Diagnozowanie środowiska dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym
Diagnoza to opis możliwie wszechstronny cech i objawów badanego zjawiska uzyskany w drodze obserwacji, badań specjalnych i eksperymentów, mających na celu zabranie danych dotyczących badanego przedmiotu i jego otoczenia.
Diagnoza środowiska rodzinnego to bardzo złożony proces. Pod kątem rodziny możemy badać dziecko w wielu aspektach np. trudności dziecka w uczeniu się, kłopoty wychowawcze. Możemy też badać rodziców np. problem alkoholowy. Już na samym początku naszej działalności musimy sobie zadać pytanie co chcemy zbadać? Co stanie się przedmiotem naszej obserwacji, jakie zjawisko.
Pierwszym krokiem jest zebranie danych, ustalenie faktów następnie zaś ustalenie diagnoz cząstkowych po czym dochodzimy do oceny globalnej, konkluzji.
W badaniach prowadzących do zdiagnozowania rodziny posługujemy się metodami. Jedną z metod jest wywiad, czyli rozmowa kierowana, która prowadzi do uzyskania jak największej informacji o badanej osobie.
Diagnozując rodzinę możemy posłużyć się na przykład wywiadem z rodzicami. Powinien on zawierać szczegółowe pytania podzielone na grupy:
I grupa to pielęgnacja wzrostu dziecka.
- warunki materialne: praca i zarobki rodziców
- warunki mieszkaniowe: ile osób zamieszkuje, podstawowy sprzęt, czy dziecko ma swój pokój, swoje miejsce do zabawy czy nauki
- umiejętność rodziców w zapobieganiu zagrożeniom, higiena zdrowotna, żywienie
- stan zdrowia rodziny, potrzeby
II grupa to wyrównywanie braków organicznych dziecka
- czy dziecko ma ruch
III grupa to nabywanie ról społecznych w rodzinie
- wdrażanie dziecka do życia
- obowiązki domowe - dziecko ma, nie ma, ma w nadmiarze
IV grupa to stosunek dziecka do nauki
- czy samodzielnie odrabia zadania
- czy ma trudności w szkole
- czy lubi swą szkołę
- jakie przedmioty sprawiają mu trudności
- jakie przedmioty lubi
V grupa to kształtowanie postaw pro społecznych
- atmosfera rodzinna
- czy rodzice przebywają z dziećmi
- konflikty, awantury
- styl wychowawczy
- współdziałanie rodziców w wychowaniu
VI grupa to budzenie zainteresowań
- czy jest księgozbiór
- na jakie zajęcia dziecko uczęszcza
VII grupa to krąg wartości kulturowych
- umiejętność dokonywania wyborów co dobre a co złe
- motywy postępowania
VIII grupa to wprowadzenie do uczestnictwa w życiu kultury
Wszystkie pytania powinny być tak skonstruowane, aby umożliwiły badanej osobie swobodną i wyczerpującą odpowiedź. Wywiad powinien więc zawierać pytania otwarte.
Tylko po dokładnym zbadaniu struktury rodziny, stosunków panujących w rodzinie, po uzyskaniu wszelkich niezbędnych danych możemy mówić o dalszych procesach diagnozy. Diagnoza, aby była prawdziwa musi odznaczać się rzetelnością badań.
Diagnozowanie rodziny w aspekcie trudności wychowawczych.
Na trudności wychowawcze składają się problemy, jakie dziecko(małe, dorastające)stwarza rodzicom i nauczycielom w procesie swojego psychofizycznego i społecznego rozwoju.
Sformułowana definicja zawiera dwa ważne elementy:
- Sytuację, która wymaga integracji wychowawczej
- Przebieg rozwoju dziecka i jego uwarunkowania
Obydwa elementy są ze sobą ściśle sprzężone i powinny być rozpatrywane łącznie. Pozwala to uniknąć błędów w ocenie wychowanka; zmniejsza częstotliwość używania określeń " trudne dziecko" czy " trudny uczeń'', zwłaszcza w sytuacjach, które nie dają ku temu żadnych podstaw. Ułatwia prawidłowe ustalenie, co jest rzeczywiście trudnością (problemem) wychowawczą i wymaga skupienia na sobie uwagi pedagogów, bądź rodziców. Umożliwia tak ważne w procesie wychowania diagnozowanie i prawidłowe wytyczenie kierunków oraz rodzaju działań zapobiegających lub korygujących braki czy nieprawidłowości.
Wychowawca powinien zdawać sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakie stwarza duża funkcjonalność określenia trudności wychowawcze w języku potocznym, jego pojemność treściowa oraz łatwość posługiwania się określeniem, które bez względu na sformułowania szczegółowe dyskwalifikuje młode pokolenie. Terminem tym operuje się często w przypadkach, kiedy przede wszystkim dziecko napotyka trudności i doznaje niepowodzeń lub narażone jest przez dorosłych na wstrząsy, stresy, frustracje, a także wówczas, gdy mamy do czynienia ze zjawiskami pozytywnymi z punktu widzenia ogólnego rozwoju wychowanka, ale stawiającymi rodziców i nauczycieli wobec sytuacji nowych, nietypowych, wymagających zmiany dotychczasowych metod wychowawczych, niekiedy również zmiany w stosunku do dziecka. Przykładem mogą być uczniowie wybitnie uzdolnieni, o wyraźnie i silnie ukierunkowanych zainteresowaniach, dociekliwi i krytyczni nie mieszczący się w ramach codziennego życia szkoły.
Zbyt szerokie ujmowanie zjawiska trudności wychowawczych jest szkodliwe, ponieważ sprzyja deformowaniu rzeczywistości poprzez nadmierne eksponowanie problemu. W świadomości społecznej łatwo wykształca się błędne przekonanie, że obecnie wychowanie dzieci jest działalnością przekraczającą możliwości rodziców i nauczycieli, niekiedy pogłębia nastroje defetystyczne, niechęć do posiadania potomstwa oraz, niechęć do posiadania potomstwa oraz niechęć do zawodu nauczyciela. Zjawiska te dają się zarejestrować już obecnie i konieczne jest przeciwstawienie się im.
Współcześnie proces ogólnego rozwoju dzieci i młodzieży przebiega w warunkach z wielu przyczyn bardzo złożonych. Dotyczy to wszystkich sfer kształtowania się osobowości i przygotowania młodego pokolenia do życia. Wzmocnieniu ulegają wpływy pozarodzinne i pozaszkolne, z którymi wychowawcy muszą się liczyć, jeśli chcą być intelektualnymi i moralnymi przewodnikami swoich wychowanków.
Wiele występujących u dzieci braków ma swoje ewidentne uwarunkowania genetyczne. Fakt ten powoduje, że władze oświatowe wprowadzają coraz to więcej zmian w systemie kształcenia i wychowania młodego pokolenia. Diagnozowanie rodziny ma tutaj bardzo duże znaczenie. Tylko poprzez dobrze postawioną diagnozę możemy stwierdzić czy pojawiające się problemy wychowawcze mają swoje uwarunkowania genetyczne czy też są wynikiem innych zaburzeń lub procesów rozwijających się w dziecku.
Klasyfikacja trudności wychowawczych
Rzeczywiste trudności wychowawcze ująć można w następujące grupy:
- Trudności wynikające z zaniedbań wychowawczych oraz negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego;
- Trudności związane z niepowodzeniami szkolnymi dzieci i młodzieży
- Trudności spowodowane błędami wychowawczymi, głównie w środowisku rodzinnym;
- Trudności wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny;
- Trudności związane z psychofizycznym rozwojem dziecka (przebyte choroby, tzw. deficyty lub mikrodefekty rozwojowe, zaburzenia w sferze emocjonalnej - nadpobudliwość lub zahamowania);
- Trudności wzrostu;
- Trudności wyłaniające się w kontekście rozbieżności dążeń, oczekiwań i ambicji rodziców oraz dążeń i zainteresowań dzieci.
Ujęcie sytuacji trudnych wychowawczo w grupy nie oznacza, że nie ma między nimi związków. Zachodzą tu wielorakie sprzężenia zwrotne. Dokładna znajomość mechanizmów powstawania zjawisk wychowawczo niepożądanych pozwala na podjęcie skutecznej działalności profilaktycznej, terapeutycznej lub resocjalizacyjnej.
Jednakże, aby takie działania podjąć należy przeprowadzić dokładne zdiagnozowanie środowiska rodzinnego dziecka. To rodzina jest pierwszym i podstawowym środowiskiem wychowawczym.
Diagnozowanie rodziny w aspekcie potrzeb opiekuńczo- wychowawczych.
Środowisko rodzinne możemy diagnozować również pod kątem niezaspokajanie niezbędnych dla prawidłowego rozwoju dziecka zarówno psychicznych, jak i fizycznych potrzeb. Najczęściej przejawia się ono w głodzeniu dziecka, braku dbałości o jego higienę, ubranie, zdrowie, kształcenie. Dziecko zaniedbywane charakteryzuje się stosunkowo niskim wzrostem i wagą, w porównaniu z rówieśnikami, apatią, biernością, ma zniszczone, brudne, niedostosowane do pory roku ubranie, brakuje mu przyborów szkolnych. Analizując tę problematykę należy pamiętać o wzajemnym przenikaniu się patologicznych form zachowań i o ich nakładaniu się. W efekcie tego zjawiska dziecko nigdy nie jest krzywdzone wyłącznie w jeden z sposobów np. (maltretowanie emocjonalne czy bierne formy przemocy fizycznej stają się niekiedy tożsame z zaniedbywaniem potrzeb psychicznych oraz fizycznych dziecka itp.).
Potrzeba więc dokładnej diagnozy, szczegółowych pytań otwartych zastosowanych w wywiadzie, aby podjąć odpowiednie kroki pomocy dzieciom i ich rodzicom.
Strategie diagnozowania rodziny.
Analiza praktycznych rozwiązań metodologicznych, stosowanych w zakresie badania środowiska wychowawczego rodziny dzieli się na dwa ogólne kierunki:
diagnozę całościową,
diagnozę wybiórczą, która skupia się na określonych cechach środowiska rodzinnego.
1) Diagnoza całościowa
W badaniu rodziny dąży się do przedstawienia ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. W diagnozie tej uwzględniana jest stosunkowo duża liczba różnych jakościowo cech i warunków rodziny oraz analizowane są związki między nimi. Na tej podstawie formułuje się ocenę globalną, przedstawia się w miarę całościowy obraz funkcjonowania rodziny pod względem opiekuńczo-wychowawczym.
Przykładem propozycji formułowania oceny globalnej była koncepcja wskaźnika ogólnego środowiska Heleny Radlińskiej. Wskaźnik ogólny środowiska stanowił wynik badań diagnostycznych i był rozumiany jako miernik określający szansę życiową dzieci wychowujących się w danym środowisku. Przedstawiał ocenę ogólną środowiska, a nie ocenę pojedynczej cechy.
Próbę całościowej oceny środowiska wychowawczego dziecka, w tym i rodziny, odnajdujemy również w zaproponowanej przez Józefa Pietera w latach 50. koncepcji badania warunków środowiska wychowawczego dzieci szkolnych. Koncepcja umożliwiała sformułowanie ogólnej cechy środowiska wychowawczego dziecka, wyrażonej tzw. wskaźnikiem środowiskowym, przyjmującym postać wskaźnika liczbowego, który był sumą ocen jednostkowych wskaźników. Wskaźniki te zostały wyróżnione w odniesieniu do podstawowych kręgów środowiskowych jednostki: indywidualnego, lokalnego i okolicznego, w tym również- w obrębie tzw. osobistych warunków środowiskowych- wobec warunków domowych.
Całościową ocenę środowiska rodzinnego jako środowiska wychowawczego zaproponowała również Ewa Marynowicz- Hetka. Uznając rodzinę za podstawowe środowisko, które może i powinno pomagać dziecku w rozwoju, zaproponowała koncepcję pozwalającą na przewidywanie wystąpienia negatywnych skutków rozwoju dziecka w rodzinie wskutek degradacji tego środowiska. Za podstawową kwestię uznała znajomość poziomu zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie. Koncepcja Marynowicz- Hetki dotyczy oceny tzw. progów zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie. Próg zagrożenia rozwoju rozumiany jest jako stopień kumulujący negatywne elementy środowiska rodzinnego, którego wystąpienie może stanowić miarę zagrożenia rozwoju dziecka. Innymi słowy, próg zagrożenia to pewien poziom wymiaru cechy środowiska rodzinnego, jego występowanie wiąże się z określonym prawdopodobieństwem pojawienia się zaburzeń w rozwoju biologicznym, społecznym i kulturalnym dziecka. W stosunku do każdej z cech środowiska rodzinnego za pomocą bardziej szczegółowych wskaźników określiła trzy progi zagrożenia: ostrzegawczy, zaawansowany i krytyczny, obrazujące coraz gorszą dla rozwoju dziecka sytuację występowania danej cechy w rodzinie. W przedstawionym przez autorkę narzędziu poszczególne cechy, w stosunku do których określone zostały progi zagrożenia, pogrupowano w ogólniejsze syndromy, z dodatkowym uporządkowaniem w sfery rozwoju: biologicznego, społecznego i kulturalnego. W ten sposób podczas badania jednocześnie wskazywane są bezpośrednio zarówno sfery rozwoju, które są zagrożone, jak i te obszary i cechy funkcjonowania rodziny, które mają szczególnie niekorzystną postać. Tym samym ogólna ocena stopnia zagrożenia rozwoju przedstawiana w konkluzji diagnozy rozszerzona jest o argumentację wskazującą na kierunki działań i pracy z rodziną, jak też- wskutek sprecyzowania stopnia zagrożenia określeniem progu zagrożenia- segreguje charakter tych działań: profilaktyka, kompensacja czy ratownictwo i działania doraźne.
Diagnoza typologiczna jest jednym z częściej wykorzystywanych sposobów określania jakości tworzonego przez rodzinę środowiska wychowawczego. Polega na rozpoznaniu charakteru środowiska wychowawczego rodziny przez kwalifikowanie do istniejących lub specjalnie tworzonych systematyzacji typologicznych. Opisy typologiczne rodziny zawierają zbiory kryteriów- wskaźników, które odnoszą się do cech i warunków rodzinnych, a których zidentyfikowanie w danej rodzinie pozwala na jej przyporządkowanie do określonego typu np. rodzina dysfunkcjonalna i funkcjonalna.
Jacek Piekarski w swojej koncepcji diagnozy typologicznej rodziny wyodrębnił i opisał pod względem tworzonego środowiska wychowawczego cztery typy rodzin:
środowisko wzorcowe- obejmuje wyłącznie wzorcowe cechy rodziny,
środowisko przeciętne- prezentuje zbiór cech dominujących w danej zbiorowości o niejednoznacznej wartości pedagogicznej wszystkich kryteriów,
środowisko niekorzystne wychowawczo- zestawia typowe cechy negatywne,
środowisko dysharmonijne- wzorce współpracują tu z czynnikami negatywnymi.
Kryteria kwalifikacyjne do poszczególnych typów dotyczą tu takich cech, jak: materialny standard życia, warunki mieszkaniowe, warunki pracy i zabawy dziecka, kontakty kulturalne i towarzyskie rodziny, atmosfera wychowawcza, obowiązki domowe dziecka i sposób ich wychowawczego wykorzystania, relacje między małżonkami, styl wychowania, metody wychowawcze, plany i aspiracje wobec dzieci, system wartości.
W. Ambrozik natomiast wyróżnia trzy typy rodzin w wymiarze znaczenia wychowawczego:
normalne- o pełnym składzie osobowym, silnych związkach emocjonalnych, tradycyjnym układzie ról, wartościach i wzorach życiowych ukierunkowanych na wykształcenie dzieci, kontaktach z innymi instytucjami wychowawczymi,
zdezorganizowane- charakteryzują się zaburzeniami w strukturze (w tym rodziny niepełne), konfliktami lub rozbiciem, często antagonistycznymi stosunkami, nierzadko agresywnymi, słabymi związkami emocjonalnymi rodziców z dziećmi, wiążącymi się z osłabieniem funkcji opiekuńczych i kontrolnych , słabymi kontaktami z innymi instytucjami wychowawczymi (np. szkołą), trudnościami materialnymi itp.,
zdemoralizowane- cechą dominującą jest- obok stosunków wewnątrzrodzinnych podobnych jak w rodzinach zdezorganizowanych- dostarczanie przez rodziców negatywnych (sprzecznych z prawem i normami ogólnospołecznymi, moralnymi) wzorów zachowań i wartości życiowych; często rodziny te są dotknięte alkoholizmem, przestępczością i w zasadzie nie utrzymują kontaktów z instytucjami wychowawczymi.
Pedagogiczna typologizacja rodziny Stanisława Kawuli wyodrębnia rodziny:
wzorowe- stwarzają najlepsze warunki wychowawcze w stosunku do innych kategorii rodzin zamieszkujących dane środowisko; wszystkie elementy (cechy) rodziny mają lepsze parametry niż w rodzinie normalnej, stanowi środowisko optymalne,
normalne- przedstawiają obraz tzw. przeciętnej rodziny w środowisku, wiele cech występuje na poziomie najczęściej w środowisku spotykanym np. najczęściej występujący zawód, przeciętna wielkość rodziny, najpowszechniej spotykane warunki mieszkaniowe, wykształcenie rodziców; rodzinę charakteryzują jednocześnie jednak takie warunki, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi dzieci, nie są sprzeczne z ogólnospołecznymi normami warunków i powszechnie akceptowanymi kierunkami wychowania,
jeszcze wydolne wychowawczo- ogólne funkcjonowanie jak i poszczególne cechy są niejednoznaczne wychowawczo; czasowo występują niedomagania wychowawcze, jednak rodzina czyni wysiłki, by swoją sytuację poprawić i zwykle udaje jej się to bez interwencji z zewnątrz; niektóre elementy środowiska stale utrzymują się na poziomie niższym niż w rodzinie normalnej,
niewydolne wychowawczo- charakteryzują częste zaburzenia we współżyciu rodzinnym i niepowodzenia życiowe poszczególnych członków; większość elementów funkcjonowania rodziny wyraźnie odbiega od poziomu rodziny normalnej- np. rodziny niekompletnie lub bliskie rozbicia, o trudnej sytuacji ekonomicznej, nieracjonalnie użytkujące środki finansowe, prezentujące negatywne (niepożądane) wzory zachowań wobec dzieci,
patologiczne- to rodziny o skumulowanych czynnikach patogennych; występuje tu rozkład współżycia, brak więzi, brak stałych podstaw ekonomicznych; wszystkie elementy- cechy i warunki rodziny- znacznie odbiegają od poziomu rodziny normalnej, członkowie rodziny często pozostają w kolizji z prawem (kradzieże, rozboje, stręczycielstwo i prostytucja, włóczęgostwo uchylenie się od pracy, przemyt itp.)
Przykładem konkretnych rozwiązań w ramach całościowej strategii rodziny jako środowiska wychowawczego są również różne propozycje wielotematycznych, rozbudowanych wywiadów, które poznają różne sfery i warunki funkcjonowania rodziny. Wywiady takie stanowią niejednokrotnie same w sobie swoiste rozbudowane schematy poznawcze środowiska wychowawczego rodziny.
Jednym z rozwiązań metodologicznych, które poza autonomicznym wykorzystaniem w diagnozie środowiska rodzinnego stało się podstawą- pierwowzorem tworzenia innych podobnych dla poznawania i oceny środowiska domowego dziecka, jest H.O.M.E Inventory (Home Observation for Measurement of the Environment Inventory) autorstwa Bettye M. Caldwell, Robert H, Bradley’a. Autorami polskiej adaptacji, nazwanej Arkuszem Środowiska Domowego Dziecka, są R. Pomianowski i M. Grygielski. Technika ta służy do pomiaru aspektów środowiska wychowawczego domu, istotnych dla rozwoju dziecka i pozwala na:
ustalenie warunków środowiskowych dziecka w danym czasie,
określenie matrycy zmiennych środowiska tych czynników, które mogą być odniesione do poszczególnych zdolności rozwojowych dziecka,
pomoc w ustaleniu mechanizmów wpływu środowiska domowego dziecka na jeo rozwój – może służyć wczesnemu przewidywaniu i zapobieganiu nieprawidłowościom rozwojowym dziecka.
Metoda ta może być też wykorzystywana do oceny jakości środowiska domowego dziecka oraz do oceny jakości opieki zapewnianej dziecku w ramach zastępczego sprawowania opieki nad nim.
2) Diagnoza wybiórcza
W diagnozie tej stosunkowo często odstępuje się od dokonywania całościowej ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny na rzecz koncentrowania się na niektórych, celowo wybranych jej cechach. Dlatego też rodzina badana jest „wybiórczo” pod określonym względem. Badacz skupia się na wybranych najistotniejszych dla przebiegu i efektów wychowania cechach i warunkach rodzinnych, których dobór wyznacza określony cel danego postępowania diagnostycznego (dany problem, czy typ zjawiska). Obszar rozpoznawanych cech wskazywany jest wówczas charakterem zjawiska, w ramach którego zidentyfikowany został problem diagnostyczny. Określone, wybrane cechy są rozpoznawane stosunkowo dokładnie, szczegółowo, czasami podlegają wręcz precyzyjnemu pomiarowi i ustaleniu wpływu (związku) z rozpoznawanym stanem rzeczy.
Najczęściej w diagnozie wybiórczej przedmiotem zainteresowania diagnostycznego stają się oddziaływania wychowawcze rodziców, ich postawy wychowawcze, style wychowania, atmosfera wychowawcza czy ogólnej relacje interpersonalne między rodzicami a dzieckiem. Wśród stosowanych rozwiązań metodologicznych wymienić można zarówno wywiady tematyczne, czyli skupione na wybranych określonych zagadnieniach dotyczących funkcjonowania rodziny, jak i wykorzystywanie- posługiwanie się określonymi narzędziami standaryzowanymi (inwentarzami, kwestionariuszami), które dokonują pomiaru danych cech rodziny.
Strategie badawcze: całościowa i wybiórcza mają wymiar teoretyczny, systematyzujący oraz opisowy. Postępowania diagnostyczne w mniejszym lub większym stopniu uwzględniają oba kierunki i jedynie zaznacza się dominacja jednego z nich. Kierunki diagnozy rodziny w perspektywie pedagogicznej można porównać do wyróżnionych w ramach diagnozy psychologicznej rodziny modeli:
przyczynowo-skutkowego- dąży do ustalenia liniowego związku między występującym stanem rzeczy, np. zaburzeniami zachowania dziecka, a warunkami życia rodzinnego czyli zmierza do ukazania przyczynowo- skutkowego związku. Diagnoza przyczynowo skutkowa opiera się na kwestionariuszach, testach projekcyjnych i wywiadach klinicznych (tradycyjnych), pozyskując z nich materiał informacyjny pozwalający na udzielenie odpowiedzi na pytanie, dlaczego dany stan rzeczy (zaburzenie) występuje. Przedmiotem diagnozy są głównie więzi uczuciowe w rodzinie, których zakłócenia są traktowane jako podstawowe środowiskowe tło występowania zaburzeń jednostki.
systemowego- rodzina traktowana jest jako układ wzajemnych zależności, zachowania jednostki wchodzącej w skład systemu rodzinnego nie mogą być zrozumiane bez poznania zależności między jej zachowaniem a zachowaniem pozostałych członków układu rodzinnego. W modelu tym zakłada się występowanie przyczynowości kołowej, który oznacza iż każdy ze członków rodziny reaguje na zachowanie pozostałych. Model systemowy odchodzi od badań indywidualnych na rzecz wykorzystania bezpośredniej obserwacji wzajemnych zachowań członków rodziny, z użyciem określonych metod, np. wywiadu strukturalizowanego czy gier interakcyjnych. Schemat postępowania diagnostycznego obejmuje zazwyczaj:
spotkanie informacyjne z całą rodziną
badanie funkcjonowania systemu rodziny przez obserwację spontanicznych zachowań
szczegółowe rozpoznanie komunikacji między poszczególnymi osobami
stworzenie mapy systemu rodzinnego, będącej podstawą zaprogramowania terapii rodziny
Kierunki badań środowiska wychowawczego rodziny
Diagnoza całościowa Diagnoza wybiórcza
\ (ogólna charakterystyka środowiska (określone cechy środowiska
rodzinnego) rodzinnego)