M. Featherstone, Postmodernizm i estetyzacja życia codziennego

Autor jest angielskim socjologiem kultury młodszej generacji; zajmuje się historią
i socjologią kultury XX w, zwłaszcza powiązaniami między nowoczesnością
a ponowoczesnością.

1. Wstęp:

Featherstone proponuje, by myśleć o postmodernizmie w kategoriach praktyk
i doświadczeń określonych grup ludzi. Oznacza to koncentrację na pokoleniu kolporterów kultury i odbiorców postmodernizmu - wytwórcach, konsumentach i pośrednikach kultury (walka o wpływy, powiązanie między tymi grupami). Aby zrozumieć postmodernizm, trzeba przyjąć perspektywę na tyle szeroką, by uwzględnić nie tylko treść i formę doświadczeń i praktyk postrzeganych jako ponowoczesne, ale również proces ich definiowania i rozpowszechniania przez fachowców od kultury. Rola pośredników kulturowych polega na wzbogacaniu i przyswajaniu strategii awangardowych oraz na interpretacji nowych doświadczeń i kulturowych znaków.

Featherstone zauważa, że w definicjach postmodernizmu szczególny nacisk kładzie się na:

• zatarcie granic między sztuką a codziennym życiem

• zanik różnic między sztuką wysoką a kulturą masową (popularną)

• powszechny bezład stylistyczny, ludyczne pomieszanie kodów

Wniosek: Doświadczanie postmodernité, a szczególnie podkreślanie estetyzacji życia codziennego i wyrażanie tego zjawiska przez fachowców od kultury może mieć długą tradycję. Należy zbadać więź między modernité a postmodernité. Featherstone sądzi, że nie należy uważać postmodernizmu za radykalne zerwanie z modernizmem. Postmodernizm nie jest czymś zupełnie nowym i niezależnym.

2. Trzy znaczenia estetyzacji życia codziennego:

1. Zatarcie granicy między sztuką i życiem codziennym:

Dotyczy to przede wszystkim subkultur artystycznych, które tworzyły dadaizm, historyczną awangardę i surrealizm. Na tej samej strategii bazuje sztuka ponowoczesna lat 60 (Marcel Duchamp); widać tutaj podwójne dążenie: chęć pozbawienia sztuki nietykalności oraz przekonanie, że sztuką może być dowolna rzecz w dowolnym miejscu, nie tylko w muzeum (pop-art, antydzieła: happeningi, performanse, ludzkie ciało).

2. Przekształcenie życia w dzieło sztuki:

przedstawiciele: koniec XIX w.: Wilde, Pater; Grupa Bloomsbury, G. E. Moore; można dowieść, że dominację estetycznego podejścia do życia znajdujemy również w pismach Rorty'ego i Foucaulta. Było to też ważne dla rozwoju cyganerii i kontrkultur artystycznych (Balzac i Baudelaire - widać fascynację tym problemem)

Jest to skupienie się na dwóch rzeczach: życiu poświęconym estetycznej konsumpcji oraz kształtowaniu egzystencji w estetycznie zadowalającą całość.

3. Zalew znaków i symboli :

Teoretyczne ujęcie tego problemu zawdzięczamy Marksowi (teoria fetyszyzmu towarowego); Adorno twierdził, że pierwotną wartość użytkową rzeczy zastąpiła abstrakcyjna wartość wymienna; towar nabrał wtórnej wartości użytkowej.

Obrazy mają duże znaczenie dla reklamy, środków masowego przekazu, przedstawień
i spektakli wielkomiejskiej struktury życia codziennego. One przemodelowują nasze pragnienia oraz ukazując ludziom obrazy ich marzeń, od-realniają rzeczywistość (wątek podjęty przez Baudrillarda i Jamesona). Baudrillard: wszechobecność obrazów zaciera rozróżnienie na rzeczywistość i obraz, życie codzienne podlega estetyzacji: to świat symulowany (negatywna ocena zjawiska). Ten trzeci aspekt jest kluczowy dla rozwoju kultury konsumpcyjnej.

Szersze omówienie poglądów Baudrillarda:

W pismach poświęconych społeczeństwu konsumpcyjnemu rozwinął teorię towaru- znaku. Towar staje się znakiem w rozumieniu de Saussure'a: ma znaczenie arbitralnie określone pozycją w autoreferencjalnym ciągu znaczących. W hiperrzeczywistości (stanie, kiedy media zalewają nas obrazami i symulacjami), realne i wyobrażone zlewają się, sztuka przestaje być oddzielną, wyodrębnioną rzeczywistością. Baudrillard: „I tak oto okazało się, że sztuka żyje wszędzie, ponieważ sztuczność tkwi w samym sercu rzeczywistości. Zarazem jednak okazało się, że jest martwa, zarówno dlatego, że znikła charakterystyczna dla niej transcendencja, jak i dlatego, że sama rzeczywistość, całkowicie nasycona estetyką, która jest nieodłączna od własnej struktury, zlała się w jedno ze swoim obrazem.” MTV jako przykład ilustracji trzeciego stadium kultury symulacji: bezczasowa teraźniejszość, zamazywanie różnic między okresami historycznymi i konwencjami.

Skutek całkowitej estetyzacji życia codziennego: zniesienie podziału między sztuką i życiem codziennym; złudzenie staje się jedyną dostępną rzeczywistością. Przykłady wydzielonych obszarów iluzji w miastach: promenady, galerie handlowe, parki tematyczne, hotele.

3. Badanie procesu powstawania zjawiska estetyzacji życia codziennego oraz próba głębszego zrozumienia:

• Nowożytna refleksja estetyczna: tradycja Kantowska: (Krytyka władzy sądzenia). Według filozofa z Królewca, cechą wyróżniającą estetyczny sąd smaku jest bezinteresowność. W związku z tym, estetyczne podejście można mieć także do przedmiotów życia codziennego. Ta estetyka zakładała również poznawcze dochodzenie istoty, dystans oraz opanowane kultywowanie czystego smaku.

• Wpływ tej tradycji zdradza Simmel, który pisze o przyjemności płynącej
  z bezstronnego, kontemplacyjnego, niezaangażowanego oglądania przedmiotów. Zdystansowane, oglądackie (voyeristic) nastawienie można odnaleźć
  u spacerowiczów w wielkich miastach.

Problem: „Wreszcie dodać należy, że Bourdieu przyjmując, iż estetyka koncentruje się na sprawach gustu, klasyczną estetykę Kantowską(...), przeciwstawił temu, czemu ona przeczy: zadowoleniu czerpanemu z bezpośrednich, zmysłowych, karnawałowo - cielesnych przyjemności klas niższych. s. 315” Pojawia się pytanie: do jakiego stopnia bezpośrednie obrazy przynależnej miejskiej kulturze konsumpcyjnej mają tradycję należącą do kultury klas niższych?

4. Doświadczenie modernité w wielkich miastach europejskich (II poł XIX w., Simmel, Baudelaire, Benjamin)

Baudelaire:

był pod urokiem przemijającego piękna i brzydoty życia w Paryżu w połowie XIX w. Fascynowały go zjawiska takie jak: tłum, flâneurs, dandyzm. Malarz nowoczesnego życia powinien tropić to chwilowe, ulotne piękno.

Benjamin, Passagen-Werk:

tematem były nowe paryskie pasaże, które są „duchową przestrzenią psychiki”. Nowe sklepy i pasaże były świątyniami, w których towary czczono jak fetysze. (fetyszyzm towarowy, o którym pisał Marks). Kultura masowa jest głównym tematem tego dzieła.

W epoce uprzemysłowienia potęga sztuki jako złudzenia została wykorzystana w dziedzinie produkcji przemysłowej (malarstwo przekształciło się w reklamę, architektura w inżynierię budowlaną).

Simmel, Filozofia pieniądza:

dokonał interesującej analizy estetycznego aspektu architektury wystaw światowych - to przykład wkraczania estetyki w dziedziny pozaestetyczne; z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w modzie. Moda i wystawy światowe wskazują na zaskakującą wielość stylów w nowoczesnym życiu.

Przeciwstawną teorię stworzył Habermas: korzysta on z kategorii Baudelaire do analizy estetyki nowoczesności, ale zaczerpnął od Maxa Webera podział życia na rozmaite sfery. Określenie „dziedzina kultury” kieruje uwagę na pośredników: artystów, intelektualistów oraz specjalistów od wytwórczości symbolicznej.

Znaczenie intelektualistów przechadzających się wśród nowego miejskiego pejzażu
i obserwujących tłum:

• Baudelaire, Simmel i Benjamin mówią o zmiennym nastawieniu widza: poczuciu dystansu
  i nagłym angażowaniu się. Zakładają, że obserwator jest w ukryciu. Featherstone zauważa, że widz nie jest niewidoczny i znaki wypisane są nie tylko na twarzach prostytutek czy przedstawicieli pewnych zawodów, ale również na twarzy artysty. Baudelaire twierdził, że rozkosz z czytania twarzy nie ustaje.

• Artyści są zainteresowani szerszym uznaniem dla roli estetycznego spojrzenia na świat, chcą, by ceniono dobra kulturowe i intelektualne. Chcą, by uznano wyższość stylu życia, jaki praktykują w swoich subkulturach.

Wniosek: Można zauważyć, że wiele cech kojarzonych z ponowoczesną estetyzacją życia codziennego, ma swe początki w nowoczesności - przewaga obrazu, podprogowość
i żywość doznań charakteryzujące percepcję dzieci, metaforyczny porządek znakowania. Te zjawiska mają swoje odpowiedniki w opisanym przez Baudelaire'a, Benjamina i Simmela doświadczeniu modernité. Widowiska i przestrzenie zaaranżowane XX w., np. centra handlowe, Disneyland mają wiele wspólnego z wystawami czy pasażami opisywanymi przez Benjamina.

Warto też zauważyć, że metaforyczne odwołania do instynktów, przepływ obrazów
nierealny charakter nowoczesności i jej dynamika to elementy, które można dostrzec przed nowoczesnością; ich poprzednikami byłyby karnawały czy jarmarki.

5. Klasy średnie a tłumienie karnawalizacji:

Przedstawiciele cyganerii żyli w bliskich związkach z niższymi klasami (mieszkanie
w tanich dzielnicach miast, spontaniczność, etos niesystematycznej pracy, lekceważyli troskę o konwencje). Wymienione wartości były jednak istotne dla klasy średniej. Modernistyczne cyganerie tworzyły „pograniczny repertuar symboliczny” (Stallybrass, White) odwołujący się do zachowań dopuszczalnych w karnawale. W karnawale średniowiecznym można dostrzec wiele aspektów kojarzenia metaforycznego:

• luźne ciągi ulotnych obrazów

• wrażenia

• rozluźnienie emocji

• zanik rozróżnień

Karnawały to symboliczne odwrócenie i przekraczanie granic kultury oficjalnej. Reprezentacja Inności, która została wykluczona w czasie kształtowania się świadomości klas średnich.

Jarmarki: miejsce wymiany kulturowej. Wystawiano dziwne i egzotyczne towary, byli tam odmiennie ubrani ludzie, to wprawiało w zdumienie i budziło pragnienia - poprzedniki wielkich sklepów i wystaw światowych końca XIX w.

6. Uwagi końcowe:

Cechy estetyzacji życia codziennego nie są właściwe jedynie postmodernizmowi, dają się zauważyć w doświadczeniach wielkiego miasta opisywanych przez Baudelaire'a, Benjamina i Simmla. Podobne zjawiska występowały podczas karnawałów
i jarmarków; klasy średnie usiłowały sobie wtedy poradzić z symbolicznymi odwróceniami i groteskową cielesnością, która pozostawała Odmiennością.