa – miał przechować jego pisma i książki, umarł ponoć w 1582 r. -> zachował 2 wiersze ku czci swego ojca i 2 epitafia poświęcone swemu synowi Marcinowi.

Werbalna strona poezji Sępa nie kryje w sobie zbyt wiele myśli. Jego liryzm jest aktem skruchy, pokory, krzykiem rozpaczy i wyrazem ukrytej ufności – to przejaw chwili. – Backvis przeżył zawód. A poematy obywatelskie – porażka! Literatura staropolska zawierała mnóstwo oryginalnych, zaskakujących, głębokich myśli, a tu taki szok. Nie ma echa troski o losy, dobro państwa. Sławi bohaterstwo śmierci i zwycięstwa, nie widzi polskich wad, tylko zalety, chwały, cnoty na wzór rzymski. Poemat ku czci Stefana Batorego – hołd surowy i wspaniały, mógłby się odnosić do jakiegokolwiek innego władcy, nieważne z jakiego kraju. – ślad nowej epoki – najpierw emigracja wewnętrzna, potem autentyczna banicja (taki Z. Morsztyn np.)

Mentalność Polaków predestynowana była do przyjęcia zmian – społeczeństwo było rozbite, różne poglądy, sekty religijne -> wstrząsy, zrywanie sejmów, spory między koteriami i osobistościami nastąpią.

Sęp ukazuje ten proces u źródeł.

Nie zaprząta sobie głowy urządzeniem świata – świat jest nielogiczny sam w sobie. Oksymoron – nie tylko chwyt stylistyczny, lecz także ilustracja pewnej koncepcji życia – radość i nadzieja gorsze od kłopotów, ostatecznie są bardziej bolesne. Sęp nie ma zaufania do rozumu ani do cnót ludzkich – człowiek wg niego jest niewytrwały, kruchy, nieprzewidywalny. Protest zaniesiony do Boga – przeciw wolności, jakiej udzielił człowiekowi (metafizyczną, moralną, osobistą, nie – polityczną), narzucając mu odpowiedzialność, której nie jest w stanie podołać. I po co rozum, skoro przypadek rządzi naszym losem?

Oryginalność dojrzałego Sępa = jego temperament i nowe środki ekspresji – harmonizują ze sobą i tworzą nierozerwalną całość (forma i treść).

2/3 brzemienne w siłę wyrazu słowa bez łączika, wykrzykniki – hamowanie zdania -> wyraz jego temperamentu, lubi prowokacje.

Sęp tworzy 6 parafraz psalmów – moment stworzenia swego nowego stylu – ok. 1569-1570 roku, tuż po nawróceniu się poety -> przekłady z łacińskiej wersji Buchanna (XIX, LII, LVI) – z tego samego korzystał Kochanowski, więc znajduje się analogie między nimi. Inaczej jest z psalmem XCCC (Pieśń IV) – Sęp mógł poznać twórczość Kochanowskiego w tej dziedzinie – rywalizował z nim, nie wyzwolił się jednak całkowicie spod jego wpływu. W psalmach LXX i CXXIII odrzuca Buchanna i Kochanowskiego, zdobywa artystyczną niezależność.

Współzawodnictwo 2 kierunków estetycznych: renesansowego ładu i składu, harmonii, płynności z niewielkimi odstępstwami raz na jakiś czas, a nieporządkiem baroku – Sęp przerywa rytm jednym słowem („wżdy”). Jednemu wyrazowi przyznaje całą autonomię – charakterystyczne dla Sępa – wybija się on z rytmu, cała gama środków stylistycznych podkreśla ten wyraz, zmusza czytelnika do zatrzymania się nad nim. Przywraca też dawne znaczenia słowom, np. raz – cios. Zestawia ze sobą wyrazy, by nadać jednemu z nich wyjątkowy ciężar gatunkowy. Pojedyncze słowo Sępa zbija z tropu, zaskakuje, rozprasza czytelnika.

Zestawia też opis walki (najbardziej wzniosły moment) ze szczytem hańby. Skomplikowane (trudne do wymówienia), jednosylabowe słowa umieszcza i zestawia je ze sobą. Stosuje przerzutnie i inwersje –> zakłócenie rytmu.

Sebastian Grabowiecki też używa inwersji, ale nie wychodzi za dobrze. Miaskowski także – przez to mniejsza wartość artystyczna.

Sęp wzorował się na Tacycie.

Koncept – dla pisarzy manieryzmu i barok miał postać zwrotu epigramatycznego zwracającego uwagę czytelnika na jakiś szczegół sytuacyjny lub błahy paralelizm – za pomocą pointy. U Sępa niezbyt często się pojawia, ale zaskakuje nas od razu -> „Epitaphium Rzmowi” – miasto – doskonałość, zniszczyło się samo.

Ten natłok środków stylistycznych wskazuje na gwałtowną przemianę w literaturze. Sęp otwiera nową epokę.

Sęp opowiedział się za odrzuceniem spuścizny renesansu – filozofii, moralności i intelektualizmu dotyczących człowieka i jego możliwości. Sądzi, że człowiek jest słaby, niekonsekwentny, rozdarty wewnętrznie i niestały. Zapowiada swoją postawą to, że w nowej epoce nie będzie się analizować psychiki ludzkiej (w końcu jest zmienna i nietrwała), lecz wynagrodzi się to wprowadzeniem odzwierciedlenia różnych stanów – ekstazę, namiętność, niepokój – kontrola rozumu zostanie zniesiona, żywioł zaczną rządzić. Cecha psychiki – napięcie między moralnym poczuciem skruchy (pogarda dla świata) a wewnętrzną zmysłowością. -> argument za autorstwem Sępa przy poezjach miłosnych (nawróceni nie dopuszczają do głosu „dawnego ja”).

Sęp nawiązuje do renesansu naturą wierszy po nawróceniu – jest oderwana od rzeczywistości, polega na pojęciach psychologicznych i moralnych. Tworzy też w tej epoce. Do baroku – język. Zrywa świadomie z dorobkiem renesansu.

Nawiązuje do dum – pieśni z południowo-wschodnich kresów.

Nie utożsamiajmy baroku z sarmatyzmem – sarmatyzmu u Sępa nie ma! Sarmatyzm w dojrzałym baroku powstał.