11. Ceramika orientalizująca – protokoryncka i protoattycka (inne typy)

Korynt pierwszy złapał motywy orientalne bo nie wykształcił dekoracji figuralnej. Dekoracja – egzotyczne i fantastyczne zwierzęta, uskrzydlone demony, gryfy, sfinksy, syreny, pantery, lwy, kwiaty lotosu, palmety, woluty, spirale, rozety, plecionki itp. + czasem motywy mitologiczne. Kompozycja pasowa + elementy wypełniające.

Protokoryncka – od ok. 720 nowe elementy zdobienia, przełamanie geometrycznej sztywności. Małe naczynia wciąż w geometrycznej (protokoryncka subgeometryczna – równoległa z protokoryncką orientalizującą). Okresy: wczesny 720-690, środkowy 690-650 (faza I 690-670, II 670-650), późny 650-630, okres przejściowy do 620 i potem koryncka

Wczesny protokoryncki – eksperymenty, oinochoe z Kume (2 czaple na metopie z kresek, ornament roślinny, na dole promienie). Technika sylwetowa i konturowa. Typowa forma – aryballos (pękaty, stożkowaty i owoidalny) + skyfos, oinochoe, pyksis.

Środkowy protokoryncki I faza – wynalezienie techniki czarnofigurowej – wzory malowano pokostem, detale wydobywano rylcem, po wypale retusze kolorowe (czerwone i białe). Konturowa została do dekoracji drugorzędnych. Typowa forma - aryballosy owoidalne. Dekoracja pasowa, fryzy zwierzęce. Pierwszy raz sceny mitologiczne – Malarz Ajaksa – „bóg (Zeus?) kontra centaur”.

Środkowy protokoryncki II faza – Malarz z Bostonu, Malarz Chigi. Malarz Polowania, Bellerofonta, Ofiary. Aryballosy z głową lwa/człowieka (np. aryballos z Luwru Malarza z Bostonu – na brzuścu scena bitewna w stylu polichromowanym), skyfosy, oinochoe, pyksis, olpe. Styl zwierzęcy (fryzy), styl miniatury (precyzja). Mało elementów wypełniających, głównie rozeta kropkowa, na ramionach łańcuch kwiatów lotosu i wolut. Fryz zwierzęcy, pod nim polowanie, na dole promienie. Ładniejsze postacie. Malarz z Bostonu i Malarz Chigi – styl polichromowany, (retusze czerwone, białe i żółte, ciało na brązowo; sceny mitologiczne wieloosobowe, wieloplanowa kompozycja, rzadko elementy wypełniające). Malarz Chigi – aryballos z głową lwa (2 nacierające na siebie szeregi hoplitów), Dzban (olpe) Chigi (same fryzy figuralne – hoplici + chłopiec z aulosem, jeźdźcy + wozy + polowanie na lwa, pogoń za zającem + myśliwy w zasadzce, tylko na wylewie rośliny a na dole promienie)

Późny protokoryncki – koniec polichromii i finezji, styl zwierzęcy, w nim zwierzęta bardziej masywne, ryty modelunek bogatszy, częściej purpurowy retusz, fryzy rozdzielały pojedyncze szerokie paski pokostu, ornamenty roślinne z konturowych zmieniły się w czarnofigurowe języczki, aryballos wąskodenny. Dalej jest też subgeometryczny, z ornamentami w technice sylwetowej i/lub dekoracją linearną, choć przenikają do niego elementy orientalizujące, jak rozety

Okres przejściowy – rozpowszechnienie stylu zwierzęcego, bo przestawiają się na niego wcześniejsze warsztaty subgeometryczne, obniżenie jakości malowideł, standaryzacja. Dalej aryballosy wąskodenne i olpe, smukły alabastron, cylindryczne pyksis, skyfosy, oinochoe. Kompozycja fryzów zwierzęcych pasowa, pojawia się też heraldyczna. Elementy wypełniające – rozety kropkowe lub kółko z kropką w środku, nowy element – rozeta pełna (ze sztuki asyryjskiej).

Protoattycka - gorsza jakość, większa skala niż w Koryncie. Postać ludzka już od geometrycznego. Sceny z dużymi postaciami, inspirowane mitologią, czasem z inskrypcjami. Kształty: amfora, jajowaty krater, lutrofora i kotyle. Sceny na brzuścu naczyń, czasem na szyi – na reszcie skomplikowane dekoracje roślinne. 3 fazy: wczesna 700-675, środkowa 675-650, późna 650-600 (650-630 faza 3 barw, 630-600 styl protoczarnofigurowy – z Koryntu)

Wczesny protoattycki – gł. technika sylwetowa, dużo elementów geometrycznych. Malarz Anatalosa (kobiety w ubraniach w kropki, głównie amfory i hydrie, pojawiają się zwierzęta – (krater z Monachium - fryz wozów i koni, spiralne promienie na dole), również tabliczki wotywne (na jednej okręt wojenny, na innej najstarsza grecka inskrypcja)

Środkowy protoattycki – użycie rytej kreski do detali (wpływ Koryntu), użycie koloru białego (do robienia wzorków – styl czarno-biały). Ulubiony kształt – krater. Malarz Oinochoe z Baranami (ucieczka Odyseusza od Polifema, zabójstwo Agamemnona, oddanie Achillesa Chejronowi), Malarz Orestei, Malarz Nessosa z Nowego Jorku. Tematyka mitologiczna. Malarz Polifema – amfora z Eleuzis (oślepienie Polifema na szyi, na brzuścu Gorgony i bezgłowa Meduza), podstawa pod krater znaleziona na Eginie (Menelaos)

Późny protoattycki – pod wpływem czarno figurowego z Koryntu – faza 3 barw (biały, czerwony, czarny) – krater z Keramejkosu (tam Sfinks z trójbarwnymi skrzydłami), malarz z Kynosarges. Potem polichromia tylko w drugorzędnych detalach, od 630 styl czarno figurowy. Malarz Nessosa – na amforze walka Heraklesa z centaurem Nessosem + Perseusz i Gorgony – w pełni rozwinięta technika czarno figurowa z modelunkiem rytym i retuszem czerwonym, mniej postaci i elementów wypełniających, lepsza kompozycja. Gorgony ze zgiętymi nogami – znaczy że lecą, postacie skopiowane ze sztuki korynckiej (a nie takie jak np. u malarza Polifema). Połączenie techniki korynckiej z monumentalnością i dramatyzmem attyckim pozwoliła ceramice attyckiej zdobyć przewagę na rynkach zbytu.

Inne ośrodki – Argos, Cyklady (Naksos, Paros), Eubea (Eretria – kufle), Beocja (Bird bowls), Lakonia (do 650 subgeometryczna), Kreta, Tera, Samos, Milet, Chios (styl dzikiej kozy). Czary jońskie – z pojedynczym paskiem pokostu.

12. Ceramika czarnofigurowa attycka (ok. 630-480 p.n.e.), w tym amfory panatenajskie

VI w. Duża różnorodność form. Technika czarno figurowa – zapożyczona z Koryntu i rozwinięta w Atenach, głównie przez Malarza Nessosa. Początkowo malarstwo pod silnym wpływem Koryntu, potem spod niego wychodzi. Malarz Gorgony (600-580, za Malarzem Nessosa, gorgony na dinosie z podstawą – Meduza bez głowy i gorgony ścigające Perseusza, poza tym fryzy zwierzęce i palmetowo-lotosowe, brak elementów wypełniających) i Sofilos (malarz i garncarz, dinos z wyścigami wozów na pogrzebie, ludzie na trybunach, na innym dinosie wesele Peleusa i Tetydy, innowacje z warsztatów korynckich – rysunek konturowy do kobiecego ciała i białe zdobienia na czerwonych szatach). Grupa Komastów – też wpływ koryncki – malarz KX i KY, działalność ok. 585-570, zdobili czary podobne do korynckich, skyfosy, bekane, eksaleiptron, malarz KY wprowadził krater kolumienkowy. Czary typu Siana – podobne w kształcie do korynckich czar komastów, dekorowane fryzem figuralnym i motywem roślinnym, u Malarza z Heidelbergu jedna scena figuralna zajmuje brzusiec i wylew, Malarz C (koryntyzujący, trójnożny eksaleiptron ze sceną Sądu Parysa, u niego pojedynki wojowników, jeźdźcy, sympozja, komaści – motywy korynckie, ale kolor biały na pokost – po attycku). Klitias (ok. 570, Waza Francois – z Ergotimosem garncarzem, pasowa dekoracja – polowanie na dzika kaledońskiego, taniec geranos, wyścigi wozów, walki Lapitów z centaurami, wesele rodziców Achillesa, zasadzka Achillesa na Trochilosa, korowód Dionizosa, fryz zwierzęcy, promienie orientalizujące, na stopce Pigmeje vs. Żurawie). 575-550 – poza kraterami kolumienkowymi i dinosami popularne amfory szyjowe o owoidalnym brzuścu (amfory tyrreńskie z zapóźnioną dekoracją), z dekoracją na metopie – Nearchos, Malarz Ptoon (czary typu Siana, hydria Hearst). 550-500 – Lidos (z Lidii, dekorował i duże i małe naczynia a także tabliczki wotywne, tematy – gigantomachia, procesja ofiarna, polowanie, fryz zwierzęcy, Minotaur vs. Tezeusz, Menelaos z Heleną, śmierć Priama, czyny Heraklesa, ładne zwierzęta. Znane – krater kolumienkowy z powrotem Hefajstosa na Olimp ze swobodnymi przedstawieniami satyrów), Amasis (może z Egiptu, konkurował z Eksekiasem który przedstawił go jako murzyna, robił garnki i malował, wprowadził alabastron, tworzył też olpe, lekyty, kyliksy, najchętniej amfory. Zdobienie – orszak Dionizosa, uzbrojenie Achillesa, odszukanie Heleny przez Menealosa, scenki z życia codziennego, radosne, skrzydlate postacie), Eksekias (wyrósł z tradycji grupy E – brak zwierząt, mniejszy monumentalizm, monotonna tematyka mitologiczna – Tezeusz i Minotaur, Herakles i Gerion/lew; sam wprowadził krater kielichowy, kyliks – czara typu A, z oczami apotropeicznymi, amforę szyjową typu A, toczył czary Małych Mistrzów, amfory panatenajskie, dinos, pyksis. Na swoich amforach złośliwy dla Amazisa, mógł stosować czerwono figurową ale nie stosował, postacie o wydłużonych proporcjach, spiczaste nosy, znakomita kompozycja – amfora z Achillesem i Ajaksem, czara z Dionizosem w łodzi, poważny nastrój scen, często Herakles. Czary Małych Mistrzów – Ksenokles, Sakonides, Malarz Centaura, spadkobiercy malarzy czar typu Siana, pole dekoracyjne ograniczone do wąskiego paska, bardzo eleganckie, w tym: Grupa Gordion – prosty wylew pociągnięty pokostem, Klitias i Ergotimos; czary z rozchylonym wylewem – skromna czarna dekoracja na tle gliny (Tlezon, syn Nearchosa); band cup – z dekoracją między imadłami, rozbudowane sceny mitologiczne. Warsztat Nikostenesa – czary z odchylonym wylewem, dekoracją w pasie, typu Droop, czary z omfalosem, amfora typu Nikostenesa z taśmowatymi imadłami i profilowaniem, kanciastym brzuścu – eksport do Etrusków, wprowadził też koryncki skyfos, nowy typ pyksis, stosował technikę Six i biało gruntowaną. Manieryści – Malarz Afektowany (540-520, postacie o małych głowach, przesadnych ruchach rąk, odziane są obfite, nagie wysmukłe). Po wprowadzeniu techniki czerwono figurowej jakość czarno figurowych spadła, dobre zostały panatenajskie. Technika Six – całe naczynie pokryte czarnym pokostem, na tym biało lub czerwono malowano dekorację a potem wydrapywano, tak że zostawało czarne, a nie w kolorze gliny. Pojawiła się w warsztacie Nikostenesa, hydria Malarza Safony 500-490. Amfory panatenajskie – nagroda za zwycięstwo w igrzyskach, amfory wybrzuszone pełne oliwy, z jednej strony Atena w uzbrojeniu, między dwoma kolumnami doryckimi na których siedzą koguty, po drugiej stronie przedstawienie dyscypliny sportowej w której zwyciężył zawodnik. Długo zostały czarno figurowe, zmieniły się w IV w. dopiero – dodano imię urzędującego archonta, bardziej wysmukły i ozdobny kształt.

13. Ceramika czarnofigurowa poza Attyką

Beocja – wpływy i Koryntu i Attyki, typowy kształt – kantaros, też skyfosy, oinochoe, czasem sceny komiczne, technika sylwetowa, ornament palmetowy. Koło 425 – Grupa Kabirionu, naczynia znalezione w sanktuarium Kabirów w Tebach, sceny do kultu Wielkich Bogów, sylwetowy rysunek o cechach komicznych i karykaturalnych – do ok. 250.

Sparta – ceramika i brąz, charakterystyczne czary na wysokiej nóżce pokryte białą angobą. Czara Malarza Arkesilasa – król asystuje ważeniu wełny. Sceny mitologiczne – Zeus i orzeł, Boreadzi, harpie, Prometeusz. Też hydrie i amfory.

Zachód – wazy chalcydyjskie – w Italii, robili Grecy przybyli z Chalkis, czerwony ceglasty kolor, staranne wykonanie, amfory i hydrie, kratery z Koryntu, Malarz Inskrypcji – tematy mitologiczne – Herakles vs Gerion, Zeus vs Tyfon nad Achillesem. Hydrie z Caere – 530-500, imigranci greccy w Etrurii, hydrie, postacie w stylu jońskim, kolorowe (odcienie czerwonego, żółty, kremowy), sceny mitologiczne – powrót Hefajstosa na Olimp, oślepienie Polifema, Herakles vs potwory, znali ubiory egipskie, są dobrze przedstawiane

Wschód – Chios – Wielki Styl – Naukratis, kielichy, duże plamy barwne, styl wzorowany na malarstwie tablicowym. Samos – czary nawiązujące do Małych Mistrzów. Milet – styl Fikelura (rodyjskie), rozwinięcie stylu dzikiej kozy, postacie oddane prostą czarną sylwetą, mało detali pozostawionych czy rytych , głównie amfory, amfory skosy, oinochoe, czary (amfora z biegnącym mężczyzną z siatką z owocami granatu na szyi). Kladzomenaj – od ok. 525 wazy z dekoracją czarnofigurową, 530-480 sarkofagi terakotowe z dekoracją jak na naczyniach.

14. Ceramika czerwonofigurowa attycka stylu surowego ok. 530-480 p.n.e.

Początki: Czarne tło, zostawione kontury postaci, detale nie ryte ale malowane. Najpierw pokost rzadki – linia brązowa lub miodowa, potem nowa mieszanka i czarne, grube linie wyczuwalne pod palcem („linia reliefowa”), można było robić linie różnej grubości, bardziej elastyczne. Wynalezienie: Malarz Andokidesa – robił czarnofigurowe i „bilingwiczne” (czara z Palermo, amfora z Monachium), czyny Heraklesa, jego biesiada na Olimpie tematy z życia codziennego - czary z ciałami malowanymi białą angobą, czasem też kreska ryta, migdałowate oczy, s-kształtne fałdy szat, ubrania męskie jak w czarno figurowych (Eksekiasa). Psiaks – też bilingwiczne, ale mniejsze (ok. 520), lepsze szaty niż anatomia, sceny z życia codziennego, sceny mitologiczne z Heraklesem, bóstwa, postacie dionizyjskie. Paseas – tzw. Malarz Cerbera, malował talerze i czary. Malarz z Gołuchowa – olpe z prymitywnie oddaną anatomią dyskobola.

Rozwinięta: Popularne – czary z apotropeicznymi oczami (od Eksekiasa), kyliksy typ A, B i C. tzw. pionierzy: Eufronios (malarz i garncarz, kratery kielichowe, amfora z kręconymi imadłami, całe naczynie czarne, malowidła tylko na szyi, po jednej postaci na stronę, monumentalne sceny mityczne – Herakles i Amazonki, i Gerion, Peleus i Tetyda, sceny z życia np. palestra, uczta, myśliwi, również tematy alegoryczne. Na kraterze z Paryża Herakles vs Antaios, walczą w skomplikowanej pozie, używał rozcieńczonego pokostu do niektórych detali, ładne twarze), Smikros, Eutymides (konkurent i kumpel Eufroniosa, bardziej monumentalny styl, postacie przypominają rzeźby, tak jak Eufronios wolał duże naczynia. Też tematy mitologiczne. Ma lepszą kreskę, ale Eufronios ma lepszą kompozycję), Fintias (nawiązuje do Eutymidesa, też garncarz, dużo scen z życia, atletów, mitologia też. Sztywne postacie.), Malarz Sosiasa (używał białego koloru do bandaża Patroklosa). Kyliksy ozdabiał Oltos – czasem w medalionach wewnętrznych dekoracja czarnofigurowa, sceny mitologiczne, amfory typu Nikostenesa z Chejronem z małym Achillesem, stamnos – Herakles vs Acheloos. Może być uczniem malarza Andokidesa. Epiktet - związki z warsztatem Andokidesa, czary i talerze (Ganimedes na kogucie, łucznik scytyjski), medaliony czar, rzadko mitologia, wolał życie codzienne. Skytes – pochodzenie scytyjskie, duża doza komizmu. Inni od czar – Malarz Euergid, Malarz Epeleiosa, Malarz Hermaiosa, Chelisa, Talii, Epidromosa, Ambrosiosa

Późno archaiczny (500-480) – duże naczynia: Malarz Kleofradesa (wraz z Berlińskim kontynuowali styl Eutymidesa i Fintiasa, archaiczne w wyrazie, dość statyczne w jednych, bardzo dynamiczne w innych scenach – np. walki, postacie dionizyjskie, tańczący biesiadnicy, walki pod Troją, używał czasem techniki czarno figurowej, zdobił w niej amfory panatenajskie. Znane motywy przedstawiał w nowatorski sposób – na amforze z Monachium pierwsze przedstawienie emocji – ekstatyczne Menady z Dionizosem), i Malarz Berliński (postacie smuklejsze niż u Kleofradesa, wytworne ruchy, raczej tematyka dnia codziennego, motywy mitologiczne bardzo konwencjonalne. Przestawiał po jednej postaci na stronie naczynia, ograniczając motywy dekoracyjne. Doskonała kreska), inni: Malarz Nikoksenosa, Myson, malarz Starości, Malarz Syren, Malarz Tyszkiewicza, czary: Onesimos (Eufronios mu toczył czary Czara z Luwru – w środku Tezeusz z Ateną i Amfitrytą. Mistrzostwo w kompozycji i anatomii, twarze en face, owłosienie ciała, genitalia, kobiece piersi), Malarz Brygosa (200 naczyń, życie codzienne, noc zdobycia Troi, realistyczne gesty, pierwsze i jedyne realistyczne przedstawienie dziecka w greckim malarstwie wazowym, skyfos ze złożeniem okupu za ciało Hektora, swobodne korowody bakchiczne, styl od malarza Onesimosa, czasem stosował tez technikę biało gruntowaną), Duris (malarz i garncarz, pracował dla Kleofradesa i Eufroniosa, potem dla ceramik Pytona. Pewna, zdecydowana kreska, zmienny w czasie styl, przedstawienia dzieci w szkole, Eos w typie Mater Dolorosa, sceny rodzajowe i mitologiczne), Makron (pracował tylko z garncarzem Hieronem, przedstawiał tańczące menady, bankiety i radosne korowody), inni: Malarz Euaion, Malarz Edypa (naśladowca Durisa), Malarz Triptolemosa, Malarz Monachium 2335. Czasem stosowano złocenia i reliefowe detale. Mniejsze zainteresowanie detalem, większe kompozycją i pozą, oko dalej en face ale otwarty kącik. Ornamenty – najczęściej obwiedzione palmety, szlaczki. Zanikł typ czary A – z oczami, fryzy palmetowo-lotosowe, czasem w czarach technika biało gruntowana.

15. Rzeźba okresu archaicznego: typy

Kontynuacja rozwoju sztuki okresu geometrycznego. Pojawia się rzeźba monumentalna.

Styl dedalicki (od przełomu VIII/VII – cały VII w.). Postacie sztywne, z rękami przylegającymi do ciała, budowa postaci osadzona na osi pionowej i poziomej. Większe, ale nie trójwymiarowe postacie, lepsze proporcje. Głowy – niskie czoło, poziome oczy i usta, płaska twarz z bujną fryzurą (peruka piętrowa – z Egiptu), w proto- i wczesnodedalickim twarz trójkątna, w środkowym w kształcie U, w późnym romboidalne. Górna część czaszki płaska. Najwcześniej w drobnej plastyce terakotowej (bo masowo produkowane z form), też w ceramice (Aryballos z Luwru Malarza z Bostonu), potem też w monumentalnej, występuje też w brązach, kości słoniowej. Pierwsze monumentalne rzeźby – pod wpływem egipskich (kanon), prawdopodobnie na Naksos i Krecie. Typy – kora, kuros, postać siedząca.

Okres archaiczny rozwinięty – ujęcie frontalne, symetria, ujęcie w typy, schematyzacja, dekoracyjność (loczki jako rozety, sutki – gwiazdki, uszy – ślimacznice), dwuwymiarowość. Wpływy kanonu egipskiego. Nowe typy (jest dalej kora, kuros, postać siedząca): postać półleżąca, ofiarnik, jeździec. We wszystkich – uśmiech archaiczny. Wszystkie rzeźby miały charakter ofiarny (agalmata). Autor Hery z Samos i Geneleos – najważniejsi rzeźbiarze rozwiniętego, Endojos i Antenor (autor „Tyranobójców”) – najlepsi z późnego. Kora i kuros – ideały epoki – młodzi i piękni.

Siedząca – najstarszy typ w monumentalnej rzeźbie, „Bogini z Gortyny” (Kreta, 670/ 650-640), posąg z Astritsi (Kreta, 650), boginie ze świątyni A w Prinias. Tron jako autorytet i moc, dlatego boginie. Zgięcia nóg prostopadłe. Ok. 600 siedząca postać z Haghigeorgitika w Arkadii – cechy postdedalickie . Ważne – grupa z Didymy (tzw. posągi Branchidów) – na początku kubiczne, potem coraz bliższe do realizmu, mniej zawinięte w szaty. W Milecie – siedzący posąg jakiejś bogini. Samos – rzeźbił Geneleos (grupa z Herajonu, tam matka Fileja na tronie), później – Ajakes na tronie z lwami. W Olimpii – ogromna głowa Hery z wapienia. Siedząca Atena na Akropolis (rzeźb. Endojos), Dionizos (też w Atenach). Rzadko męskie postacie, poza bogami są też wotywne i nagrobne siedzące postacie obu płci (męscy urzędnicy, tzw. skrybowie). Z Zachodu – „Siedząca Bogini z Tarentu”

Kora – stojąca, ubrana kobieta. Zalążek typu – „Piękna Helena” (Menelajon, Sparta, ok. 670 p.n.e.). Pierwsza – Nikandra z Naksos (Artemida/Potnia Theron), Dama z Auxerre (VII w., Kreta). Typowy dla kor dedalickich strój - peplos i epiblema, gołe stopy, ręce wzdłuż ciała (u Damy z Auxerre jedna ręka na piersi). W VI w. wełniany peplos został zastąpiony cienkim chitonem, czasem z płaszczem – himationem. Pojawia się zainteresowanie fałdami szat. Kora z Berlina – najstarsza z rozwiniętego, plastyczne fałdy, osiowa, symetryczna, polos na głowie, biżuteria. Hera z Samos – ukośny himation joński, epiblema i drobno pofałdowany chiton, uwypuklenie piersi i pośladków, ok. 560. Dziewczyny z grupy Geneleosa z Samos – trzymają chiton – ruch, kokieteryjny gest. Kora z Akropolis, Frasikleja (550, Aristion z Paros, biżuteria, podniesienie chitonu, kwiaty w ręku, malowane i ryte ornamenty). Kora z Lyonu – himation na jedno ramię, polos, kolczyki wschodniego typu, gołąb na ofiarę, szerokie ramiona, delikatna szata, ok. 540. Peplofora z Akropolis – ma peplos na chitonie, metalową biżuterię, radosna twarz, dobre proporcje i kształty. Kora Antenora – monumentalna, przełamana sztywność, wdzięk. Kora 676 – w stylu jońskim, z polichromią na szatach. Kora Eutydikosa (ok. 490) – „nadąsana” – nie ma uśmiechu archaicznego. Ostatnia – kora z Propylejów, ma już cechy stylu klasycznego surowego.

Kuros – typ późniejszy, ale od razu w wykrystalizowanej formie nagiego młodzieńca o zwiniętych pięściach i z przepaską na głowie z tzw. „węzłem Heraklesa”, lewa noga do przodu - ruch. Zalążek typu – Apollo Mantiklosa (Teby, brąz, dar wotywny). W VII w. – często pasek w talii. Najpierw drobne (brązowy kuros z Delf, ok. 530), posągi później – z Delos i Thery (650-600, warsztaty naksyjskie). Początek VI w. – Kolos Naksyjczyków na Delos, kuros z Dipylonu, Samos. Apollo z Pireusu – kuros z atrybutami. Często ofiarowywano je w sanktuariach i stawiano na grobach. W VI w. – lepsza anatomia, odsunięcie rąk od ciała, krótsze włosy. Na przełomie VII i VI w. – w Attyce, na Samos i Naksos monumentalne kurosy: Kolos Naksyjczyków (8-10 m, długie włosy, pas w talii), kuros z Nowego Jorku (typowy, dekoracyjny), z Dipylonu (prawdopodobnie grobowy), z Sunionu (trochę lepsza anatomia), z Volomandry (b. naturalny modelunek ciała, grobowy), kuros Aristodikosa (równowaga, naturalne proporcje, zrozumienie struktury ciała, krótkie loki, głowa modułem przy projektowaniu), Blondynek (sama głowa, melancholijne zamyślenie, ten sam autor co nadąsaną korę – Eutydikos), Efeb Kritiosa – już w rzeźbę klasyczną wchodzi. Inne ośrodki - Paros (smukłe, wdzięczne, miękko opracowane), Naksos (sztywne, twarde, linearne w modelunku), Samos (okrągłe twarze, wąskie oczy), Milet, Korynt (smukłe, eleganckie - Apollo z Tenei), Argos(ciężkie, krępe – bliźniacy z Delf), Beocja

Wierny/ofiarnik - od VI w. – młodzieniec trzymający baranka (krioforos) lub cielątko (moschoforos), podobny do kurosa. Jako krioforos często Hermes – krótki chiton i na głowie petazos. Najsłynniejszy – Moschoforos z Akropolis (wyk. Fajdimos) to prototyp wyobrażeń Dobrego Pasterza.

Męska postać w ubraniu – młodzieńcy w chitonie – pewnie też urzędnicy, ale nie tacy ważni jak ci siedzący

Półleżąca, ubrana postać męska - od grupy Geneleosa z Herajonu – mężczyzna w trakcie sympozjonu lub odpoczynku

Jeździec – popularny w Attyce. Jeździec Rampin – jeden z najstarszych (550), nagi, uśmiech archaiczny, dekoracyjna broda i fryzura, wieniec na głowie

Inne: wojownik (jeden na Samos), sfinksy (Sfinks Naksyjczyków w Delfach, również nagrobkowe – chtoniczne i apotropaiczne), Gorgona Meduza (też apotropaiczna, być może też grobowa, Nike (też w przyklęku – że leci, kora ze skrzydłami na plecach i nogach – Nike Archermosa z Chios), syreny – rzadko, konie, lwy

16. Reliefy okresu archaicznego (architektoniczne, grobowe itp.)

VII w. – zachowane w nikłym stopniu

Kreta - płaskorzeźby ze świątyni Apollina w Gortynie (630-620, Apollo kroczy między dwoma nagimi kobietami w polosach, sfinksy); Prinias – świątynia A (fryz jeźdźców, fryzy zwierzęce – lwy i jelenie, dwie postacie w typie kory z polosami)

Mykeny – dama w oknie/metopa z Myken (ok. 630, późnodedalicka)

Archaiczny rozwinięty

Rzeźby architektoniczne – też coraz bardziej realistyczne ujęcie postaci.

Przyczółek doryckiej świątyni Artemidy na Korfu – Gorgona + Pegaz i Chryzaor (dzieci), po bokach leopardy, jeszcze dalej – malutkie scenki Gigantomachii i zdobycia Troi, w samych rogach – leżący mężczyźni. 590-580

Na Akropolis podobny – z „rumowiska perskiego” lub wcześniejszego „rumowiska Pizystratydów” – niski relief, wyczyny Heraklesa, lwice atakujące byka. W Starej Świątyni Ateny na Akropolu (550-540) – obok lwic potwór o 3 ciałach męskich zlewających się w wężowy ogon (tzw. Sinobrody), po drugiej stronie – Herakles z Trytonem. W drugim przyczółku – Gorgona, dwa lwy, Narodziny Ateny po lewej, po prawej zaś wprowadzenie Heraklesa na Olim[p.

Przyczółek z oliwką (550-540) – budynek, w środku dziewczyna z czymś na głowie, dwie inne kobiety i postać męska, drzewo oliwne ryte i malowane

Poprzednie – Poros, następne – marmur. Również technika się zmieniła, w przyczółkach zaczęto ustawiać rzeźby pełne zamiast płaskorzeźb. Przejście do jedności czasu i miejsca, postaci demoniczne zastąpiono mitologicznymi.

Przyczółek Gigantomachii ze świątyni Ateny Polias – Atena, trzej giganci. Postacie skręcone, w rozkrokach, gwałtownym ruchu – rzeźby pełne (może Endojos)

Wschodni przyczółek św. Apollina w Delfach – Apollin na kwadrydze, po bokach kory i mężczyźni, w drugim przyczółku Gigantomachia, w centrum Zeus na kwadrydze – rzeźbił może Antenor

Apollina Dafneforosa w Eretrii – z amazonomachią

Na Korfu – Dionizos ucztujący

Dorycka św. W Afai na Eginie – przejście do stylu klasycznego – jednolitość skali, tematyki i kompozycji rzeźb. Na przyczółku zachodnim (500-490) uśmiechy archaiczne, na wschodnim (490-480)

Metopy ze skarbca Ateńczyków w Delfach (czyny Heraklesa, Tezeusza, Amazonomachia, porwanie bydła Goriona – bardzo wysoki relief, w każdej metopie 2 postacie w różnych układach), świątyni C w Selinuncie (Sycylia), świątyni E już wczesno klasyczne. Dużo płaskorzeźb w świątyniach jońskich – Artemizjon w Efezie miał dekorację reliefową na simie, dolnych bębnach kolumn (pochody), Didymajon też miał reliefy. Skarbiec Syfnijczyków zamiast kolumn miał 2 kariatydy i dekorowane przyczółki – walka Heraklesa z Apollinem o trójnóg delficki – sztywne postaci, trudności w kompozycji – figury w górnej części pełne, w dolnej mocno złączone z tłem, pierwszy raz fryz ciągły – płytki relief, gigantomachia, zgromadzenie bogów, walki pod Troją. Gigantomachia miała znaczenie propagandowe, nawiązywała do aktualnej sytuacji politycznej

Nagrobne – stele – najlepiej przebadane w Attyce, od ok. 575. Na początku bardzo grube, sześcienna baza, w zwieńczeniu wklęsły gzyms cavetto a na nim sfinks. Potem coraz wyższe i cieńsze, cavetto zastępują wolutami, na samej steli – zmarły. Ok. 525 nie ma już sfinksa, tylko same woluty, zmarły dalej w reliefie, ale też ryty i malowany

17. urbanistyka grecka: rozwój tzw. planu hippodamejskiego, przykłady

Plan Hippodamejski – przypisywany Hippodamosowi z Miletu, jednak to tylko rozwój ortogonalnego planu z okresu archaicznego - prawdopodobnie najpierw użyto go w doryckich koloniach na terenie Wielkiej Grecji i Sycylii (Agrygent, Paestum, Metapont), stamtąd zapożyczony przez Grecję właściwą. Miasto na stoku o ekspozycji wschodniej lub południowej, w pobliżu zatoki portowej. Regularna, ortogonalna siatka ulic, wydzielających bloki (tzw. insulae), regularnie dzielono nie tylko miasto, ale także otaczający obszar wiejski, miasta otaczano murami obronnymi. W centrum wydzielano przestrzeń publiczną – agorę i otaczające budowle, sakralną na sanktuaria, obiekty służące kulturze i wychowaniu (teatr, odeon, stadion, gimnazjon, palestrę) wznoszono zwykle za murami, w dogodnym miejscu. Przykłady: Milet po odbudowie po Persach, Pireus, Olint (dobre źródło, bo raz zniszczony i nigdy nie odbudowany, dobrze zbadany), Rodos. Hippodamos uczestniczył w przebudowie Aten, budowie Pireusu.

18. architektura i wystrój rzeźbiarski świątyni Zeusa w Olimpii – najważniejszy zespół wczesnego okresu klasycznego: Libon i Mistrz z Olimpii

Modelowy przykład porządku doryckiego – 470 r. – po wojnach perskich. Architekt Libon z Elidy. Wapień z Damarii, porowaty z muszelkami, widoczne partie pokryto stiukiem, ozdoby architektoniczne z marmuru paryjskiego. Peripteros 6x13 kolumn, jedna z największych świątyń na lądzie greckim. 64x27 m na poziomie stylobatu. Wejście na stylobat po rampie od strony wschodniej. Kontrakcja – zwężenie interkolumnium. Świątynia podzielona na 3 nawy dwukondygnacyjną kolumnadą wewnętrzną. Rzeźby w przyczółkach i metopy reliefowe (mistrza z Olimpii) ukazują prace Heraklesa (pierwszy raz 12 prac – wschodnie starsze, ukazują późniejsze prace, zachodnie – młodsze)są nie na zewnątrz, ale w pronaosie (przyczółek wschodni – Pelops zabija Ojnomanosa, bierze za żonę jego córkę Hippodamię - spokojna, statyczna kompozycja, pośrodku Zeus – sędzia, obok pary po bokach zaprzęgi, służąca, starzec – wieszczek, leżące postacie symbolizujące rzeki Alfejos i Kladeos. Zeus pełen godności, realistyczne przedstawienie starca) i opistodomosie (przyczółek zachodni – centauromachia, pośrodku Apollo. Znacznie bardziej ożywiona kompozycja, Apollo ma bardzo realistycznie przedstawioną muskulaturę, centaury mają dzikie miny, Lapitowie spokojne) ponad kolumnami in antis. Nad szczytem wschodnim miał być posąg Nike, na rogach tympanonu- trójnogi. Posąg kultowy w technice chryzelefantyny wykonał Fidiasz – przed nim stał basen z oliwą do konserwacji rzeźby, oba oddzielone od reszty sali kratą z marmuru i brązu. Belkowanie zdobiły ekswota, w tym 21 złoconych tarcz z Koryntu

19. Rzeźbiarze wczesnego okresu klasycznego: Kritios i Nesjotes, Kalamis, Pitagoras z Rhegion

Styl surowy – powaga, cięższe postacie, głębiej osadzone oczy, pomału wchodzi kontrapost.

Kritios – najstarsza rzeźba stylu surowego – Efeb, znaleziony na Akropolis, ciężar ciała na lewej nodze, prawa zgięta, mięśnie nabierają miękkości, wąskie biodra zrobiony koło 480, tuż przed zniszczeniem Akropolis przed Persów. Razem z Nesjotesem zrobili kopię Tyranobójców (oryg. Antenora) – Aristogejton dojrzały, Harmodios młodzieniec, obaj heroizowani – nadzy.

Nesjotes – pracował z Kritiosem, może jako odlewnik.

Kalamis – pracował głównie w brązie, przypisuje się mu autorstwo Apollo Aleksikakos (Apollo na Omfalosie), ale to był raczej inny Kalamis. Przypisuje mu się także autorstwo Posejdona/Zeusa. Jest przygotowanie do ruchu, ale nie ma ruchu – bardzo harmonijna postać, nie ma pełnej trójwymiarowości, wygląda jakby miał stać przy ścianie 460-450. Przypisuje mu się również Hestię Giustiniani (kory znów w peplosie doryckim, nie widać kształtów), Aspazję (zw. Sosandrą, Europą, Afrodytą) – postać cała zawinięta w płaszcz, spod niego wystaje chiton i nagie stopy, wdzięk i łagodność.. Najsłynniejsze dzieło – kwadryga Hierona, władcy Syrakuz. Widać z jednej strony archaiczną sztywność, z drugiej dużą subtelność i wdzięk.

Pitagoras z Rhegion – Auriga (Woźnica), część grupy, był jeszcze wóz i 4 konie, władca miasta Gela (fundator) jako hoplita obok wozu. Dedykowane w Delfach w 478 lub 474. Wielkość naturalna, woźnica w długiej szacie przewiązanej rzemykami, przełamanie frontalności, staranny modelunek, inkrustowane oczy. Lubił rzeźbić atletów, podobno jako pierwszy umiał doskonale oddać męskie ciało

20. Wielcy rzeźbiarze V w. Myron, Poliklet, Fidiasz i ich dzieła

Myron – z Aten, działał już we wczesno klasycznym okresie, Atena z Marsjaszem i Perseusz zostały ustawione na Akropolis jeszcze przed rozpoczęciem odbudowy. Widziane – Atena z Marsjaszem i Dyskobol. Lubił rzeźbić zwierzęta, często też bogów. Najulubieńszy temat – atleci. Dyskobol – w chwili zamrożenia między jednym ruchem z drugim, do oglądania tylko z przodu. Sposób opracowania głowy, a zwłaszcza fryzury jest archaiczny. Nie ma uczuć. Atena i Marsjasz – Atena wynalazła aulos ale go wyrzuciła bo brzydko wyglądała grając, Marsjasz go znalazł. Kompozycja V – kształtna. Atena jako młoda kobieta – super głowa, Marsjasz mniej zwierzęcy niż we wcześniejszych przedstawieniach, ciało jak atleta. Rzeźba miała być przy murze, nie jest przestrzenna.

Poliklet -

Fidiasz – uczył się u tego samego gościa co Myron i Poliklet – Hageladesa z Argos. Działał w Atenach, Delfach, Platejach, Olimpii. Zanim został rzeźbiarzem zajmował się malarstwem. Zrobił kilka posągów Ateny – Atenę dla miasta Pellene w Achai, Atenę Promachos/Enoplos na Akropolis (7m!), Atenę Areja dla Platejów (akrolit). Apollin Parnopios/kopia rzymska Apollo z Kassel, Atena Lemnia z hełmem w ręku. Apollo z Tybru – wiązany z grupą z Delf. Dekoracja rzeźbiarska Partenonu, Telesterionu w Eleuzis. Atena Partenos miała mieć 12m wysokości

21. Ceramika czerwono figurowa attycka: styl klasyczny 480-420 p.n.e. i styl bogaty 420-390 p.n.e.

Styl klasyczny – (480-450) – zanikały ostatnie konwencje archaiczne, manieryści pierwszego pokolenia. Malarz Pana – od przedstawienia Pana ścigającego pasterza na kraterze dzwonowatym, po drugiej stronie Artemida strzela do Akteona, którego rozszarpują własne psy. Ok. 460. Postacie wysmukłe, o archaicznych szatach (schodkowate brzegi), postacie są wystudiowane, niemal teatralne. Ostatni wielki mistrz archaicznego malarstwa. Malarz Niobidów – wykorzystywał dobytek Polignota. Na wazie tragedia Niobidó, do których Apollo i Artemida strzelają z łuków, z drugiej strony Herakles wśród Argonautów. Postacie są na różnych poziomach tylko w jednym naczyniu, w reszcie na jednym poziomie. Tworzenie Pandory przez bogów, Pan i satyry, prawie dobre oko z profilu. Malarz z Villa Giulia – po raz pierwszy sceny kultu Dionizosa odbywające się przy słupie z maską. Czary: Malarz Pisoksenosa – do wnętrza często technika biało gruntowana, Afrodyta lecąca na gęsi. Malarz Pentezileji – Pentezilea i Achilles – ukazanie uczuć pod wpływem Polignota, świetne zgranie kompozycji z kolistym polem dekoracyjnym

22. Akropolis ateńska w V w. p.n.e. Partenon, Propyleje, świątynia Ateny Nike i Erechtejon – w jakim porządku, daty powstania, architekci, dekoracja

Partenon – mieli odbudować za Hekatompedon, ale nie zdążyli bo Persowie wszystko zburzyli. Odbudowa skończona w 438 pne, wtedy wciągnięto posąg i dokonano konsekracji świątyni, metopy i przyczółki ukończono później. Twórcy – Iktinos i Kallikrates, architekci współpracujący z Fidiaszem. Zbudowany z marmuru, bębny kolumn idealnie dopasowane, ściany – technika anatyrosis, podstawą projektu był pomysł posągu Fidiasza, częściow wykorzystano stare fundamenty, ale poszerzono do potrzeb gigantycznego posągu. Zastosowano reguły porządku doryckiego, krzywizny stylobatu – od strony zachodniej i północnej dodatkowe bloki marmuru. Cella otoczona kolumnadą 8x17, wewnątrz peristazy prostylos z pronaosem i opistodomosem, które miały po 6 kolumn – heksastylos. Drzwi z drewna z głowami Gorgon, złoconymi gwoździami z główkami w kształcie makówek. Kontrakcja brzegowych interkolumniów. Niewielka entazis trzonów kolumn. 20 kanelur. Ze względu na wypukłość stylobatu lekko podcięty dolny bęben kolumn. Kolumny przed antami i architraw – takie same jak nad peristazą. Architraw równej wysokości co tryglifon. Dachówki z marmuru paryjskiego. Sekos podzielony na cellę i salę tylną (zachodnią). Kolumny dzieliły na 3 nawy, w środkowej posąg bogini, kolumnady boczne połączone z tyłu celli rzędem kolumn. Sufit kasetonowy, na podłodze płyty marmurowe. Rzygacze – głowy lwów, akroteriony z palmet i wici, antefiksy woluty i palmeta. Tylna sala – 4 jońskie kolumny (joński jest też fryz), prawdopodobnie to skarbiec zamknięty pancernymi drzwiami. Całość polichromowana – błękitny, czerwony, biały, złocenia.

Propyleje – monumentalna brama na Akropolis. Po zachodniej stronie wzgórza. Mnesikles, prace rozpoczęte po konsekracji świątyni nigdy nie zostały ukończone. Styl dorycki, ale bez zdobień bo to nie świątynia. Na górze marmur, na dole szaroniebieski wapień eleuzyński. Główny korpus na osi wschód – zachód, skrzydła południowe i północne. Wewnętrzna ściana miała 5 przejść, środkowe to rampa dla procesji. W obu fasadach 6 kolumn, fryz tryglifowi- metopowy i przyczółek. Ani metopy ani tympanony nie miały dekoracji rzeźbiarskiej. Wewnątrz portyku kolumny jońskie, ale niespecjalnie smukłe. W skrzydle północnym pinakoteka – miejsce odpoczynku dla pielgrzymów, w północnym niewielkie pomieszczenie otwarte na świątynię

Ateny Nike – proj. Kallikrates , już po zawarciu pokoju z persami, niewielki joński tetrastylos amfiprostylos, z marmuru pentelickiego. Trzony kolumn monolitowe, lekko zwężające się ku górze. Cella kwadratowa, ściany w narożnikach zakończone pilastrami. Boczne otwory między pilastrami a filarami ścian zamknięte kratą, środkowy otwór – wejście do celli. Brązowe akroteriony, z Bellerofontem, Chimerą i Nike. Nad architrawem fryz joński ciągły, płaskorzeźbiony, obiegający budowlę dookoła.

Erechtejon – budowę rozpoczęto w 421, skończono w 406. Nie wiadomo kto projektował, może Mnesikles, może Filokles. Świątynia jońska, marmur pentelicki. Miał zastąpić wcześniejszą świątynię Ateny Polias, zniszczoną, przechowywać ksoanon – to ten posąg przebierali a nie Atenę Partenos. Było to też miejsce kultu Zeusa Hypatosa, herosa Erechteusa, Hefajstosa, oraz herosa Butesa, skała ze śladem uderzenia trójzębem Posejdona i źródło słonej wody – prezent od niego, grobowiec Kekropsa i Pandrosejon ze świętą oliwką Ateny (którą Persowie próbowali spalić, ale im się nie udało). Stał równolegle do Partenonu, nieregularny plan. Część wschodnia – heksastylos prostylos z frontonem. Pierwsza sala – ołtarz Zeusa, Posejdona, Erechteusa, Butesa, Hefajstosa i trony kapłanów. Zachodnia część – główne sanktuarium, miała osobny, bardzo ozdobny portyk północny. W głównej sali – celli Ateny wydzielony adyton z ksoanonem Ateny, drugi adyton z grobem Erechteusa i świętego węża. W tej celli też słone morze Prostomiajon, znak uderzenia trójzębem, posąg Hermesa, brązowa lampa w kształcie palmy – dzieło Kallimachosa, zdobycze z wojny z Persami. Portyk północny – 6 kolumn na trzystopniowej krepidomie, o proporcjach takich jak w portyku wschodnim. Górny torus bazy pokryty plecionką, a nie żłobkowaniem poziomym jak zwykle. Na południu ganek kor, na ścianie zachodniej Pandrosos. Belkowanie Ganku Kor – azjatycko-jońskie, z wilczymi zębami , liczne listwy z kimationami, również rozety. Kory przypominają dziewczęta z fryzu panatenajskiego, na głowach nie mają koszy (dlatego to nie kariatydy), ale kapitele jońskie na niskich, krągłych „poduszkach”. Sufit z marmurowych płyt z kasetonami. Nie wiadomo jakie przeznaczenie ganku – może jako trybuna dla kapłanów lub arrefor do oglądania procesji panatenajskiej, może rodzaj baldachimu nad grobem Kekropsa.

25. Wielcy malarze monumentalni wczesnego i dojrzałego okresu klasycznego: Polignot i Mikon, Apollodoros, Parrasjos i Zeuksis

Polignot i Mikon – Polignot był z Tazos, nie zachowało się żadne jego dzieło, ale są kopie w malarstwie wazowym i w malarstwie z Pompejów, na Agorze ozdabiał Tezjon, Anakejon, Stoa Poikile, robił to razem z Mikonem (w Stoa Poikile - zdobycie Troi i Bitwa Ateńczyków ze Spartanami pod Ojnoe, Amazonomachia, Lesche Knidyjczyków w Delfach, tam Iliupersis – noc po zdobyciu Troi, Pinakoteka w Propylejach. Zerwał z zasadami sztuki antycznej, ale stosował tylko 4 kolory: biały, żółty, czerwony i czarny. Są nowatorskie w kompozycji, wielkie. Umiał oddać uczucia, przezroczyste tkaniny i częściowo przysłonięte przedmioty.

Apollodoros

Parrasjos i Zeuksis