Pięć stopni umysłu w czasie medytacji

Przy uprawianiu medytacji użyteczna może być wiedza o pięciu stopniach umysłu, podanych przez Patandżaliego. Należy jednak pamiętać, że stopnie te istnieją nie tylko w sferze mentalnej, lecz w odpowiedniej postaci także w każdej sferze. Są to:

1. Kazipta – umysł motyli, który nieustannie przerzuca się z przedmiotu na przedmiot; odpowiada on aktywności w sferze fizycznej.

2. Mudha – stopień skłócenia, na którym człowieka ponoszą i oszałamiają uczucia; odpowiada temu aktywność w świecie astralnym.

3. Wikszipta – stan zaabsorbowania lub zakochania się w jakiejś idei; człowiek jest wówczas owładnięty, a nawet, można powiedzieć, opętany ideą; odpowiada to aktywności w niższym świecie mentalnym. W tym stanie uczy się rozpoznawania, czyli wiweka, które wiąże się z poznawczym aspektem świadomości.

4. Ekagrata – jednolitość dążenia; w tym stanie człowiek włada ideą, a nie ona nim: odpowiada to aktywności w wyższym świecie mentalnym. Uczy się wówczas wairagii, czyli beznamiętności, która wiąże się z aspektem świadomości.

5. Niruddha – panowanie nad sobą; wznosząc się ponad wszelkie idee, człowiek wybiera je zgodnie ze swą oświeconą wolą. Powinien wtedy nauczyć się szatsampatti, czyli właściwego postępowania, które się wiąże z aspektem woli i świadomości.

Gdy człowiek zdobył doskonałe panowanie nad umysłem, tak iż potrafi zahamować wszystkie jego reakcje, wówczas jest przygotowany do samadhi, które odpowiada pojęciu kontemplacji.

Etymologicznie samadhi oznacza "zbierać w pełni razem" i dlatego można je przetłumaczyć jako "nastrojenie umysłu", to znaczy skupienie go i zahamowanie wszelkich dystrakcji.

Joga, mówi Wjasa, to skupiony umysł. Takie jest pierwotne znaczenie samadhi, chociaż częściej słowo to oznacza w praktyce stan transu, który jest naturalnym następstwem doskonałego skupienia się.

Rozróżniamy dwa rodzaje samadhi:

1. Sampradżnata samadhi, czyli samadhi z zachowaniem świadomości skierowanej ku rzeczom zewnętrznym.

2. Asampradżanda samadhi, to znaczy samadhi bez udziału świadomości, czyli ze świadomością zwróconą do wnętrza, zagłębioną w sobie, co powoduje jej przeniesienie się do ciała bezpośrednio wyższego.

Dla wygody zestawiamy te pojęcia w poniższej tabeli:

Tabela 3 Nr	Stopnie umysłu	Cecha do zdobycia	Aspekt świadomości
	Nazwa
1.	Kazipta	Świadomość motyla	–
2.	Mudha	Skłócenie, zamieszanie	–
3.	Wikszipta	Zaobserwowanie	Wiweka (rozpoznanie)
4.	Ekagrata	Jednolitość dążenia	Wairagya (beznamiętność)
5.	Niruddha	Panowanie nad sobą	Szatsampatti (sześć cech umysłu)
6.	Samadhi	Skupienie duchowe wiodące do transu	–

Cztery stany umysłu rozróżnianych w jodze:

1. Dżagrat – świadomość na jawie.

2. Swapna – świadomość we śnie; jest to świadomość czynna w ciele astralnym, która potrafi odbić swe doświadczenie w mózgu fizycznym.

3. Suszupti – świadomość głębokiego snu, czyli świadomość czynna w ciele mentalnym, która nie potrafi odzwierciedlać swych doświadczeń w mózgu fizycznym.

4. Turiya – świadomość w transie, czyli tak bardzo oddzielona od fizycznego mózgu, że niełatwo ją przywołać za pomocą zewnętrznych środków.