Postawa zwana dekadentyzmem zrodziła się u schyłku wieku z poczucia kryzysu filozofii i kultury europejskiej , z niechęci do przemian cywilizacyjnych i odrazy do przyziemnych , materialnych ideałów mieszczaństwa .¹

Dekadentyzm był jednym z terminów najczęściej przywoływanych , gdy próbowano uchwycić istotę nowych zjawisk w literaturze pod koniec XIX w. Światopogląd ten wyrażał przekonanie o nieuchronnym schyłku kultury , starzeniu się społeczeństw i całej cywilizacji europejskiej , o bankructwie dotychczasowych ideałów i jednocześnie wyczerpaniu się zdolności do czynu ,tworzenia nowych poglądów i wartości .Dekadentyzm wysnuwał swe pesymistyczne wnioski z pozytywistycznego materializmu, naturalizmu i scjentyzmu .Utraciwszy swój wyróżniony status w Siecie , zapewniany przez religię człowiek traktowany był jako byt przyrodniczy , cząstka materii i podległa całkowicie prawom natury. Społeczeństwo -rozumiane analogicznie do bytu biologicznego -podlegało nieuchronnemu procesowi starzenia się i rozkładu .Przekonanie o kryzysie kultury niosło zwątpienie w wartości etyczne oraz w prawdę.²

Drugim istotnym składnikiem światopoglądu dekadenckiego jest wyrafinowany estetyzm, kult wszystkiego co niezwykłe , dziwne , co może stanowić podnietę unicestwić na moment pustkę i nudę. Dekadentyzm interesować więc będzie się tym co chorobliwe, perwersyjne i sztuczne.

Dekadent, traktowany jako byt przyrodniczy, cząstka materii podległa całkowicie prawom natury ³, czuł się wyobcowany ze świata, nękało go przekonanie o własnej niemocy, na które wpływ miało przeświadczenie o zdewaluowaniu idei pozytywizmu, kryzysie prawdy i moralności . Hierarchizacja poglądów dekadenta była czytelna i przejrzysta: stawiał sztukę nad naturalnością, wyrafinowanie na prostotą, chorobę nad zdrowiem, zamartwianie się nad optymizmem. Jego postawa była mieszanką pesymizmu, zwątpienia w celowość istnienia i negacji nauki, postępu, dokonań cywilizacji.

Według dekadentów ludzkość stała u progu zagłady, katastrofy. Postawa dekadencka charakteryzowała się przekonaniem o bezsensowności działania i przeciwdziałania rozpadowi cywilizacji. Dominowało przeczucie zbliżającej się katastrofy i i wynikająca z niego bierność. Właśnie bierność była charakterystyczna dla dekadentów. Do dekadentów należeli przede wszystkim Kazimierz Przerwa-Tetmajer.¹

Uważany jest za poetę pokolenia, a jego biografię możemy traktować jak model pokolenia modernistów. Tetmajer urodził się w 1865 r. na Podhalu. Sam o sobie pisał: Co do dat tego mego życia ,to te są bardzo krótkie. Urodziłem się w 1865 w Galicji ,na Podhalu (pod Tatrami) , w naszym rodzimym majątku Ludzimierz .W Krakowie byłem w gimnazjum i na uniwersytecie, i tu zacząłem drukować. Pierwsze moje rzeczy wyszły w 1866r. ; uwagę zwróciłem na siebie jednak dopiero 1889, biorąc konkurs na wiersz na cześć Mickiewicza , i zaraz potem w 1890 , biorąc konkurs na cześć Kraszewskiego. Byłem wtedy na uniwersytecie. Sędzia Był Asnyk .Potem w skutek naszej ruiny majątkowej pojechałem do Warszawy i pracowałem w dziennikach .Od tego czasu tj. od roku 1890 trwa moja tułaczka .Byłem w Warszawie, we Lwowie , w Krakowie , znów w Warszawie i znów w Krakowie , nigdzie nie mogłem miejsca zagrzać, w każdym dzienniku uważany jako Piątek koło u wozu, jak u nas mówią .Od kilku lat już się dziennikarstwem nie trudnie . w ciągu tych lat byłem kilka razy po kilka miesięcy w Niemczech ,parę razy we Włoszech ,trochę we Francji(…) ⁴ .Bardzo kochał i jak nikt znał Tatry, których piękno, przyroda jest jednym z tematów poezji modernistycznej. Dzięki spostrzegawczości, wrażliwości Tetmajer szybko wychwytywał nowe prądy filozoficzne, hasła, nurty i nastroje charakterystyczne dla epoki. Był introwertykiem (zamknięty w sobie) z czego wynikało jego badanie własnej duszy. Był on niezwykle delikatny, wrażliwy, melancholik, ale z drugiej strony był nerwowy i porywczy. Korzystał on także z przywilejów, które dawała mu pozycja znacznego i modnego poety. Potrafił być także swoistym oryginałem Dlatego też następuje w pewnym momencie rozdźwięk między poetą, a czytelnikami, którzy stale zmieniają się, a poeta pozostaje typowym modernistą. Z tego wynika rozczarowanie i załamanie. W wieku 40 lat Tetmajer zacichł, chociaż żył jeszcze ponad 25 lat. Umiera ona w skrajnej nędzy w 1940 jako zapomniany człowiek, chory psychicznie.

Z końcem XIX wieku w świadomości społeczeństwa Europy Zachodniej jak również w Polsce nasiliły się tendencje katastroficzne, dekadenckie. Świat podlegał bowiem zbyt szybkim przemianom, a procesy cywilizacyjne i społeczne przebiegały niesłychanie burzliwie. Wszystko to budziło w człowieku lęk, obawy przed konsekwencjami przemian, cywilizacyjnych, poczucie nadchodzącej katastrofy. Całkowicie załamał się system wartości pozytywistycznych. Społeczno - kulturowy kryzys na przełomie wieków spowodował spadek energii twórczej, bezcelowość, katastroficzną apatię. Literackim wyrazem tych wszystkich nastrojów był właśnie dekadentyzm. Najsilniej nastroje dekadenckie ujawniły się w utworach Kazimierza Przerwy - Tetmajera. Za programowy wiersz polskich dekadentów uznano właśnie tegoż autora utwór "Koniec wieku XIX":
"Przekleństwo?...
Tylko dziki, kiedy się skaleczy, złorzeczy swemu bogu,
skrytemu w przestworze.
Ironia?..., lecz największe z szyderstw czyż się możerównać z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy?
Wzgarda... Lecz tylko głupiec gardzi tym ciężaremktórego wziąć na słabe nie zdoła ramiona.
Rozpacz?... Więc za przykładem trzeba iść skorpiona,co się zabija, kiedy otoczą go żarem? (...)".
("Koniec wieku XIX")
Człowiek końca XIX wieku odrzuca takie gesty, jak przekleństwo, ironia, wzgarda, rozpacz, wiara, rezygnacja, walka. Ogarnia go ideowa pustka:
"Cóż więc jest?
Co zostalo nam?
Co wszystko wiemy,dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza?
Jakaż jest przeciw włóczni złego twój tarcza,Człowiecze z końca wieku?...
Głowę zwiesił niemy".("Koniec wieku XIX")
Utwór ten jest poetyckim manifestem pokolenia dekadenckiego, a raczej wyrazem stanu psychicznego tego pokolenia, świadectwem postawy wobec życia niektórych środowisk ówczesnej inteligencji twórczej. Wiersz składa się z sześciu czterowersowych strof o identycznej budowie wersyfikacji oraz kompozycyjnej. W każdej ze strof zawarte jest, sformułowane w sposób bardzo skrótowy, pytanie wyrażające możliwość różnych postaw wobec życia, które człowiek może zająć lub które w przeszłości przyjmował jako wartościowe i celowe. Każda strofa zawiera także odpowiedź na te pytania stwierdzające, że żadna z owych tradycyjnych postaw życiowych jest niemożliwa do przyjęcia przez współczesne poecie pokolenie i musi zostać odrzucona. Poeta kolejno wymienia postawę złorzeczącą rzeczywistości, ironiczną ideową, religijną, postawę wzgardy i rozpaczy, walki i rezygnacji z wiary w byt przyszły i postawę hedonistyczną. Autor wiersza w imieniu współczesnego sobie pokolenia kompromituje i odrzuca każdą z tych postaw. Zdaniem poety postawa ideowa skompromitowała się sama. Dzieje ludzkości bowiem wykazują, że człowiek zawsze starał się wierzyć w jakieś idee, ale one w końcu okazywały się zwykłą mrzonką i nie mogły zostać zrealizowane. Zdaniem autora postawa walcząca jest także bezsensowna, ponieważ człowiek jest bezradny wobec niezależnego od niego biegu wydarzeń. Jego wysiłki, podejmowane w celu zmiany biegu rzeczy, są porównane do mrówki, która rzucona na szyny stara się powstrzymać rozpędzony pociąg. Postawa religijna jest według Tetmajera także nieprzydatna dla współczesnego człowieka ponieważ jego wiedza i doświadczenie są zbyt bogate, aby mógł wierzyć i ufać opatrzności.
Bierna, dekadencka postawa przejawia się również w sonecie "Nie wierzę w nic". Poeta wyraża w nim przekonanie, że życiem ludzkim kieruje przeznaczenie. Odrzuca wiarę, idee, nie stać go na ucieczkę w marzenia:
"Nie wierzę w nic,
nie pragnę niczego na świecie,
Wstręt mam do wszystkich czynów,
drwię z wszelkich zapałów..."
("Nie wierzę w nic...")
Jedynym pragnieniem jest "pragnienie Nirwany", nieistnienia, zatopienia się w niebycie, nicości, pragnienie niepamięci:
"I jedna mi już tylko wiara pozostała:
Że konieczność jest wszystkim,
wola ludzka niczym - I jedno mi już tylko zostało pragnienie Nirwany,
w której istność pogrąża się cała W bezwładności,
w omdleniu sennym,
tajemniczymI nie czując przechodzi z wolna w nieistnienie".
("Nie wierzę w nic...")
Nastrój przygnębienia emanuje też z wiersza: "Wszystko umiera z smutkiem i żałobą...". Autor wyraża w nim zwątpienie w nieśmiertelność, w życie przyszłe: "Ja nie zmartwychwstanę" - pisze. Przygnębia go myśl, że:
"... ludzie tak musząginąć,
jak zwierzę i roślina,że to,
co we mnie nazywa się duszą,
to jest czująca i myśląca glina".
("Wszystko umiera z smutkiem i żałobą...")
Nie neguje wiary w zmartwychwstanie,
ale "choć tylko zmianą kształtu jest skonanie",
przeraża go myśl,
że nie zmartwychwstanie "nic już nigdy sobą".

Wiersz ten jest klasycznym przykładem wyznania niewiary. Dawne marzenia i ideały na przełomie wieków straciły swój sens, można nimi tylko i wyłącznie pogardzać. Utwór jest także wyznaniem bezsilności i apatii. Jakiekolwiek działanie napawa podmiot liryczny wstrętem. Jedyne co pozostało to pragnienie Nirwany. Życie ludzkie straciło sens do tego stopnia, że w człowieku silniejsze jest pragnienie niebytu, nieistnienia niż wola życia.

Na zwrócenie szczególnej uwagi zasługują także takie wiersze jak:

„Ludzie miotają się, dręczą i cierpią”

Dążenia i starania człowieka są bezcelowe. Ludzie pragnąc czegoś w życiu dokonać, coś osiągnąć dręczą się, doznają bólu, przeklinają Boga, a kresem ich walki staje się świadomość, ten człowiek nie jest zrodzony do zwycięstwa nad losem i zawsze musi się mu poddać.

„Wszystko umiera z smutkiem i żałobą”

Podmiot liryczny tego wiersza cechuje skrajny pesymizm. Wynika on z przeświadczenia, że życie każdej istoty kończy się nieuchronnie śmiercią, gdyż ma na to wpływ nieubłagany los. Szczególnie bolesna jest myśl , że ludzie tak muszą ginąć, jak ginie zwierzę i roślina”. Ów skrajny pesymizm tego tekstu podkreśla niewiarę podmiotu lirycznego w zmartwychwstanie i nieśmiertelność duszy.


„Fałsz, zawiść”

Wartościami, które dominują we współczesnym poecie świecie jest fałsz, zawiść, marność, nikczemność, głupota. wiersz opiera się na zasadzie porównania życia do podróży przez błota w czasie chmurnego, pozbawionego słońca dnia. Człowiek skazany jest na klęskę, na przegranie, na to że nigdy nie będzie w stanie przepłynąć błota tj. przeżyć życia. Podmiot liryczny poddaje się, nie próbuje walczyć z życiem. Czuje się bezsilny. Życie w jakim przyszło mu żyć kontrastuje z życiem do jakiego został stworzony : purpurowych wschodów, zachodów złoconych, do gwiazd kroci, wysp zielonych itp. Jednak okazuje się, że ta rzeczywistość jest całkiem inna, a arkadia jest nieosiągalna. Poeci młodopolscy w różny sposób starali oderwać się od dekadenckich nastrojów epoki. Wyciszenie, ukojenie i zapomnienie dawała im : kontemplacja sztuki , Nirwana , przyroda tatrzańska
i miłość ⁵²

Wyżej wymienione motywy pojawiają się także w twórczości Kazimierza Przerwy - Tetmajera.


„Elviva l’arte”

Wiersz ten jest swoistym programem literackim artysty sformułowanym w imieniu całego pokolenia artystów. Refleksje podmiotu lirycznego w tym wierszu dotyczą charakterystycznego dla epoki konfliktu artysta - filister (nie artysta). Filisterskie społeczeństwo traktuje artystów jak wyrzutków, pariasów, a oni są przecież kapłanami wielkich idei (Schoopenhaver). W ich piersiach bowiem płoną ognie włożone przez samego Boga. Gdy wszystko na ziemi traci sens pozostaje tylko sztuka i jej kapłani - artyści, co są jak „orły ze skrzydłami złamanymi”.

Dla artystów zupełnie nie liczą się doczesne wartości materialne „laurów za złotą nie damy koronę”. Dla artysty liczy się tylko i wyłącznie sława i idea, której służy. W wierszu tym widoczne jest echo współczucia dla cyganerii artystycznej, nuta szyderstwa i jawne zestawienie bogactwa ducha artysty i nędzy filistrów. W wierszu kilkakrotnie powtarza się jak refren sformułowanie „Niech żyje sztuka”.

„Hymn do Nirwany”

W filozofii orientalnej Nirwana to oderwanie się od problemów, osiągnięcie spokojnego stanu prawdy, nieistnienia, niebytu. Utwór ten ma formę podobną do „Ojcze nasz”, a z drugiej

strony do litanii. W wierszu tym upersonifikowana Nirwana jest równocześnie adresatem wiersza i siłą, która zdaniem podmiotu lirycznego może zniszczyć podłość ludzką, zło, siłę, która może dać człowiekowi szczęście. Owo pragnienie Nirwany, ucieczki w niebyt wynikało w przypadku dekadentów z poczucia bezsensu istnienia.


„Na Anioł Pański”

Wiersz ten jest symbolicznym obrazem ludzkiego losu przedstawionego jako wędrówka bez celu. W wierszu kilkakrotnie powtarza się refren, który tworzy niejako muzyczne ramy obrazów, które same w sobie niewiele znaczą, a tworzą tylko nastrój grozy, smutku, przygnębienia. Nastrój, który towarzyszy człowiekowi idącemu przez bezludne pustkowie.

Przedstawione w wierszu obrazy typowe są dla wyobraźni modernistów. Trzęsawiska, moczary, bezkresne puste przestworza, szare dymy, topiele wód, cmentarz, grób młodej dziewczyny. Charakterystyczna jest w tym wierszu psychizacja przedstawionego krajobrazu. Symbolem ludzkiego losu jest samotna dusza wędrująca bez celu Wiersz ten jest znakomitym przykładem młodopolskiej poezji nastroju. Wszystkie elementy zostały w nim podporządkowane jednemu celowi: Wywołaniu u wrażliwego czytelnika określonego stanu uczuciowego ,poddaniu go sugestii melancholijnego nastroju wpisanego w pejzaż.⁶³

---

1. Andrzej Z .Makowiecki, Literatura Młodej Polski ,Warszawa1997,s.35.

   ²M. Hanaczkowski, Epoki literackie: Od antyku do współczesności ,Bielsko-Biała 2002,s. 292,293.

   ³K.Jabłoński ,Kazimierz Tetmajer ,Próba biografii, Kraków 1969, s. 17

   ⁴K.Tetmajer Poezje wybrane ,oprac. J.Krzyżanowski, Biblioteka Narodowa, seria I nr 123, Wrocław 1968.↩

2. ⁵J. Błoński ,Kazimierz Tetmajer, w:Obrazy literatury polskiej ,Warszawa 1968,s.83.↩

3. ⁶Andrzej Z .Makowiecki, Literatura…, ,op. cit. ,s. 142.↩