Każde społeczeństwo musi znaleźć metodę decydowania o tym co, jak i dla kogo wytwarzać. Podstawowe mechanizmy stosowane w procesie alokacji rzadkich zasobów wykorzystywanych do produkcji dóbr (towaru) to mechanizm rynku i cen.

Działanie tych mechanizmów oparte jest na wzajemnej grze popytu (zachowania konsumentów) i podaży (zachowania sprzedawców). Wyniki tej gry przesądzają o ilości wytwarzanych dóbr (towaru), a także ich cenie.

Rynek jest formą poziomych więzi między różnymi podmiotami gospodarczymi i konsumenckimi próbującymi sprzedać i kupić towar.

Towar jest to przedmiot wymiany, czyli wszystko to co jest przeznaczone do sprzedaży i znajduje nabywcę. Najczęściej towarem są produkty ludzkiej pracy, które przybierają postać dóbr materialnych (konsumpcyjnych i produkcyjnych) oraz usług. Niektóre z towarów nie są produktami pracy - np. ziemia, siła robocza. Każdy towar posiada swoją wartość. Specyficznym towarem jest również pieniądz, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań. Inaczej mówiąc jest to środek wymiany. Pieniądz (w którym najczęściej wyrażane są ceny) to wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze, których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy kiedy regulujemy jakieś zobowiązania finansowe względem kredytodawcy, banku, budżetu centralnego, budżetu lokalnego itp. Uczestnictwo pieniądza w wymianie pozwoliło zastąpić dotychczasową wymianę bezpośrednią towaru na towar dwoma odrębnymi, niezależnymi od siebie aktami: towar - pieniądz i pieniądz - towar, co w istotny sposób ułatwiło i wpłynęło na rozwój wymiany towarowej. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na historie ewolucji pieniądza. W swej wielowiekowej historii podlegał przeobrażeniom pozwalającym wyodrębnić, w zależności od jego zewnętrznej postaci i zasad funkcjonowania, kolejne etapy: pieniądza towarowego, w końcowej fazie przybierającego postać pieniądza kruszcowego, pieniądza papierowego i pieniądza bezgotówkowego.

Z naszego punktu widzenia szczególnie istotne są dwie końcowe formy jego ewolucji. Otóż pieniądz papierowy, jest to niewymienialna na złoto postać pieniądza, którego wartość nominalna nie zależy od wartości materiału (papieru - stąd jego nazwa), z którego został zrobiony. Pieniądz papierowy wywodzi się od banknotu, będącego w przeszłości zobowiązaniem złotnika (później bankiera) do wypłaty jego oddawcy określonej kwoty w złocie lub srebrze. Banknot był początkowo potwierdzeniem depozytu złotych lub srebrnych monet, złożonego u złotnika czy też bankiera, w celu zabezpieczenia ich przed rabunkiem, zniszczeniem itp., miał pełne pokrycie w kruszcu. Aby spełnić swoje zadanie pieniądz papierowy musi być prawnym środkiem płatniczym w danym kraju, emitowanym przez bank centralny danego kraju, a jego nominały są dostosowywane do skali cen. Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego i systemu bankowego obserwujemy szybką ekspansje pieniądza bezgotówkowego. Jest to forma pieniądza występująca wyłącznie w postaci zapisów na bankowych rachunkach depozytowych, płatnych na żądanie, dokumentujących otrzymywanie należności lub regulowanie zobowiązań przez właścicieli tych rachunków. Stopniowo wypiera pieniądz gotówkowy, przyczyniając się do obniżki społecznych kosztów wymiany i obiegu pieniądza. Uruchomienie pieniądza bezgotówkowego następuje za pomocą przelewu bankowego, czeku rozrachunkowego, akredytywy lub karty kredytowej i polega na bezpośrednim przenoszeniu płatności z rachunku jednego klienta na rachunek drugiego w tym samym lub innym banku. Również u nas w kraju tzw. „plastik” bardzo szybko zyskuje na popularności i jest w coraz powszechniejszym użyciu.

W gospodarce podstawową funkcja pieniądza jest funkcja miernika wartości wszystkich towarów i usług. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością towaru wyrażoną w pieniądzu. Cena informuje odbiorcę towaru ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczonej usługi. Określamy nią ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru. W gospodarce rynkowej ceny większości przypadków kształtują się na rynku w wyniku ukształtowanej relacji pomiędzy popytem i podażą (cena wolna), w pewnym zakresie mogą być kształtowane przez producentów lub konsumentów, a w nielicznych przypadkach kształtowane są przez państwo (ceny sterowane administrowane).

Tak więc cena jest jednym z podstawowych instrumentów mechanizmu rynkowego i kształtuje równowagę rynkową. Poza tym ceny spełniają dwie niezwykle istotne funkcje: informacyjną (komunikacja z konsumentem i odbiorcą towaru) i motywacyjną (bodziec w podejmowaniu decyzji o zakupie danego towaru).

Informują one także wszystkie podmioty gospodarcze o aktualnych warunkach zawierania transakcji kupna - sprzedaży, o relacji pomiędzy popytem i podażą. Ich poziom i zmiany są podstawą podejmowania przez podmioty gospodarcze decyzji o kontynuacji lub zmianie swojego zachowania w procesie gospodarowania, przystosowaniu do zmieniających się warunków rynkowych.

Między przedsiębiorcami toczy się nieustanna walka konkurencyjna, dzięki której uczestnicy rynku dążący do realizacji swych interesów, przedstawiają korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości, wyglądu, opakowania wyrobu, jakości obsługi klienta w celu wywarcia wpływu na korzystne dla siebie i odbiorcy zawarcie transakcji kupna sprzedaży. Z punktu widzenia makroekonomii rynek jest to ludzka działalność gospodarcza, w której łączna podaż styka się z globalnym popytem, wynikają stąd określone skutki dla przeciętnego poziomu cen, zysków, rozmiarów i struktury zapotrzebowania oraz produkcji. Wyróżnia się więc struktury (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych ich grup kształtujące się w wyniku walki konkurencyjnej lub w wyniku umowy producentów np. rynek żywnościowy, który jest szczególnego rodzaju sumą podaży artykułów żywnościowych i popytu indywidualnego jaroszy i mięsożerców, ubogich, średniozamożnych i bogatych, grubasów i chudych itp.

Można wyróżnić cztery podstawowe modele struktur rynkowych:

- Model czystej konkurencji

Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę, kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkości popytu i podaży. Przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. jabłek), a konkurencja ma charakter cenowy (dąży się do obniżki kosztów produkcji), przez co powoduję się obniżenie cen, przy okazji eliminując z rynku konkurentów produkujących ten sam produkt drożej). Model ten charakteryzuję się również tym że nowy producent wchodzący na rynek doskonale konkurencyjny nie napotyka żadnych barier.

- Model konkurencji monopolistycznej

Model ten charakteryzuje się dużą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu (np. samochody, zabawki), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy. Pozwala to producentom odrębnie ustalać ceny swoich wyrobów, które nie mogą odbiegać od cen podobnych produktów na rynku. Konkurencja więc ma charakter nie cenowy i skupia się na jakości, opakowaniu, reklamie i promocji. Ten model rynku utrudnia wejście na rynek z nowym produktem ponieważ wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów.

- Oligopol

Model ten charakteryzuje się tym że liczba producentów nie przekracza kilkunastu, produkty mają charakter jednorodny (np. surowce) lub różnorodny (np. samochody), a ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw tzw. przywódcę cenowego. W tym modelu konkurencja ma charakter nie cenowy i polega na ciągłej poprawie jakości i unowocześnianiu produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na ten rynek jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne.

- Monopol pełny

W monopolu pełnym jeden producent wytwarza produkt, kształtuje cenę rynkową zapewniającą mu wysoki zysk na drodze ograniczania podaży. W monopolu nie istnieje niedostatek konkurencji i rynek jest zdominowany przez jedną firmę. Wejście na takowy rynek jest prawie niemożliwe.

Na codzień rynek to nieskończenie duża liczba rynków indywidualnych na poszczególne rodzaje dóbr, które są przedmiotem zainteresowania nabywców.

Jednak cecha charakterystyczną łącząca wszystkie rodzaje i modele rynków jest to że rynek mechanizm rynkowy doprowadza do kontaktu kupujących i sprzedających w wyniku czego kształtuje się określona cena.

Kontakty pomiędzy uczestnikami rynku odbywać się mogą na różne sposoby. Na niektórych rynkach (sklepy, stragany) kupujący i sprzedający kontaktują się ze sobą bezpośrednio. Inne rynki (Warszawska Giełda Papierów Wartościowych) działają poprzez pośredników (maklerów giełdowych), którzy zawierają transakcje w imieniu swoich klientów. W hipermarketach sprzedawcy określają cenę, umieszczają towary na półkach i dają klientowi możliwości wyboru co do kupna danego towaru. Na aukcjach kupujący są zmuszani do licytowania pomiędzy sobą, a sprzedawca zachowuje postawę bierną. Choć z pozoru rynki te się różnią w istocie pełnią tę sama funkcje ekonomiczną. Ustalają one mianowicie ceny sprawiające że ilość dóbr, na którą ludzie zgłaszają zapotrzebowanie zostaje zrównoważona z ilością oferowaną do sprzedaży.

Podstawowe czynniki kształtujące rynek to popyt i podaż.

Popyt na określone dobro nie jest równoznaczny z pragnieniem lub potrzebą, które z reguły są nieograniczone.

Popyt to takie zapotrzebowanie na dane dobro, za które nabywca gotów jest zapłacić ustaloną na rynku cenę dysponując do tego celu odpowiednią sumą dochodu pieniężnego.

♦ Rysunek przedstawia krzywą popytu jako ujemną zależność pomiędzy ceną a rozmiarami zapotrzebowania na dany towar, przy założeniu że inne czynniki , które mogą wywierać wpływ na popyt nie ulegają zmianie.

Popyt więc nie zależy tylko od ceny danego dobra, ale także od tego jakim dochodem nabywca rozporządza. Inaczej mówiąc popyt to ilość dobra, jaką nabywcy są gotowi kupić przy różnym poziomie cen. Natomiast przy ustalonej cenie jakiegoś dobra możliwą maksymalną ilość dobra którą można sprzedać określa rozmiar zapotrzebowania.

Do zaspokojenia tej samej lub zbliżonej potrzeby mogą służyć różne dobra które są względem siebie substytucyjne. Konsument dysponujący ograniczonym dochodem bierze pod uwagę poziom cen i relacje towarów substytucyjnych względem siebie. Dotyczy to przede wszystkim różnych gatunków tej samej grupy towarów, np. wędlin, ubrań , butów, serów. Gdy ceny tych towarów rosną a całość dochodu nominalnego społeczeństwa nie rekompensuje tego wzrostu, wówczas ludzie o niższych dochodach kupują więcej tańszych gatunków a mniej droższych, rezygnują ponadto z części innych wydatków np. na kulturę aby w ten sposób utrzymać dotychczasowy poziom spożycia artykułów spożywczych. Wiele dóbr ma również charakter komplementarny czyli wzajemnie uzupełniający się i tak można przypuszczać że jeśli z jakichś względów rośnie popyt na samochody to wraz z nim wzrośnie popyt na benzynę. Nabywca również dokonując wyboru kieruję się preferencjami indywidualnymi czyli upodobaniami. Można więc powiedzieć że popyt na dany towar jest funkcją wielu zmiennych:

- wysokości realnych dochodów

- poziomu ceny danego dobra

- poziomu cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych

- oczekiwań zmian cen i dochodów

- indywidualnych preferencji konsumentów

- liczby konsumentów

Ustalono że w przeważającej liczbie przypadków popyt zmienia się w przeciwnym kierunku w stosunku do zmiany ceny, jednak tylko przy założeniu że pozostałe czynniki nie ulegają zmianie. Możliwe są jednak zachowania jednokierunkowe, gdy rosnące ceny odpowiadają rosnącemu popytowi, mamy wtedy do czynienia z przypadkiem Giffnera. Dotyczy to jednak tylko dóbr podstawowych i odnosi się np. do cen ziemniaków lub chleba których rosnąca cena nie powoduje zmniejszenia popytu jeśli inne produkty żywnościowe są trudno dostępne. Może również wystąpić przypadek Veblena który odnosi się do niektórych dóbr luksusowych. W przypadku tym mamy do czynienia ze zwiększonymi zakupami jakiegoś luksusowego towaru bez względu na rosnącą jego cenę w celu dowartościowania swojej osobowości. Jest to tzw. efekt snoba. Występuje także zjawisko popytu spekulacyjnego, polega ono np. na tym że konsumenci będą kupować jakiś towar mimo wzrostu jego cen ponieważ w najbliższym czasie będą przewidywać dalszy wzrost cen.

♦ Rysunek ilustruje przesunięcie krzywej popytu pod wpływem innych czynników niż zmiana ceny.

Tak więc popyt na dany towar nie jest jedynie funkcją jego ceny, ale także funkcją wielu innych zmiennych. Wpływ pozostałych czynników oddziaływujących na popyt ilustrowany jest odpowiednim przesunięciem krzywej popytu w dół lub w górę.

Obserwując oba wykresy przedstawiające krzywą popytu możemy zaobserwować pewną ważną zależność. Mianowicie jeżeli przesuwamy się wzdłuż krzywej popytu (w górę lub w dół) to związane jest to tylko i wyłącznie ze zmianą wysokości ceny.

Natomiast przesuwanie się samej krzywej popytu względem jej poprzedniego położenia spowodowane jest czynnikami wpływającymi na wielkość popytu.

W przeciwieństwie do prawa popytu, prawo podaży zwraca uwagę na dodatnią zależność między zmianą ceny a zmiana wielkości podaży. Inaczej bowiem na zmianę ceny reaguje konsument, a inaczej producent, ponieważ ten ostatni jest zainteresowany jak najwyższą ceną wytwarzanych przez siebie dóbr. Gdy cena spada przy innych warunkach nie zmienionych, produkcja staje się mniej opłacalna i wówczas producent stara się ograniczyć rozmiary produkcji i podaży na rynek. Gdy cena rośnie wówczas sytuacja staje się odwrotna.

Podażą nazywamy więc zaoferowanie dobra przez producenta lub sprzedawcę na rynku przy różnym poziomie ceny.

♦ Krzywa podaży przedstawia dodatnią zależność pomiędzy ceną a oferowaną ilością towaru przy innych wielkościach stałych.

Analogicznie jak w przypadku popytu, podaż dóbr może się zmieniać nie tylko pod wpływem zmiany cen, ale także pod wpływem innych czynników pobudzających lub ograniczających wzrost produkcji danego wyrobu. Na przykład gdy obniżą się ceny surowców a cena wyrobu gotowego nie zmienia się, wówczas produkcja staje się bardziej opłacalna i producent może pod wpływem wyższej opłacalności produkcji zwiększyć podaż wyrobu na rynek. W przypadku wzrostu cen surowców będzie postępował w sposób przeciwny. Konsument zaś zainteresowany jest tym aby cena danego towaru była jak najniższa, w związku z tym gdy cena danego towaru spada stara się kupić więcej, czy też kupić dotąd nie nabywane przez niego dobro.

W rzeczywistości więc na podaż ma wpływ bardzo dużo czynników

♦ Rysunek przedstawia wpływ ceny oraz innych czynników na wzrost sprzedaży.

Po zbadaniu funkcjonalnych zależności pomiędzy popytem i podażą a ceną rynkową oraz reakcją konsumenta i producenta na zmianę ceny możemy obecnie analizować stany równowagi i nierównowagi za pomocą krzywych popytu i podaży. Z krzywych wynika, że w warunkach niezmienności innych zjawisk rynkowych popyt zmienia się z reguły w odwrotnym, a podaż w tym samym kierunku, co cena. Nadwyżka popytu nad podażą powoduje wzrost ceny, nadwyżka podaży nad popytem jest przyczyną spadku ceny.

♦ Rysunek przedstawia popyt i podaż w jednostkach naturalnych q.

- Nadwyżka podaży nad popytem pojawi się przy cenie C₁. Wzrost ceny spowoduje obniżenie popytu ze strony konsumentów, a równocześnie zwiększenie podaży ze strony producentów.

- Niedobór zaś istnieje dlatego że cena towaru C₃ jest zbyt niska. W rezultacie popyt ze strony konsumentów staje się zbyt duży w stosunku do podaży, jaką producenci są w stanie zaoferować przy tej cenie.

- Równowaga na rynku jest określona przez punkt C₂ w punkcie przecięcia się krzywej popytu i podaży E. Oznacza to, że dostępna podaż jest rozdzielona między nabywców, którzy są skłonni i zdolni zapłacić te cenę C₂. Przy cenie C₂ nie występuje ani nadwyżka ani niedobór.

Opisane stany nierównowagi (nadwyżka i niedobór) w gospodarce wolnorynkowej nie mogą utrzymać się zbyt długo. Nadwyżka podaży nad popytem powoduje obniżenie ceny rynkowej, natomiast nadwyżka popytu nad podażą powoduje, że cena szybko rośnie. Spadająca cena zwiększa popyt ze strony konsumentów i równocześnie ogranicza podaż ze strony producentów. Rosnąca zaś cena zmniejsza popyt ze strony konsumentów i równocześnie zachęca producentów zwiększenia podaży.

Równowaga rynkowa, jest to więc taka sytuacja na rynku, w której - przy określonej cenie, zwanej ceną równowagi rynkowej - wielkość popytu na określony produkt (lub inny przedmiot wymiany) zrównuje się z wielkością jego podaży. Jakiekolwiek zachwiania tej równowagi między podażą, popytem i ceną uruchamiają określone reakcje nabywców i sprzedawców które przywracają równowagę między popytem podażą i ceną. Reakcje te nazywamy mechanizmem rynkowym, czyli ogółem wzajemnych zależności pomiędzy popytem, podażą i cenami wszystkich rynkowych dóbr i usług oraz procesów dostosowawczych między nimi. Zatem mechanizm rynkowy jest regulatorem produkcji: poziom i zmiany cen rynkowych są dla producentów sygnałem do zmian wielkości produkcji poszczególnych dóbr – w ten sposób mechanizm rynkowy wpływa na rozmiary i strukturę asortymentową produkcji, dostosowując ją do potrzeb nabywców. Mechanizm rynkowy jest narzędziem alokacji czynników produkcji pomiędzy różne dziedziny wytwarzania.

Jest on również regulatorem procesów podziału produktu społecznego, ponieważ rynek, określając poziom cen produktów i poziom dochodów nabywców decyduje o tym, kto i w jakich ilościach nabywa dobra i usługi składające się na produkt społeczny.

Jednak nawet w gospodarkach wolnorynkowych zdążają się takie dobra, które wytwarzane są w ograniczonych ilościach w stosunku do popytu i nawet w dłuższym okresie czasu nie ma możliwości znacznego zwiększenia ich podaży na rynek. Dobra te spełniają jednak ważną w życiu pewnej kategorii konsumentów, np. mieszkania komunalne dla najbiedniejszych rodzin, lub ceny płodów rolnych w celu zapewnienia rolnikom opłacalności produkcji. Wówczas interes publiczny wymaga aby państwo regulowało ceny tych dóbr. W takich przypadkach mamy do czynienia z ceną minimalna i ceną maksymalną, czyli cenami narzucanymi przez państwo.

I tak, jeżeli państwo narzuci na jakieś dobro cenę maksymalną na rynku powstanie sytuacja w której popyt będzie przerastał podaż. Rozpatrując tą sytuacje na przykładzie mieszkań komunalnych, o dostępności tych mieszkań nie będzie wówczas decydowała cena rynkowa, lecz kryteria pozarynkowe ustalane przez zez organy ustawodawcze.

♦ Rysunek przedstawia wyznaczoną cenę maksymalną i towarzyszące temu zjawisko niedoboru podaży w stosunku do popytu.

Cena równowagi w punkcie E oznaczałaby, że mieszkania komunalne byłyby dostępne dla znacznie mniejszej liczby rodzin o niższych dochodach. Dzięki wprowadzeniu ceny maksymalnej na poziomie Cmax, niższej od ceny równowagi jest szansa że powiększy się liczba rodzin zdolna do sfinansowania zakupu, jednak równolegle pojawia się zjawisko nadwyżki popytu. Stosowanie cen maksymalnych, leżących poniżej punktu równowagi rynkowej, nie byłoby jednak uzasadnione na szerszą skalę w odniesieniu do innych dóbr. Taka cena powodowała by brak zainteresowania wzrostem podaży. Poza tym istnieje także duże niebezpieczeństwo że sytuacja ta stanie katalizatorem zjawisk korupcyjnych wewnątrz organów powołanych do nadzorowania procesu budowy i sprzedaży tychże mieszkań.

Podobnie w szczególnie uzasadnionych przypadkach może być stosowana cena minimalna. Jest to np. narzędzie szeroko stosowane w rolnictwie unii europejskiej.

Podczas gdy cena maksymalna leży poniżej punktu równowagi wyznaczonego przez mechanizm wolnorynkowy, to cena minimalna leży powyżej punktu równowagi rynkowej. Gdyby ceny tych produktów kształtował rynek, wówczas zgodnie z prawem popytu i podaży cena równowagi C1 ustaliła by się na znacznie niższym poziomie. Wówczas część rolników zmuszona byłaby do wycofania się z produkcji, inni zaś na skutek spadku ich dochodów zagrożeni byliby bankructwem. Przy cenie minimalnej jak wynika z wykresu, występuje nadwyżka podaży produktu nad jego popytem, której nie można sprzedać na normalnym rynku. Wówczas tę nadwyżkę produktów musi kupić państwo, pokryć koszty jego magazynowania bądź też starać się ją wyeksportować.

♦ Rysunek przedstawia wyznaczoną cenę minimalną i towarzysząca temu nadwyżka podaży w stosunku do popytu

Jednak ustalanie cen minimalnych i maksymalnych należy traktować jako wyjątki podyktowane pewnymi względami o działaniu bardziej długookresowym. Racjonalna alokacja kapitału i pracy oraz struktura spożycia wymagają, aby ceny rynkowe były, poza nielicznymi wyjątkami, kształtowane przez obiektywne prawo podaży i popytu, czyli mechanizm rynkowy.

LITERATURA:

1. „Ekonomia - Mikroekonomia” - David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2000 r.

2. „System rynkowy – Podstawy mikro i makroekonomii” Mieczysław Nasiłowski. Wydawnictwo Key Text Warszawa 1998 r.

3. Internet