Administracja terenowa i samorząd w okresie Księstwa Warszawskiego i na ziemiach Królestwa Polskiego (1807 - 1863)
ADMINISTRACJA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO 1807 - 1815
W zakresie administracji lokalnej przyjęto na wzór francuski podział na departamenty, których początkowo było 6 (warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński), zaś po 1809 r. 10 (doszły: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki). Jednocześnie utrzymano na stopniu niższym, wywodzący się z zaboru pruskiego podział na powiaty.
Na czele departamentu stał prefekt, podległy służbowo ministrowi spraw wewnętrznych oraz zobowiązany do wykonywania poleceń innych ministrów. Do kompetencji prefekta należały wszystkie sprawy z zakresu szeroko pojmowanej administracji publicznej. Przy prefekcie funkcjonował komisarz policji z intendentem i adiunktem, który częściowo przy pomocy prefekta odbierał polecania od ministra policji. Na czele administracji powiatowej stał podprefekt wykonujący te same funkcje co prefekt. W departamentach i powiatach były również rady o charakterze samorządowym. Zbierały się one raz do roku na sesje (15-dniowe w przypadku rad departamentowych, 10-dniowe w przypadku rad powiatowych), przy czym do głównych funkcji rad należał rozkład ciężarów publicznych.
Powiaty: władzę w powiatach sprawowali podprefekci, ich działalność była zbieżna z działalnością prefektów, im też podlegali służbowo. Jako organy samorządu w powiatach działały rady departamentalne oraz rady powiatowe.
Najniższą jednostką w administracji Księstwa miała być wg konstytucji municypalność, zarządzana przez burmistrza lub prezydenta. Za municypalności uznane zostały Warszawa, Poznań, Toruń i Kalisz a później również Kraków, Lublin i Sandomierz. Na czele dużych miast stali prezydenci municypalni, których mianował król, a którzy służbowo podlegali właściwym prefektom. W celu wykonywania zadań, prezydenci mieli do dyspozycji personel kancelaryjno- usługowy oraz ławników, którzy byli mianowani przez ministra spraw wewnętrznych. W mniejszych miastach władza sprawowana była przez burmistrzów, których mianował król. W ramach funkcji pomocniczych w miastach powołana została instytucja honorowych ławników których mianował podprefekt a zatwierdzał minister spraw wewnętrznych, zatwierdzał minister spraw wewnętrznych. Dodatkowo, na terenie stolicy powołano tzw. prezydenta policji, który miał do dyspozycji osobną kancelarię oraz dwóch asesorów. Prezydent policji podlegał bezpośrednio ministrowi policji. W miastach działały rady miejskie, do kompetencji których należały sprawy majątkowe oraz miejskie urządzenia. Władze wykonawczą sprawował prezydent municypalny.
W pozostałych miastach i we wszystkich wsiach Księstwa Warszawskiego wprowadzono odbiegającą od założeń konstytucji tymczasową organizacje. Zgodnie z nią każde miasto lub wieś stanowiło oddzielną gminę. Administracja w mieście należała do burmistrza. Burmistrz ponadto do pomocy miał honorowych ławników. Organem samorządowym była rada miasta składająca się z radnych. Władza administracyjna w gminie wiejskiej należała do wójta, który mógł sprawować swój urząd w odniesieniu do jednej lub kilku wsi (gmin) w tym ostatnim przypadku ustanawiając dla każdej gminy swojego zastępcę - sołtysa. W gminach organem samorządowym były rady wiejskie, ich działalność była ograniczona szerokimi kompetencjami wójta, w związku z czym rzadko kiedy były zwoływane.Na uwagę zasługuje fakt, ze odpowiednie przepisy zalecały powierzenie stanowisk wójtowskich panom wsi, co miało zabezpieczyć interesy właścicieli. Formalnie wójt podlegał prefektowi ale za swoją pracę nie pobierał wynagrodzenia więc faktycznie wójt realizował swoje funkcje wyłącznie we własnym interesie.
KRÓLESTRO POLSKIE 1815 - 1863
Konstytucja Królestwa Polskiego przywróciła tradycyjny podział kraju na województwa (których wydzielono 8: krakowskie z siedzibą w Miechowie, a następnie w Kielcach). Każde województwo podzielone zostało z kolei na od 4 do 7 obwodów (w łącznej liczbie 39). Dawny podział na powiaty miał od tej pory jedynie znaczenie pomocnicze, pełniąc funkcje okręgów wyborczych i sądowych.
Władzą administracji ogólnej były komisje wojewódzkie w każdym z województw, urzędy municypalne w miastach zaś wójtowie w gminach. Działalność komisji oparta została na zasadzie kolegialności, wszystkie decyzje zapadały większością głosów. W strukturze wewnętrznej komisji zastosowano podział resortowy dzieląc je na poszczególne wydziały. Na czele komisji stał prezes komisji wojewódzkiej pełniąc funkcje koordynatora jej prac, przy pomocy podległych sobie komisarzy zawiadujących poszczególnymi wydziałami.
W skład komisji wchodzili poza zwykłymi komisarzami również komisarze obwodowi, którzy na co dzień delegowani byli do komisji obwodowych by tam realizować te same zadania co ich wydziały na szczeblu wojewódzkim jednakże jednoosobowo.
Miasta i gminy wiejskie
Początkowo administracje miejską na terenach Królestwa Polskiego nadal sprawowana była przez prezydentów municypalnych i rady municypalne w największych miastach oraz przez burmistrzów i rady miejskie w pozostałych. Małe miasteczka zwykle prywatne zarządzane były przez wójtów. W 1816 r. postanowieniem namiestnika wprowadzono w miastach nową strukturę organizacyjną. Władzę przejęła tzw. zwierzchność miejsca złożona z prezydenta municypalności lub burmistrza oraz ławników. W 1818 termin zwierzchność miejska zastąpiono określeniem urząd municypalny. W miastach wojewódzkich urząd municypalny złożony był z prezydenta i radnych, w pozostałych miastach z burmistrza i ławników. Zgodnie z zasadą kolegialność prezydent podejmował decyzje wspólnie z radnymi, burmistrz wspólnie z ławnikami.
Zwierzchniość wiejską stanowił wójt gminy. Istotnym jest, że właściciele wsi byli wójtami z mocy prawa dzięki czemu nie musieli np. składać egzaminów wymaganych do sprawowania urzędów. Wsie podległe jednemu wójtowi stanowiły gminę wiejską. Pomocnikami wójtów byli sołtysi, których wójt mógł mianować w każdej z podległych sobie wsi.
Królestwo Polskie po 1831 do 1864 r.
W zakresie administracji terenowej utrzymano czasowo dawny podział na województwa, obwody, powiaty i gminy. W 1837 r. województwa przemianowano na gubernie, a w 1842 obwody na powiaty, powiaty zaś na okręgi. W konsekwencji gubernatorzy i rządy gubernialne zastąpili prezesów i komisje wojewódzkie, a naczelnicy powiatowi - komisarzy obwodowych. W miastach urzędy municypalne przemianowano na magistraty pozbawiając ich całkowicie cech samodzielności. Dostosowawcze zmiany wprowadzono również w gminach wiejskich.
WOLNE MIASTO KRAKÓW
Rzeczpospolitej Krakowskiej wprowadzała podział na gminy miejskie i wiejskie. Pierwsze miały liczyć po około 2000 mieszkańców (było ich 11) drugie co najmniej 3500 (było ich 17) Gminami miejskimi nazywano gminy położone w obrębie miasta Krakowa, gminy poza krakowskie nazywano okręgowymi bądź wiejskimi. Na czele administracji gminnej stał wójt jako jedyny i jednoosobowy organ tej administracji, wybierany przez zgromadzenie gminne. W gminach okręgowych wójt mógł mieć nawet kilku zastępców, przy czym stanowiska zastępców wójta zwykle zarezerwowane były dla właścicieli wsi. Do zadań wójta należało wykonywanie rozkazów rządu, przy czym poza funkcjami administracyjnymi pełnił również funkcje sądowe.
U schyłku lat trzydziestych zlikwidowano instytucje wójtów, a funkcje ich przejęli komisarze dystryktowi (w gminach okręgowych ) i cyrkułowi (w gminach miejskich).
Administracja w prowincjach polskich.
Powstałe w wyniku Kongresu wiedeńskiego Wielkie Księstwo Poznańskie nie było osobnym tworem państwowym i stanowiło integralną część monarchii pruskiej (prowincja poznańska). Wielkie Księstwo odróżniało się od innych prowincji instytucją namiestnika królewskiego, który nie miał jednak żadnych władnych kompetencji, posiadał jedynie funkcje reprezentacyjne. W 1832 r. został wydany regulamin o języku urzędowym władz (j. niemiecki).
Literatura:
J. Starościaka Prawo administracyjne, Warszawa 1965.
D. Malec, J. Malec, Historia administracji nowożytnej, Kraków 1998.
1