Rozdział 5
Interakcja społeczna to proces wzajemnego oddziaływania co najmniej dwóch osobników ludzkich (aktorów społecznych) w sytuacji bezpośredniego kontaktu.
Psychologowie twierdzą, że interakcjami rządzą reguły, które są czynnikiem stabilizującym interakcję (koordynują zachowania, regulują poziom intymności, pozwalają wyeliminować źródła konfliktów).
Problematykę interakcji do socjologii wprowadził G. Simml . Możemy wyróżnić dwa podejścia:
interakcja jako wymiana i gra – wzajemne oddziaływanie, które dąży do realizacji własnych interesów,
interakcja jako komunikacja – partnerzy swoim działaniom przypisują znaczenie i poddają je interpretacji,
Interakcja jako wymiana:
Dobrowolne transakcje polegające na przekazywaniu różnych dóbr (materialnych i niematerialnych) pomiędzy dwoma osobnikami, z których wszyscy mają korzyść.
Interakcja jako gra:
Opiera się na teorii gier. Osobnik musi oprócz swojego sposobu postępowania wziąć pod uwagę też sposób postępowania innych. Jednostka pojmowana jest jako istota racjonalna (tu: zdolna do podejmowania wyborów korzystnych dla siebie). Są dwa typy gier:
sumie zerowej (gracz może wygrać tylko kosztem innych – prowadzi do współzawodnictwa)
sumie zmiennej (nagrody pochodzą z zewnątrz i wszyscy mogą stracić lub zyskać – prowadzi do współpracy).
Czasami dochodzi do dylematu społecznego czyli do takiej sytuacji, w której strony chcąc urzeczywistnić swoje interesy w końcu obydwie tracą (tragedia wspólnego pastwiska).
Makrospołeczny - struktura instytucji.
mikrospołeczny - zachowania aktorów w ramach tej struktury.
Interakcja jako komunikacja:
komunikacja symboliczna - komunikowanie się za pomocą gestów i symboli, czasami jest to komunikacja niewerbalna, człowiek musi wcielić się w drugą osobę i interpretować jej gesty - interakcjonizm symboliczny
manipulowanie wrażeniami - ważne w procesie interakcji są nie tylko treści, które jednostka przekazuje ale też, które wywołuje (Goffman),
fasada - dekoracja, czyli wyposażenie otoczenia, powierzchowność jednostki i sposób bycia
fasada osobista - wiek, płeć, strój, itp.
definicja sytuacji – określenie naszego miejsca w sytuacji oraz sposobu naszego zachowania.
ukryte założenia i milcząco przyjmowane procedury – wiedza potoczna.
W ujęciu instytucjonalnym - to utrwalone wzory zachowań i działań ludzkich, które porządkują interakcje ludzkie.
W ujęciu funkcjonalistycznym - to kompleks ról skupionych wokół działalności, której celem jest zaspokojenie jakiejś istotnej potrzeby społecznej (reprodukcji, edukacji, porządku społecznego).
Instytucjonalizacja - to w jaki sposób z interakcji wyrastają utrwalone wzory zachowań oraz wewnętrzne reguły ograniczające i kontrolujące działania jednostki.
Rozdział 8
Grupa społeczna - wszelki zbiór osób, który możemy ujmować jako całość ze względu na jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami.
zagęszczeniem interakcji między jej członkami
świadomość wspólnoty,
wewnętrzne ustrukturowanie,
wytwarzanie własnych norm, wartości itd,
Wszystkie grupy są zbiorowościami, ale zbiorowości nie spełniające warunku interakcji nie są grupami!
Pojęcie grupy społecznej, nie mieszcząc się w perspektywie interakcjonistycznej, jest podstawowym pojęciem i przedmiotem zainteresowania mikrosocjologii, która określa się jako strukturalistyczna (Szmatka 1989). Z jej perspektywy grupa społeczna jest zbiorowością, którą charakteryzują struktury wewnątrzgrupowe. Ich istnienie jest warunkiem koniecznym uznania zbiorowości za grupę społeczną.
Emergentyzm - oznacza pojawienie się nowych cech i właściwości na wyższych poziomach organizacji. Właściwości grupy nie można ustalić na podstawie znajomości cech jej członków.
Struktury wewnątrzgrupowe:
struktura socjometryczna
struktura przywództwa
struktura komunikowania
Struktura socjometryczna:
Socjometria - zajmuje się wzajemnymi oddziaływaniami między ludźmi zachodzącymi we wszelkich grupach.
Badania socjometryczne prowadzone są za pomocą prostego kwestionariusza. Polegają na pytaniu każdego członka badanej zbiorowości, kogo chciałby mieć do towarzystwa w toku jakiejś czynności, a kogo nie.
Struktura przywództwa:
Pytania o przywództwo, to jest o to, w jaki sposób i w wyniku czego jedni członkowie grupy uzyskują władzę nad innymi, a także w jaki sposób ta władza jest sprawowana i jakie są skutki rozmaitych stylów jej sprawowania.
Style przywództwa w grupie:
styl autorytarny – przywódca wydaje polecenia, sprzyja agresji,
styl demokratyczny – przywódca współpracuje z podwładnymi, sprzyja harmonii,
styl anarchiczny – przywódca nie kieruje grupą, powoduje dezorientacje, wśród członków grupy wzrasta poziom międzyosobniczej agresji.
Struktura komunikacji:
W badaniach nad strukturami komunikowania się przedmiotem zainteresowania był wpływ ich różnych kształtów na sposób funkcjonowania grupy jako całości.
Spójność grupy – brak podziałów, przejawianie tych samych postaw, uznawanie tych samych norm, wspólne działanie, silna więź społeczna.
Typy podstaw spójności grupy:
kreowaną kulturowo - wynikającą ze zinternalizowania przez członków grupy wspólnych norm i wartości
kreowaną organizacyjnie - wynikającą z realizacji jednostkowych i grupowych celów poprzez współzależne działania członków grupy
kreowaną strukturalnie - wynikającą na przykład z przeciwstawienia grup własnych grupom obcym, z konfliktów z innymi grupami i tym podobne
Rodzaje motywacji skłaniających ludzi do bycia razem i wspólnego podejmowania różnych działań:
wzajemna atrakcyjność członków, której odzwierciedleniem jest struktura socjometryczna grupy.
korzyści i satysfakcje, jakie wynikać mogą z członkostwa w grupie w postaci na przykład wzrostu własnego prestiżu bądź sprawniejszego działania i łatwiejszego osiągnięcia celu uważanego za ważny.
Grupa ekspresyjna jest to na przykład grupa młodych ludzi, którzy lubią być razem, wspólnie spędzać czas, pić piwo, chodzić do dyskoteki i wyjeżdżać na wakacje.
Grupa instrumentalna - grupa młodych ludzi, którzy stowarzyszają się w celu wspólnego prowadzenia działalności zarobkowej.
Przekraczanie bezpiecznego poziomu spójności grupy (skutki):
dezindywidualizacja jednostek i uznanie grupy za wartość najwyższą oraz utożsamianie się z nią aż do zatraty własnej, indywidualnej tożsamości, a nawet instynktu samozachowawczego
syndrom myślenia grupowego - Jednostka czuje się tak zrośnięta z grupą, że powstrzymuje się nie tylko od kwestionowania głoszonych w grupie poglądów i wyrażania wątpliwości co do trafności podejmowanych decyzji, ale także ignoruje informacje podważające te poglądy i wskazujące na możliwość innych, lepszych niż przyjęte, rozwiązań.
Rodzaje grup:
Grupa pierwotna – grupa odznaczająca się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę.
Cechy grupy pierwotnej:
względna trwałość
bezpośrednie kontakty
małą liczebność
niewyspecjalizowany charakter kontaktów
względną zażyłość uczestników
Grupa własna:
Uczestników grupy własnej cechują wzajemne stosunki pokoju, porządku, prawa, rządu i gospodarności. Ich stosunek do wszystkich ludzi spoza grupy to wojna i grabież, chyba że zmieniły to umowy. Stosunki koleżeństwa i pokoju w grupie własnej oraz wrogości i wojny w odniesieniu do grup obcych są współzależne. Lojalność wobec grupy własnej, poświęcenie dla niej oraz nienawiść i pogarda dla ludzi spoza grupy, braterstwo wewnątrz, wojna na zewnątrz.
Grupa odniesienia:
Jest dla danej jednostki źródłem norm i wartości, a także wzorów zachowań, wedle których modeluje własne postępowanie lub jest dla jednostki tłem oceny przez nią bądź własnej sytuacji, bądź postępowania.
Pojęcie względnego upośledzenia – postrzeganie własnego usytuowania w stosunku do innych osób o podobnych cechach (poczuje się upośledzony ten, którego kolega po fachu zarabia więcej).
Rozdział 10
Koncepcja Ferdynanda Tönniesa:
Typy więzi społecznej i typy zbiorowości społecznych:
Gemeinschaft (wspólnota)
Gesełschaft (stowarzyszenie)
| Wspólnota | Stowarzyszenie | |
|---|---|---|
| Więzy łączące ludzi | Pokrewieństwo, braterstwo, sąsiedztwo | Umowy, wymiana dóbr materialnych, wyrachowanie |
| We wzajemnych stosunkach ludzie uczestniczą jako | Osobowości | Role społeczne |
| Środki kontroli | Zwyczaj, tradycja | Prawo sformalizowane |
| Ludzie kierują się | Wiara | Względem na opinię publiczna |
| Podstawa gospodarcza | Własność zbiorowa | Pieniądz, wartość prywatna |
Postacie woli:
Kurwille (organiczna, naturalna) - związana z uczuciem i całością ludzkiego doświadczenia, a działanie będące jej wynikiem jest działaniem z wewnętrznej potrzeby.
Wesenwille (arbitralna) - oddziela się od uczucia i usamodzielnia, a związane z tą wolą działanie jest skierowane na osiąganie celów zewnętrznych.
Socjologia amerykańska okresu międzywojennego:
Problematyka społeczności lokalnych :
Zainteresowanie tą problematyką ukształtowało się głównie w kręgu tak zwanej szkoły chicagowskiej. Jako szkołę chicagowską określano grupę badaczy skupionych wokół Roberta Ezry Parka.
Zwrócił uwagę na przestrzenne uwarunkowanie zjawisk społecznych, który to rodzaj uwarunkowania uznał za bardzo doniosły. Nawiązując do ekologii jako nauki przyrodniczej, wprowadził pojęcie „ekologii społecznej".
Drugą charakterystyczną cechą socjologii uprawianej w tym środowisku było zainteresowanie miastem i uczynienie podstawowym przedmiotem badań zjawisk i procesów społecznych zachodzących na jego obszarze.
Zajmowano się przestrzenną organizacją życia w mieście, usytuowaniem dzielnic nędzy i bogactwa, rozmieszczeniem przestępczości etc.
Trzecią cechą był empiryzm. Socjologowie chicagowscy byli przede wszystkim badaczami terenowymi, którzy stworzyli pewien wzorzec sozologicznych badań terenowych.
Socjografia – celem badań jest drobiazgowy opis wszystkich aspektów wybranego, pojedynczego wycinka rzeczywistości społecznej.
Zasługi socjologii amerykańskiej w dziedzinie badań społeczności lokalnych są trojakie i polegają na:
•zwróceniu uwagi na przestrzenny wymiar zjawisk społecznych,
•zwróceniu uwagi na społeczności lokalne w obrębie miasta,
•wypracowaniu metody monograficznej jako jednej z metod socjologii.
Społeczność lokalna – struktura społeczno-przestrzenna, którą tworzą ludzie w społecznych interakcjach i zależnościach w obrębie danego obszaru i posiadający jakiś wspólny interes lub poczucie grupowej tożsamości.
Zbiorowość terytorialna – skupisko jednostek, którego skład bywa płynny i zmienny, co utrudnia tworzenie więzi społecznej, jednostki nie czują się związane z miejscem zamieszkania (zaludniają tylko obszar) oraz z sobą nawzajem.
Każda społeczność lokalna jest zbiorowością terytorialną, natomiast nie każda zbiorowość terytorialna społecznością lokalną.
Struktury średniego poziomu - Społeczności lokalne mają rozmiar, który wraz z jego społecznymi konsekwencjami odróżnia je, z jednej strony, od mikrostruktur społecznych, takich jak małe grupy, z drugiej zaś - od makrostruktur.
Subdyscypliny socjologii:
Socjologia wsi, rolnictwa - zajmuje się rozmaitymi społecznymi aspektami przemian tradycyjnych sposobów gospodarowania i podnoszenia cywilizacyjnego poziomu życia na obszarach wiejskich np. utowarowienie gospodarki rolnej, przekształcanie się tradycyjnego chłopa w zawodowego rolnika, urbanizacja wsi polegająca na tworzeniu infrastruktury zapewniającej warunki życia przypominające miejskie - wodociągi, drogi, telefony.
Socjologia miasta - w jej obrębie szczególną uwagę przyciągają przestrzenne uwarunkowania procesów społecznych i „społeczne wytwarzanie przestrzeni”, wiąże się z problemami gospodarki przestrzennej i urbanistyki.
Socjologia polityki - zainteresowana jest formami przejawiania się władzy na poziomie lokalnym.
Lokalizm – względna autonomia oraz uprzedmiotowienie konkretnych społeczności lokalnych w zakresie gospodarczym, społecznym i kulturowym.
Rozdział 12
Ruchliwość społeczna – zmiana miejsca jednostek, także grup (rozumianych jako zbiorcze kategorie społeczne) w systemie społecznego zróżnicowania rozpatrywanego najczęściej jako hierarchiczny układ pozycji bądź warstw.
Społeczeństwo merytokratyczne - takie, w którym miejsce człowieka w hierarchii społecznej zależy od niego samego i nie ma żadnych przeszkód, aby każdy mógł zająć takie, jakie mu się należy stosownie do wyposażenia intelektualnego i cech osobowości.
Podziały społeczne na poziomie makrospołecznym:
Strukturalny - Społeczeństwo jako swoista, ponadjednostkowa całość złożona z powiązanych ze sobą strukturalnie części
Gradacyjny - społeczeństwo jako zbiór różnorodnych jednostek, które mogą być zaliczane do kategorii tworzących stopnie skali jakiejś cechy przez nie posiadanej (na przykład dochodu, wykształcenia)
Ujęcia podziałów społecznych:
Koncepcja klas Karola Marksa - podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z różnicą stosunku do środków produkcji - jedni je mają, inni zaś są ich pozbawieni.
Historyczne pojęcie klasy :
Burżuazja - klasa właścicieli środków produkcji
kapitaliści
proletariat - klasa pozbawioną środków produkcji
Modele struktury społecznej jako struktury klasowej:
I model biegunowy, w którym występuje dychotomiczny podział na dwie podstawowe klasy - kapitalistów i proletariat
II model bardziej złożonej struktury sołecznej - w którym pojawiają się podziały wewnątrz klas podstawowych oraz klasy „pośrednie" między tymi biegunami.
Koncepcja trzech wymiarów podziałów społecznych Maxa Webera - nierówności społeczne są wynikiem walki o podział różnych zasobów materialnych oraz niematerialnych, takich jak uznanie społeczne i władza.
Płaszczyzny zróżnicowania społecznego:
płaszczyzna ekonomiczna, w której występuje podział na klasy
płaszczyzna prestiżu, w której istnieje podział na stany
płaszczyzna polityczna, w której mamy do czynienia z podziałem na partie
Klasy - tworzą wyłącznie interesy ekonomiczne, i to związane z istnieniem rynku, podział na klasy wyznacza rodzaj szans na rynku, które zależą nie tylko od posiadania własności, ale i kwalifikacji.
Stany - mają poczucie wspólnoty, aczkolwiek często słabo wykształcone. Sytuację stanową wyznacza „godność"(prestiż) społeczna, która wiąże się z jakąś cechą wspólną pewnej liczby osób.
Partie - takie organizacje, które współcześnie określane są mianem partii politycznych. Przez partie rozumiał wszelkie grupy, które stawiają sobie za cel wpływanie na aparat władzy i budowanie go w miarę możności ze swoich stronników.
Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia) - społeczeństwa, w których istnieje nierówny podział dochodów, władzy, prestiżu oraz innych pożądanych dóbr, i oznacza hierarchiczny układ poziomów położenia społecznego, które różni udział w podziale tych dóbr (warstwy i klasy).
Podział klas wg Warnera:
wyższą-wyższą
wyższą-niższą
średnią-wyższą
średnią-niższą
niższą-wyższą
niższą-niższą
Teoria Davisa i Moore'a:
Stratyfikację rozumieli szeroko jako nierówność poziomów udziału w dobrach, głównie dobrach materialnych, i prestiżu.
W warstwie ideologicznej wskazywano że w punkcie wyjścia wszyscy mają takie same szansę osiągnięcia wysokich pozycji, a o tym, czy je osiągną, decyduje wyłącznie talent i praca jednostki.
W warstwie merytorycznej podjęto pytanie, co to jest stratyfikacja, oraz próby zawężenia tego pojęcia. Proponowano, aby rozumieć ją jako system utrwalonych warstw, do których przynależność jest w znacznej mierze określana przez międzypokoleniowe przekazywanie pozycji lub co najmniej przez szansę osiągnięcia określonych pozycji.
Klasy – Ujęcie klasyczne:
•Klasa w rozumieniu Karola Marksa. Klasy są zasadniczymi segmentami struktury społeczeństwa pojmowanego jako swoista całość. Podstawą podziału na klasy jest stosunek do własności środków produkcji.
•Klasa w rozumieniu Maxa Webera. Podział na klasy występuje tylko w jednym z trzech wymiarów zróżnicowania społecznego, to jest ekonomicznym. Klasa określa rodzaj szans na rynku. Klasy nie są zbiorowościami wytwarzającymi poczucie wspólnoty.
•Klasa w rozumieniu Williama L. Warnera. Klasa jest jednym z poziomów hierarchicznego układu pozycji określanych przez wysokość dochodów i szacunek społeczny.
Ujęcie współczesne:
•Rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej. Klasy w tym ujęciu rozumiane są jako poziomy zróżnicowania społecznego w płaszczyźnie ekonomicznej. Tak rozumiane klasy są w gruncie rzeczy rodzajem warstw i jako takie są częścią układu stratyfikacyjnego społeczeństwa
•Rozumienie klasy w perspektywie strukturalnej. Z tej perspektywy klasy traktowane są jako części społeczeństwa postrzeganego w postaci strukturalnie powiązanej całości.
Warstwy:
• Warstwa w ujęciu strukturalnym występuje w marksistowskiej perspektywie oglądu struktury społecznej. Pojawia się w niej wówczas, kiedy podział na klasy okazuje się niewystarczający dla zadowalającego opisu struktury danego społeczeństwa.
• Warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna jest wyróżniana na podstawie kryteriów mierzalnych. Kryteriami tymi jest wysokość dochodów mierzona ilością zarabianych pieniędzy, wykształcenie mierzone liczbą lat nauki i prestiż zawodu.
Skala porządkowa „określa względne pozycje przedmiotów lub osób z punktu widzenia pewnych własności, nie określając dystansu między tymi pozycjami". Pozwala uporządkować obiekty od najmniejszych do największych, chociaż nie pozwala stwierdzić, o ile jeden od drugiego jest większy lub mniejszy.
• Warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako ogólna kategoria teoretyczna jest jednym z poziomów stratyfikacji rozumianej jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, prestiżu i bogactwa ich członków.
Klasyfikacja zawodów:
specjalistów technicznych i nietechnicznych
kierowników
techników i wyspecjalizowanych pracowników administracyjno-biurowych
pozostałych pracowników umysłowych
pracowników fizyczno-umysłowych
właścicieli zakładów wytwórczych i usługowych
majstrów i brygadzistów
wykwalifikowanych pracowników fizycznych
półwykwalifikowanych pracowników fizycznych
niewykwalifikowanych pracowników fizycznych
rolników indywidualnych
najemnych pracowników fizycznych w rolnictwie
Skala zawodów:
skala wedle złożoności pracy (ogólnej złożoności, złożoności pracy z ludźmi, z przedmiotami i symbolami);
skala wedle kryterium prestiżu;
skala wedle kryterium pozycji społeczno-ekonomicznej
Ruchliwość społeczna:
W socjologii przez ruchliwość społeczną rozumie się zmianę miejsca jednostek, także grup (rozumianych jako zbiorcze kategorie społeczne) w systemie społecznego zróżnicowania rozpatrywanego najczęściej jako hierarchiczny układ pozycji bądź warstw.
Zmiana miejsca przez grupę polega zawsze na przesunięciu się jej w górę lub w dół układu hierarchicznego. Prowadzi to w sposób nieunikniony do przebudowy tego układu lub nawet do zmiany charakteru całego społeczeństwa.
W przypadku jednostek zmiana miejsca w systemie zróżnicowania społecznego nie musi oznaczać zmiany ich usytuowania w hierarchii społecznej. Jednostki mogą przemieszczać się między kategoriami na przykład zawodowymi, które znajdują się na tym samym poziomie ich hierarchii. Tego rodzaju przemieszczenia to ruchliwość pozioma (horyzontalna). Ruchliwość pionowa (wertykalna) polegająca na przemieszczaniu się jednostek między poziomami hierarchii społecznej.
Rodzaje ruchliwości:
Pierwsza postać ruchliwości to podnoszenie przez jednostkę poziomu swojego wykształcenia, nabywanie nowych kwalifikacji, bogacenie się i w konsekwencji przesuwanie się z biegiem lat na wyższe pozycje hierarchii społecznej (lub też wskutek innego rodzaju przyczyn - na niższe) Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa - Jest to awans (bądź degradacja) w granicach jednego pokolenia.
Druga postać ruchliwości to zajęcie przez jednostkę wyższej bądź niższej pozycji, niż mieli jej rodzice wskutek zdobycia przez nią innego wykształcenia i uzyskanie innych kwalifikacji oraz dochodów. Jest to ruchliwość międzypokoleniowa.
Czynniki decydujące o rodzajach ruchliwości:
Jedna grupa czynników to cechy jednostek oraz ich rodziców. Pewne osoby są utalentowane i pracowite, a na dodatek sympatyczne, inne leniwe, niezdolne i antypatyczne.
Druga grupa czynników to możliwości przesunięć, jakie stwarza dane społeczeństwo.
Trzecia wreszcie grupa czynników to zmiany na rynku pracy.
Ruchliwość wynikająca ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń to ruchliwość strukturalna, natomiast pozostała to ruchliwość wymienna (czasem nazywana też cyrkulacyjną)
Rozdział 14
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe w okresie PRL:
W miarę postępu uprzemysłowienia spada odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie, wzrasta natomiast zatrudnienie w różnych gałęziach przemysłu i w usługach. Zacofanie kraju jest większe im większy odsetek ludzi zatrudnionych w rolnictwie. Podstawowym skutkiem społecznym uprzemysłowienia jest przemieszczanie się ludności ze wsi do miast.
Za jedną z miar poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju uznaje się proporcje siły roboczej zatrudnionej w tak zwanych trzech sektorach:
pierwszy obejmuje rolnictwo i przemysł wydobywczy,
drugi - przemysł przetwórczy i budownictwo,
trzeci - transport, handel i usługi
Cechy uprzemysłowienia socjalistycznego:
Procesem uprzemysłowienia nie rządził rynek, ale centralny plan,
Nacisk kładziona na rozwój przemysłu ciężkiego, nie przywiązywano wagi do produkcji środków konsumpcji,
Głównym czynnikiem wzrostu produkcji był wzrost zatrudnienia, nie zaś zwiększanie wydajności pracy,
Socjalistyczna polityka gospodarcza ograniczała wszelkie inicjatywy prywatne, czyli samodzielną działalność gospodarczą.
Zarobki:
Konsekwencją socjalistycznego modelu uprzemysłowienia były dwie cechy zróżnicowania zarobków w PRL.
Rozwój produkcji przez wzrost zatrudnienia stwarzał stałe zapotrzebowanie na siłę roboczą i sprzyjało wyższemu wynagrodzeniu za prace prostą niż prace z kwalifikacjami.
Rozwój przemysłu ciężkiego powodował zróżnicowania zarobków robotników – jedne działy były bardziej uprzywilejowane niż inne, na zarobki większy wpływ miał dział gospodarki niż wykształcenie.
Prestiż:
Hierarchia prestiżu zawodów w PRL miała jedną osobliwość mianowicie znacznie wyższa, niż w gospodarce rynkowej, pozycja zawodu robotnika wykwalifikowanego, który cieszył się wysokim prestiżem.
Rozbieżność cech położenia społecznego – odmienne usytuowanie zawodów na skalach wykształcenia, zarobków i prestiżu:
Wysokie usytuowanie na skali dochodów zawodów o niskim prestiżu oraz niskie usytuowanie na skali dochodów zawodów o wysokim prestiżu (inicjatywa prywatna – miała niski prestiż, lecz dawała dobre zarobki).
Niskie usytuowanie na skali dochodów przedstawicieli zawodów z wyższym wykształceniem i kwalifikacjami dających wysoką pozycję na skali prestiżu.
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe po zmianie ustrojowej 1989 roku:
Zarobki – zmiana gospodarki położyła kres uprzywilejowaniu przemysłu ciężkiego, zaczęły nasilać się zależności zarobków od wykształcenia i wysoko wyspecjalizowanego zawodu, w rezultacie zaczęły powiększać się różnice między zarobkami pracowników umysłowych i fizycznych na korzyść tych pierwszych.
Prestiż – robotnicy wykwalifikowani wciąż zajmowali wysokie miejsce w hierarchii prestiżu, powstał sektor prywatny.
Bezrobocie dotknęło przede wszystkim robotników niewykwalifikowanych, natomiast najmniej odczuli je specjaliści o wysokich kwalifikacjach.
Wskaźnikiem wielkości bezrobocia jest liczba osób zarejestrowanych w urzędach pracy jako bezrobotni.
Nowe bezrobocie ukryte – wcześniejsze przechodzenie na emeryturę.
Ruchliwość społeczna w Polsce wzmożyła się w pierwszych latach powojennych:
Przyczyny:
Ubytki ludności,
Odbudowa kraju przez silne uprzemysłowienie,
Wzmacniana przez motywy polityczne – szybkie kursy edukacji, aby weliminować wrogów klasowych – burżuazje,
Bezpłatne szkolnictwo wszystkich poziomów,
Charakter ruchliwości społecznej:
Ponieważ natężenie ruchliwości społecznej zależało od tempa rozwoju gospodarczego kraju, jego spowolnienie, które zaczęło się w latach sześćdziesiątych i doprowadziło do kryzysu gospodarczego lat osiemdziesiątych, spowodowało najpierw jej niewielkie osłabienie, a następnie znaczny spadek.
Ponieważ ruchliwość społeczną powodowała przede wszystkim zmiana składu społeczno-zawodowego wynikająca z uprzemysłowienia, była to głównie ruchliwość strukturalna. Natomiast w rozwiniętych gospodarczo krajach o gospodarce rynkowej podstawową rolę w procesach ruchliwości odgrywa ruchliwość wymienna.
Zmiany składu społeczno-zawodowego wynikające z rozwoju gospodarczego powodują zwiększanie się liczby pozycji na średnich i wyższych szczeblach drabiny społecznej przy jednoczesnym zmniejszaniu się liczby pozycji na niższych jej szczeblach.
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe kobiet. Wśród kobiet dominującą i wciąż powiększającą się kategorią społeczno-zawodową są pracownice umysłowe. Kobiety przeważają w kategoriach pracowników umysłowych niższego szczebla, podczas kiedy mężczyźni w zawodach robotnika wykwalifikowanego.
Ruchliwość społeczna kobiet. Badając ruchliwość społeczną w Polsce na przestrzeni wielu lat, socjolodzy stwierdzili, po pierwsze, że kobiety zaczęły być mobilne później niż mężczyźni, oraz po drugie, że tempo rozwoju gospodarczego odmiennie wpływało na ruchliwość mężczyzn i kobiet. Kobiety, rozpoczynając karierę zawodową, podejmowały głównie prace umysłowe i fizyczno-umysłowe w administracji, oświacie, służbie zdrowia (jako fizyczno-umysłowe określa się takie zawody jak konduktor, listonosz, fryzjer, bileter w kinie etc).
Temat klasy średniej podjęli także socjolodzy, którzy jednak bardzo krytycznie odnieśli się do wyobrażeń, jakie o współczesnej polskiej klasie średniej mieli politycy i publicyści. Wysuwali wobec nich dwa podstawowe zarzuty. Wskazywali, po pierwsze, na anachroniczność utożsamiania klasy średniej z drobnymi i średnimi właścicielami.
Po drugie, wykazywali, że w Polsce pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych nie istnieje klasa średnia ani w anachronicznej, ani tym bardziej nowoczesnej postaci i że w wypowiedziach polityków i publicystów jest ona „artefaktem", ideologiczną kreacją, tworzoną w poszukiwaniu „siły społecznej, której bieżące interesy byłyby zgodne z kierunkiem reform i która stanowiłaby naturalną bazę polityczną reformatorów"
Nierówności społeczne w świetle antropologicznych badań poborowych:
Antropologów interesował związek wzrostu poborowych z takimi cechami ich położenia społecznego, jak wykształcenie i zawód rodziców, wielkość miejscowości zamieszkania oraz liczba rodzeństwa.
U podstaw badań leżało następujące, ugruntowane teoretycznie założenie:
Wzrost jest cechą biologiczną uwarunkowaną genetycznie. Jednakże geny określają wyłącznie możliwości organizmu, natomiast o wykorzystaniu tych możliwości decydują wpływy środowiska: ilość i jakość odżywiania, ryzyko zakażeń i chorób, obciążenie pracą fizyczną, antyzdrowotne nawyki, stresy psychonerwowe etc.
Ze wskaźników położenia społecznego antropolodzy utworzyli łączną pięciostopniową skalę środowisk różnicujących wzrost, a tym samym określających jakość żyda, która wpływa na rozwój biologiczny dzieci. Dolnym krańcem tej skali (najniższy wzrost) okazała się kombinacja: wieś, ojciec rolnik indywidualny, rodzice - wykształcenie podstawowe; natomiast górnym (najwyższy wzrost): miasta ponad 100 tysięcy mieszkańców, ojciec specjalista z wykształceniem wyższym, matka z wykształceniem co najmniej średnim.
Wieś w układzie nierówności społecznych. Wieś-miasto jako wymiar zróżnicowania społecznego:
W Polsce w końcu 1999 roku 38,2 procent ludności żyło na terenach uznanych za wiejskie na podstawie kryteriów administracyjnych, natomiast 61,8 procent na terenach administracyjnie uznawanych za miejskie, z czego 21,8 procent w miastach liczących powyżej 200 tysięcy mieszkańców.
Badania antropologów, podobnie jak rozmaicie ukierunkowane badania socjologów, przy różnych okazjach ujawniają głębokie różnice materialnego i cywilizacyjnego poziomu życia w miejscowościach różnej wielkości. Na jednym krańcu skali sytuuje się poziom życia w wielkich miastach, na drugim - na wsi.
Raport o rozwoju społecznym Polska 2000. Rozwój obszarów wiejskich:
Na wsi mniej się zarabia
Wieś jest źle wykształcona
Wieś jest biedna
Przepaść między miastem a wsią jest nie tylko pochodną różnic poziomu kwalifikacji i wykształcenia ludności zamieszkujących te dwa rodzaje obszarów. Badania antropologów dowodnie wykazały, że upośledzająco działa sama „wiejskość".
Oblicze polskiej biedy. Miary ubóstwa i ich ograniczenia:
Rodzaje miar:
Miara subiektywna polegająca na ocenie przez badanych własnej sytuacji materialnej i możliwości zaspokajania potrzeb.
Miary obiektywne to minimum socjalne i minimum egzystencji.
Miara relatywnej granicy ubóstwa
Miara, którą można określić jako oficjalną granicę ubóstwa
Minimum socjalne to „minimum potrzeb uznanych społecznie za uzasadnione" zaspokojenie najniezbędniejszych potrzeb i pomija koszty zaspokajania potrzeb związanych z wykonywaniem pracy zawodowej, komunikacją, kulturą i wypoczynkiem, a nawet korzystaniem z telewizji.
Minimum egzystencji „uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia.
Ubóstwo relatywne. Granicę ubóstwa relatywnego wyznacza pewien procent mediany lub średnich wydatków gospodarstw domowych (częściej średnich).
Oficjalna granica ubóstwa mogłaby być również nazwana administracyjną. Jest stosowana przy administracyjnych decyzjach przyznających prawa do zasiłku czy innego rodzaju pomocy socjalnej.
Głębokość ubóstwa to różnica między poziomem wydatków wyznaczających granicę ubóstwa a wydatkami gospodarstw domowych żyjących poniżej tej granicy.
Underclass - Zbiorowość ludzi trwale ubogich.